Odrodzenie i reformacja
Odrodzenie we Włoszech, wielkie odkrycia geograficzne zdynamizowały gospodarkę Europy i spowodowały, że cywilizacja europejska wkroczyła w epokę nowożytną. Jest to także okres reformacji w łonie Kościoła zapoczątkowany wystąpieniem Lutra (1517). Również wynalezienie i rozpowszechnienie się druku bardzo ułatwiło wymianę myśli. Spośród zagadnień ekonomicznych schyłek średniowiecza i początek ery nowożytnej zajmują się głownie pieniądzem i procentem. W łonie filozofii scholastycznej zjawiają się wątpliwości, czy nadwyżki osiąganych dochodów mają być rozdawane, czyli czy nakaz jałmużny ma być pojmowany literalnie (dosłownie). Jałmużna stanowi bowiem zachętę do niepracowania, co jest sprzeczne z istniejącym dla każdego człowieka obowiązkiem pracy. Uzgodnienie obowiązku pracy z obowiązkiem jałmużny nastąpiło w myśli kanonistycznej poprzez zobowiązanie człowieka do czynnego udziału w życiu gospodarczym przejawiającego się w działalności inwestycyjnej, dzięki której inni ludzie otrzymują zatrudnienie. Dostarczanie ludziom możliwości pracy i zarobkowania jako przejaw cnoty wielkoduszności staje się więc równoznaczne z jałmużną. Tą drogą uzasadniano działalność zarobkową producenta - inwestora. Musi on gospodarować rentownie. Zysk jest dopuszczalny pośrednio jako środek do skutecznej działalności inwestycyjnej dającej zatrudnienie innym jednostkom. Człowiek więc winien przeznaczać na konsumpcję taką część swoich dochodów, jaką wyznacza mu jego przynależność stanowa, natomiast nadwyżki przez niego osiągane powinny być inwestowane. Problemem dyskusyjnym było nadal zagadnienie pobierania % od pożyczek. W XVI w. myśl kanonistyczna przyjęła rozwiązanie, iż uzasadnione jest pobieranie % wówczas, kiedy pożyczka nie została zwrócona w wyznaczonym terminie, wówczas bowiem wierzyciel na skutek zwłoki dłużnika ponosił szkodę. W dalszej dyskusji na temat pobierania % wzięli także udział przedstawiciele reformacji podzielając w większości przypadków pogląd kanonistów, co do niemoralności pobierania %. Odmienne stanowisko zajął jedynie Jan Kalwin (Francuz, mieszkał w Genewie, jego zwolenników nazywano we Francji hugonotami, jego polscy zwolennicy mieli m.in. siedzibę w Lubartowie). Kalwin zwracał uwagę na fakt, że dłużnik za pożyczone pieniądze będzie mógł dokonać zakupu określonych dóbr, co będzie przynosiło mu dochód. Wobec tego wierzycielowi przysługuje odszkodowanie w postaci %. Lichwą jest żądanie % nadmiernie wysokiego, jeżeli dłużnik znajduje się w przymusowej sytuacji. Kalwin pierwszy w społeczeństwie czysto agrarnym głosi równouprawnienie przemysłu z pracą na roli. Jego uznaniem cieszy się również zawód wielkiego kupca czy drobnego kramarza. Handel jest wyrazem solidarności między ludźmi i znakiem duchowej wspólnoty.
Myśliciele XVII w. wskazywali na zasadność pobierania % i w końcu XVII w. W Anglii i we Francji zniesiono zakaz pobierania % od pożyczek (życie gospodarcze wykazało swoją wyższość nad myślą kanonistyczną).
Wiek XVI to wiek, w którym tworzą się pierwsze koncepcje utopijne tworzące obraz sprawiedliwego, szczęśliwego społeczeństwa. W XVI w. tworzył św. Tomasz Moore (1478 - 1535) - był kanclerzem Anglii. Za to, że pozostał wierny religii katolickiej nie chciał uznać aktu supremacji króla Henryka VIII nad Kościołem poniósł śmierć męczeńską. Jest on autorem pracy Utopia (grec. utopia - miejsce, którego nie ma).
Wybitnym przedstawicielem myśli ekonomicznej XVI w. był także Mikołaj Kopernik (1473 - 1543) - O obrotach ciał niebieskich - kanonik warmiński. W 1526 r. Napisał Traktat o pieniądzu. Pisał memoriały do sejmu pruskiego i do doradcy Zygmunta I Starego. Kopernik wskazuje na konieczność nie fałszowania monety, wskazuje na pozytywne strony kursowania w obiegu pełnowartościowego pieniądza. Jest on także twórcą I prawa ekonomicznego - prawa Kopernika - Greshana (Greshan - kanclerz skarbu Anglii) - jeśli w obiegu znajdują się dwie monety: moneta pełnowartościowa i moneta sfałszowana, to wówczas moneta gorsza wypiera z obiegu monetę lepszą. Ludzie wolą przechowywać pieniądz pełnowartościowy, natomiast pieniądz spodlony wypuszczają do obiegu. Początkowo uważano, że autorem tego prawa był Greshan, dopiero w XIX w. polski uczony Ludwik Wołoski udowodnił autorstwo Kopernika - Kopernik sformułował to prawo 20 lat wcześniej.