WSTĘP

Rozwój cywilizacji i techniki niesie za sobą szereg niebezpieczeństw dla życia, zdrowia ludzkiego, mienia i środowiska naturalnego.

Te zagrożenia cywilizacyjne stają się następstwem katastrof, awarii środków transportu, zakładów przemysłowych i instalacji technologicznych.

Ochrona tych podstawowych wartości przed pożarami i innymi miejscowymi zagrożeniami jest głównym obowiązkiem organów administracji publicznej i całego społeczeństwa.

Jednostki ochrony przeciwpożarowej podejmują przedsięwzięcia zmierzające do likwidacji miejscowych zagrożeń, klęsk żywiołowych oraz pożarów, Celem tych działań jest ochrona życia, zdrowia ludzkiego, mienia oraz innych wartości.

Celem funkcjonowania jednostki ratowniczej, jak i prowadzenia działań przez kierującego działaniem ratowniczym, jak już wspomnieliśmy jest ochrona wartości podstawowych. W czasie tych działań może dojść do kolizji różnych interesów, a wówczas kierujący staje przed poważnymi dylematami. W wielu sytuacjach, aby zapobiec pożarom i innym miejscowym zagrożeniom trzeba powziąć decyzje, które niosą za sobą uszczerbek, czy też zniszczenie innych wartości. Prościej mówiąc, kierujący działaniem ratowniczym, aby ratować dobro zagrożone zmuszony jest poświęcić inne dobro.

Przy tak rozumianej kolizji interesów przepisy prawne wyposażają kierującego działaniem ratowniczym w szczególne uprawnienia, które w doktrynie prawnej nazywamy działaniem w stanie wyższej konieczności. Konstrukcja ta ma na celu zlikwidowanie bezprawności czynu, jakim by był zamach na inne dobro chronione.

Działanie w stanie wyższej konieczności wyłącza bezprawność czynu zarówno w sferze prawa karnego, jak i w sterze prawa cywilnego. To znaczy, że kierujący działaniem ratowniczym poświęcając inne dobra chronione, dla obrony dobra ratowanego nie popełnia przestępstwa, jak i wykroczenia i nie odpowiada cywilnie za szkody majątkowe w związku z takim działaniem.

Jednocześnie, aby działanie kierującego działaniem ratowniczym było uznane za działanie w stanie wyższej konieczności muszą zostać spełnione określone przesłanki odrębnie regulowane zarówno w prawie karnym, jak i cywilnym, choć w wielu miejscach tożsame.

STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI NA GRUNCIE PRAWA KARNEGO

Jak już wspomnieliśmy stan wyższej konieczności usuwa bezprawność karną. Zgodnie z art. 23 § l Kodeksu Karnego: „Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru społecznemu lub jakiemukolwiek dobru jednostki, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone nie przedstawia wartości oczywiście większej niż dobro ratowane".

Przypomnijmy, że istotą stanu wyższej konieczności jest istnienie kolizji między dwoma dobrami pranymi, a osoba znajdująca się w stanie wyższej konieczności ma do wyboru albo zgodzić się na szkodę grożącą jednemu dobru, albo niebezpieczeństwo to odwrócić, zadając szkodę drugiemu dobru. Stan wyższej konieczności obwarowany jest szeregiem ustawowych warunków dotyczących : a) niebezpieczeństwa, b) działania ratującego dobro zagrożone.

Ad. a) niebezpieczeństwo

Niebezpieczeństwo przy stanie wyższej konieczność musi być:

1. rzeczywiste, tzn. że działanie w stanie urojonego, a nie rzeczywistego niebezpieczeństwa powoduje odpowiedzialność nie w ramach przepisów o stanie wyższej konieczności, lecz według przepisów o błędzie, które wyłączają winę sprawcy a nie bezprawność czynu;

2. bezpośrednie, tzn. że niebezpieczeństwo musi zagrażać dobru bezpośrednio w czasie działania sprawcy; nie może być dopiero przewidywane lub należeć do przeszłości. Jednakże bezpośrednie niebezpieczeństwo ma miejsce nie tylko wtedy, gdy istnieje natychmiastowa groźba dla jakiegokolwiek dobra, ale i wtedy, gdy aczkolwiek groźba nie jest natychmiastowa, to jednak nieuchronna, a zwłoką w podjęciu decyzji może jedynie pogłębić niebezpieczeństwo grożące dobru, np. niebezpieczeństwo całkowitego zniszczenia zapory wzbierającymi wodami może być usunięte w warunkach stanu wyższej konieczności także przez wcześniejsze, nie odkładane do ostatniego momentu szersze otwarcie śluz, połączone ze stratami materialnymi w postaci zalania pewnych obszarów gruntu.

Ad. b) działania ratujące dobro zagrożone

W stanie wyższej konieczności oba dobra będące w kolizji, z których jedno jest poświęcane dla ratowania drugiego, pozostają jednakowo pod ochroną prawa.

Dlatego działanie w stanie wyższej konieczności obwarowane jest szeregiem dodatkowych ograniczeń. Ograniczenia te są następujące:

1. zasada subsydiarności polegająca na tym, że „stan wyższej konieczności zachodzi jedynie wtedy, gdy niebezpieczeństwa nie da się uniknąć inaczej niż tylko wyrządzając szkodę innemu dobru” (art. 23, § l KK).

2. zasada proporcjonalności polegająca na tym, że „dobro poświecone nie może przedstawiać wartości oczywiście większej niż dobro ratowane” (art. 23, § 2 KK). „Oczywiście" oznacza tu taką dysproporcję wartości między dobrem poświęconym a dobrem ratowanym, która rzuca się w oczy, która jest bezsporna. Nie chodzi, więc tu o jakąś wagę aptekarską, ustalającą różnicę wartości między obu dobrami. Np. ten, kto w czasie powodzi dla ratowania mienia poświecą cudze życie, nie może powoływać się na stan wyższej konieczności. Natomiast działa w tym stanie nie tylko ten, kto dla ratowania życia wyrzuca kufer z łodzi, ale i ten, kto ratując własne życie poświęca życie innego.

3. zasada wyłączenia polegająca na tym, że przepisów dotyczących stanu wyższej konieczności nie stosuje się, jeżeli sprawca poświecą dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem na niebezpieczeństwo osobiste (art. 23, § 3 KK).

PRZEKROCZENIE STANU WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI

Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności zachodzi w wypadkach:

1. naruszenia zasady bezpośredniości niebezpieczeństwa, a więc gdy działanie w stosunku do niebezpieczeństwa jest przedwczesne lub spóźnione;

2. naruszenia zasady proporcjonalności, a więc gdy dobro poświęcone przedstawia wartość oczywiście większą niż dobro ratowane;

3. naruszenia zasady subsydiarności, a więc gdy można uniknąć niebezpieczeństwa bez wywoływania szkody.

Nie jest przekroczeniem granicy stanu wyższej konieczności działanie naruszające nasadę wyłączenia. W takim wypadku przepisy o stanie wyższej konieczności w ogóle nie mają zastosowania.

STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI NA GRUNCIE PRAWA CYWILNEGO

Czynowi dokonanemu w stanie wyższej konieczności zawsze brak jest cechy bezprawia karnego, natomiast nie zawsze będzie on czynem prawnym. Zależy to od tego, czy odpowiada on także warunkom stanu wyższej konieczności prawa cywilnego.

Zgodnie z art. 424 KC: „kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił tub zranił zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innego niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwa nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone”.

Jak z tego wynika, stan wyższej konieczności jest w prawie cywilnym skonstruowany znacznie węziej niż w prawie karnym. Nie są objęte stanem wyższej konieczności prawa cywilnego takie przypadki, jak:

1. pozbawienie życia lub rozstrój zdrowia innej osoby dla ratowania własnego lub innej osoby życia lub zdrowia;

2. zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy, zabicie lub zranienie cudzego zwierzęcia, jeżeli niebezpieczeństwo nie pochodziło bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, jeżeli sprawca sam wywołał niebezpieczeństwo lub jeśli ratowane dobro nie jest oczywiście ważniejsze, aniżeli dobro naruszone.

Wobec tego w wypadku, gdy stan wyższej konieczności odpowiadający warunkom prawa karnego nie odpowiada warunkom stanu wyższej konieczności prawa cywilnego, to czyn poświęcający jedno dobro dla ratowania innego dobra, nie stanowi co prawda przestępstwa, ale pozostaje bezprawiem cywilnym i sprawca jego zobowiązany jest do wynagrodzenia wyrządzonej szkody.

UPRAWNIENIA kierującego działaniem ratowniczym

Szczegółowe rozwiązania uprawnień kierującego działaniem ratowniczym zawarte są w ustawie z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej, powoływanej dalej jako „ustawa” i rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym, powoływanej dalej jako „rozporządzenie”.

Podstawowe uprawnienia osoby kierującej działaniami ratowniczymi zostały określone w art. 25 ustawy a rozwinięte i dopełnione w rozporządzeniu. Zgodnie z ww. wymienionym rozporządzeniem kierujący akcją ratowniczą lub działaniem ratowniczym prowadzonym przez jednostki ochrony przeciwpożarowej jest uprawniony do zarządzenia:

1. ewakuacji ludzi z rejonu objętego działaniem ratowniczym w przypadku zagrożenia życia i zdrowia, w szczególności, gdy:

1. istnieje możliwość powstania paniki;

2. przewidywany rozwój zdarzeń może spowodować odcięcie drogi ewakuacyjnej.

2. zakazu przebywania w rejonie objętym działaniem ratowniczym osób postronnych oraz utrudniających prowadzenie działania ratowniczego,

3. ewakuacji mienia, w szczególności, gdy:

1. istnieje możliwość rozprzestrzenienia się pożaru lub innego zagrożenia;

2. usytuowanie mienia utrudnia prowadzenie działania ratowniczego.

4. prac wyburzeniowych oraz rozbiórkowych, w szczególności w sytuacjach:

1. zagrożenia ludzi, zwierząt lub mienia;

2. potrzeby dotarcia do źródeł zagrożenia w celu jego rozpoznania oraz ograniczenia wzrostu;

3. potrzeby użycia środków gaśniczych i neutralizatorów oraz odprowadzenia substancji toksycznych;

4. potrzeby zapewnienia dróg dojścia i ewakuacji.

5. wstrzymania komunikacji w ruchu lądowym, w szczególności w celu:

1. zapewnienia właściwego ustawienia i eksploatacji sprzętu ratowniczego;

2. zapewnienia dróg komunikacyjnych na potrzeby działania ratowniczego;

3. eliminacji zagrożeń powodowanych przez środki komunikacji;

4. realizacji zadań określonych powyżej w ppkt l -4.

6. przejęcia w użytkowanie, na czas niezbędny do działania ratowniczego, pojazdów środków technicznych i innych przedmiotów, a także ujęć wody, środków gaśniczych oraz nieruchomości przydatnych w działaniu ratowniczym, z wyjątkiem środków należących do placówek dyplomatycznych i konsularnych;

7. odstąpienia od zasad działania uznanych powszechnie ma bezpieczne, z zachowaniem wszelkich dostępnych w danych warunkach zabezpieczeń, jeżeli w ocenie kierującego działaniem ratowniczym, dokonanej w miejscu i czasie zdarzenia istnieje prawdopodobieństwo uratowania życia ludzkiego, w szczególności, gdy:

1. z powodu braku specjalistycznego sprzętu zachodzi konieczność zastosowania sprzętu zastępczego;

2. fizyczne możliwości ratownika mogą zastąpić właściwości sprzętu, którego brak możliwości użycia;

3. jest możliwe wykonanie określonej czynności przez osobę zgłaszającą się dobrowolnie.

Przytoczone uprawnienia kierującego działaniem ratowniczym opisane wyżej w ppkt 1-7 w tym zakresie, w jakim operują pojęciem "w szczególności" są przykładowe i nie wyczerpują wszystkich stanów faktycznych, w których mogą być zastosowane. Wyliczenie to, zatem nie jest zamknięte i kierujący działaniem ratowniczym może skorzystać ze swoich uprawnień także w innych przypadkach, byleby odpowiadały przesłankom z dyspozycji opisanych punktów.

Powyższe zarządzenia wydawane przez kierującego działaniem ratowniczym zgodnie z § l, ust 2 rozporządzenia są decyzjami administracyjnymi. W doktrynie prawa administracyjnego określa się decyzję jako: „jednostronne, władcze rozstrzygnięcie organu administracji państwowej o wiążących konsekwencjach obowiązującej normy prawnej dla indywidualnie określonego podmiotu i konkretnej sprawy, podjęte przez ten organ w sferze stosunków zewnętrznych”.

Wydanemu przez kierującego działaniem ratowniczym zarządzeniu, które przybiera procesową formę decyzji administracyjnej może być - a więc fakultatywnie - nadany rygor natychmiastowej wykonalności w trybie i na zasadach określonych w Kodeksie Postępowania Administracyjnego (KPA). Oznacza to, że zarządzenie kierującego działaniem ratowniczym może być od razu egzekwowane w trybie przymusowym zaraz po jego wydaniu, jeżeli są spełnione przesłanki określone w KPA. Kodeks ten uzależnia nadanie klauzuli o rygorze natychmiastowej wykonalności, od stwierdzenia przez kierującego działaniem ratowniczym niezbędności nadania go dla „ochrony zdrowia lub życia ludzkiego albo dla zabezpieczenia gospodarstwa narodowego przed ciężkimi stratami bądź też ze względu na inny interes społeczny lub wyjątkowo ważny interes strony". Rygor ten może być nadany decyzji od razu przy jej wydaniu, albo później w drodze osobnego postanowienia.

Zarządzenie kierującego działaniem ratowniczym wydane w formie decyzji jest z prawnego punktu widzenia decyzją taką, jak każda inna.

Zgodnie z art. 127 KPA od każdej decyzji (a więc tej także) służy odwołanie do organu wyższego stopnia, nawet od tej decyzji, której nadano rygor natychmiastowej wykonalności. Wcześniejsze wykonanie decyzji nie może pozbawiać strony prawa do wniesienia odwołania nawet wtedy, gdy skutki jej wykonania są nieodwracalne (może to być podstawą dochodzenia ewentualnych roszczeń odszkodowawczych).

Wniesienie przez stronę w terminie (14 dni) odwołania w sytuacji, gdy decyzji nie był nadany rygor natychmiastowej wykonalności wstrzymuje zgodnie z art. 130, § 2 KPA jej wykonanie. Natomiast, gdy kierujący działaniem ratowniczym nadał swemu zarządzeniu rygor natychmiastowej wykonalności, ale nie wykonano jeszcze zarządzenia a strona wniosła odwołanie, to wniesienie odwołania nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego zarządzenia. W tym wypadku, druga instancja w drodze postanowienia może - w uzasadnionych wypadkach - wstrzymać jej wykonanie do czasu, kiedy zarządzenie będzie ostateczne.

Zgodnie z rozporządzeniem uprawnienia kierującego działaniem ratowniczym konkretyzowane są w formie ustnej. Wystarczające jest zatem wydanie ustnego polecenia, które należy potwierdzić na piśmie na żądanie zainteresowanego. Z zasady nie dotyczy to przejęcia w użytkowanie na czas niezbędny do działania ratowniczego nieruchomości i innych środków technicznych, gdzie wymagane jest wydanie zainteresowanemu pokwitowania z ujęciem wszelkich niezbędnych informacji z opisem przejmowanego mienia, jego posiadaczu, określeniu przejmującego mienie, czasu przejęcia itp.

Od tak opisanej zasady istnieje wyjątek dopuszczający przejecie nieruchomości i innych środków technicznych na rzecz działań ratowniczych, bez potrzeby wydawania pokwitowania, ale jedynie w wypadkach szczególnie uzasadnionych koniecznością natychmiastowego podjęcia czynności.

W tym wypadku kierujący działaniem ratowniczym poprzestaje na zwykłym ustnym trybie przejęcia mienia, informując jedynie o swoich danych personalnych, stopniu i funkcji a także opisuje (ustnie) przejmowane mienie.

Poza opisanymi wyżej uprawnieniami kierującego działaniem ratowniczym, może on także żądać niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, jednostek gospodarczych, organizacji społecznych oraz od obywateli. Zapis ten pozwala na nakładanie świadczeń rzeczowych i osobowych na wszelkie podmioty życia publicznego.

Przedstawione dotychczas uprawnienia kierującego działaniami ratowniczymi a zawarte w przytoczonych aktach prawnych, tj. ustawie o ochronie przeciwpożarowej i rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym mogą być zrealizowane jedynie w okolicznościach uzasadnionych stanem wyższej konieczności. Istotę stanu wyższej konieczności opisano na wstępie opracowania.

Kończąc dotychczasowe rozważania należy wspomnieć o rozwiązaniach korelujących z przedstawionymi, tj. konstrukcjach zawartych w ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Ustanowienie obowiązku w zarządzeniu nie jest równoznaczne z jego wykonaniem. Dopiero podjęcie przez jednostkę dobrowolnie lub po zastosowaniu przymusu państwowego, czynności urzeczywistniają zapisy prawne. Przymusowe (egzekucyjne) wykonanie obowiązków przez organ egzekucyjny obwarowane jest ścisłymi rygorami formalnoprawnymi, które gwarantują praworządność organów państwa. Inaczej mówiąc przepisy w sposób ścisły regulują tok, tryb i formy prowadzenia postępowania egzekucyjnego, dając zobowiązanemu instrumenty prawne służące jego obronie w postaci zażaleń, zarzutów itp.

W określonych ekstremalnych sytuacjach wymagających natychmiastowego urzeczywistnienia rozwiązań zawartych w przepisach prawnych dopuszcza się tzw. uproszczony tryb postępowania egzekucyjnego. Okoliczności powyższe mogą występować w przypadku wydania opisanych zarządzeń przez kierującego działaniem ratowniczym. Zgodnie bowiem z art. 117 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, kierującego działaniem ratowniczym w celu wyegzekwowania wydanych bezpośrednio ustnych poleceń może - bez potrzeby wystawienia tytułu wykonawczego i doręczenia zobowiązanemu postanowienia o zastosowaniu środka egzekucyjnego - stosować środki egzekucyjne w postaci:

• wykonania zastępczego,

• odebrania rzeczy ruchomej,

• czy nawet zastosowania przymusu bezpośredniego.

● ● ●

2

Stan wyższej konieczności

2

S. Lipiński ©

---