Ziomek formację w dziejach literatury PL inicjowaną przez XX l. nazwał awangardyzmem. Za wyraźną tendencję awangard europejskich XX w. uznał tworzenie grup artystycznych o ch-rze programowym, skupiających artystów, którzy utożsamiają się z programem grupowym. Grupy te dążyły do powołania i wydawania swojego pisma, które było miejscem publikowania manifestów programowych i utworów realizujących te zasady.
Owych grup w PL XX l. pojawiło się niemało, każda proponowała odrębny program i swoje rozumienie poezji. Źródło zróżnicowania programów tkwi w zainicjowanym dużo wcześniej procesie sekularyzacji życia społecznego, rozpadzie całościowej wizji świata.
Można jednak wyróżnić pewne cechy ponadgrupowe, pokoleniowe. Należą do nich: negacja tradycji i sztuki „wysokiej” (najsłabiej ta cecha występowała u Lechonia, Iwaszkiewicza i Słonimskiego z kręgu Skamandra); kult nowoczesności we wszelkich jej przejawach; rozmaicie rozumiany model „poezji codzienności”; kult pracy; postawa afirmacji świata i optymizm, estetyzacja rzeczywistości. Różnicują postulaty antyrealizmu i kreacyjności poezji oraz stosunek do formy wierszowej. Kluczową sprawą zatem staje się stosunek do tradycji romantycznej oraz nowoczesności i on wyznacza zadania poezji. Zarazem każe widzieć okres XX l. w aspekcie pokoleniowym, co współbrzmi z tradycyjnym podziałem tego okresu na 2 dziesięciolecia: „jasne” i „ciemne”.
Formiści
Grupa ta ukonstytuowała się w 1917 w Krakowie i była grupą stricte poetycką. Założył ją poeta i malarz Tytus Czyżewski razem z malarzami Zbigniewem i Andrzejem Pronaszkami jako grupę malarzy nowoczesnych (początkowo przyjęli nazwę Ekspresjoniści PL). Wkrótce dołączyli do nich: prozaik, malarz, teoretyk sztuki i filozof Leon Chwistek, Witkacy, Jan Hryńkowski, Tymon Niesiołowski, Jacek Mierzejewski, August Zamoyski, Henryk Gotlib, Konrad Winkler.
Głosili hasło „przezwyciężenia treści przez formę”, niezależności od „obowiązującej rzeczywistości” i tworzenia „rzeczywistości własnej”. Chodziło o walkę z naturalizmem poprzez „płynność pojęcia przedmiotu rzeczywistego prowadzącego do zacierania treściowej jednoznaczności”.
Obok ośrodka krakowskiego formistów wkrótce powstały grupy formistów w W-wie i Lwowie.
Głównym teoretykiem był Chwistek. W 1918 ogłosił w „Maskach” artykuł Wielość rzeczywistości w sztuce, w którym przyjął istnienie kilku wewnętrznie niesprzecznych teorii rzeczywistości”. Program formistów niewątpliwie wpłynął na dramaty oraz prozę Witkacego i Chwistka, eksperymenty poetyckie Czyżewskiego.
W 1922 grupa formistów rozpadła się. Dla obrazu młodej poezji nie miała istotnego znaczenia, choć wytyczała kierunek myślenia o poezji awangardowej.
Czartak
Jej formowanie to lata 1920-1922, ale tworzyli ją poeci debiutujący jeszcze przed wojną, silnie zakorzenieni w poezji młodopolskiej i w jakimś stopniu kontynuujący tendencje jej właściwe.
Emil Zegadłowicz, ważny człowiek i założyciel grupy, debiutował już w 1908 w tomie zbiorowym Tenteny (1911). Ukazał się jego zbiór wierszy i poematów Powrót. Do poetów debiutujących przed wojną należeli także J. Nepomucen Miller, E. Kozikowski oraz T. Szantroch. W momencie założenia grupy byli oni ukształtowanymi osobowościami artystycznymi, co nie sprzyjało wypracowaniu spójnego programu i wspólnej poetyki.
Nazwa grupy pochodzi od wydawanego przez nią czasopisma „Czartak” (ukazały się 3 t.: 1922 Wadowice, 1925 W-wa, 1928 Kraków), ale wydanie czasopisma i okres konsolidowania się grupy poprzedziły liczne inicjatywy: utworzenie przez Zegadłowicza jeszcze w czasie wojny w rodzinnym Gorzeniu Górnym ośrodka życia artystycznego, wydanie w 1920 2 numerów periodyku „Gospoda Poetów”, wreszcie kolejnego pisma „Ponowy”.
Obok wyraźnych inspiracji kulturą ludową widać - tak w sferze światopoglądowej, w projekcie etycznym, jak i w poetyce wierszy - znaczne wpływy ekspresjonizmu, a także poezji młodopolskiej. Przełom 1921-22 inicjuje właściwy etap działalności Czartaka. W poszczególnych zeszytach znalazły się liczne artykuły o ch-rze programowym (najważniejszym hasłem regionalizm).
Ściśle związani z grupą byli: Kozikowski, Miller, Zegadłowicz, Brzostowska i Szantrach, okazjonalnie w piśmie drukowali: Leśmian, Miłaszewski, Wiktor Lewik, Birkenmajer, Kossak-Szczucka.
O kształcie grupy zadecydował Zegadłowicz. Jednak niejednorodność jego poezji, indywidualne tendencje pozostałych członków grupy, efemeryczność pisma, długie okresy przerwy w jego wydawaniu, niskie nakłady, słaby kontakt członków grupy nie sprzyjały krystalizowaniu się ani jednolitej poetyki, ani wyrazistego oblicza.
Szczególnie silne związki łączyły ich z ekspresjonizmem. Świadczy o tym dominująca najsilniej u Zegadłowicza, Brzostowskiej i Kozikowskiego tematyka antycywilizacyjna, antyurbanistyczna, komuniostyczny postulat miłości powszechnej, charakterystyczna dla ekspresjonizmu kreacja lirycznego bohatera (Każdy), uprzywilejowanie serca i czucia jako władz poznawczych, dualizm ducha i materii, podporządkowanie poezji projektowi etycznemu. Tendencja ta każe widzieć w Czartaku kontynuację ekspresjonizmu, a nowością okazała się tylko tematyka beskidzka i to ona głównie spajała twórczość grupy.
Reflektor
I nr „Reflektora”, wokół którego krystalizowała się grupa o takiej nazwie, wyszedł w 1923 w Lublinie i był w środowisku lubelskim I pismem „z prawdziwego zdarzenia”, ale też b. eklektycznym, bo skupiał pisarzy o różnych postawach światopoglądowych i artystycznych. Tadeusz Kłak wręcz twierdzi, iż należy mówić o 2 „Reflektorach”: „1 z 1923 i 2 z 1924-25”. W I widoczne jeszcze tendencje młodopolskie, ale też zainteresowanie skamandrycką poetyką codzienności i ślady promieniowania futuryzmu. Pismo zapowiadało nawiązanie do sztuki nowoczesnej. Redagował go Wacław Gralewski, oprócz niego w skład grupy wchodzili: Czechowicz, Bielski, Bobrowski, Grędziński. Szczególnie silne związki łączyły poetów „Reflektora” z „Almachem Nowej Sztuki”.
Podstawowym punktem wspólnym poetów „Reflektora” była nowoczesność, wyrażona w poezji przez afirmację współczesnej cywilizacji, wynalazków technicznych, kult pracy, realizowanie paradygmatu poezji miejskiej. „Reflektor” nie wnosił istotnych zmian w stosunku do istniejących już grup. Poezja członków grupy „rozpięta” jest między modelem futurystycznym (Grędziński, Bielski) a konstruktywistycznym (Czechowicz). U Czechowicza widać jednak jeszcze sygnały katastrofizmu, krytyki rozumu, surrealizm.
Nie da się utożsamić Reflektora w pełni z żadną z działających już grup poetyckich, sytuuje się go w obrębie poezji nowatorskiej, awangardowej. Grupa przetrwała upadek pisma i urządzała dalej wieczory autorskie, powołała też bibliotekę „Reflektora”. Dalsze dzieje poetów należących do niej wiążą się już z losami polskiej poezji w 2 dziesięcioleciu, kiedy to ich poezja zaczyna wypowiadać „katastroficzne odczuwanie świata”.
KWADRYGA
I nr pisma ukazał się w 1928, po wydaniu ostatniego numeru „Zwrotnicy”; a jej ostatni nr (1931) zbiega się z wydaniem I numeru „Żagarów”. Taka sytuacja odbiła się na ch-rze wypowiedzi programowych, jak i poezji członków grupy (Bibrowskiego, Ciesielczuka, Piechali, Flukowskiego, Gałczyńskiego i innych). Poeci Kwadrygi atakowali Skamandra, choć zarazem wiele im zawdzięczali (m.in. od Tuwima zaczerpnęli koncepcję słowa i pracy poetyckiej). Awangardę krytykowali za skupianie się na teoretycznych zagadnieniach sztuki zamiast na przeobrażeniach ustrojowych czy bycie materialnym.
Kwadryga była wewnętrznie podzielona. Z 1 strony tworzyli poezję eklektyczną, rewolucyjną i społeczną, z 2 zaś nowatorską, eschatologiczną i „ciemną”. Postulat wpływania poprzez poezję na życie społeczne część poetów rozumiała bowiem utylitarnie - jako podejmowanie wprost tematów społecznych. Wiązał się z tym stosunek do romantyzmu, utożsamianego przez kwadrygantów z postawą, którą wyznacza podejście do kwestii zaangażowania literatury, do człowieka jako istoty moralnej. Postawa romantyczna stała się tu niemal synonimem postawy rewolucyjnej.
Flukowski i Sebyła społeczne zaangażowanie rozumieją zaś poprzez podejmowanie wątków katastroficznych, ale i oni różnią się w tym zasadniczo. U Flukowskiego łączy się ono z krytyką nauki, poznania racjonalnego, ze wskazywaniem ograniczeń ludzkiego rozumu (wpływ Bergsona i Eisteina), przede wszystkim zaś z krytyką cywilizacji i urbanizmu. Podejmowanie takich tematów w znacznym stopniu sytuuje Kwadrygę w pobliży Awangardy. Potwierdza to także obecność u poetów Kwadrygi motywu pracy jako trudu, bólu i cierpienia, pracy beznadziejnej, powtarzalnej i nieskończonej. W przestrzeni miasta kwadryganci zaczynają dostrzegać nędzę, głód, szarość i bród. Cywilizacja oddala człowieka od kontaktu z naturą. Często pojawiają się wątki zapowiadające XX-w. krytykę konsumpcjonizmu i zalewu informacji. Najlepiej pokazuje to właśnie poezja Flukowskiego.
Tym samym wkracza do poezji tematyka egzystencjalna, historiozoficzna czy metafizyczna, tak charakterystyczna dla 2 pokolenia poetów powojennych.
ŻAGARY
Ta wileńska grupa poetycka stała się najb. znacząca dla obrazu PL poezji 2 dziesięciolecia. Jej dzieje w znacznym stopniu związane są z kolejnymi wersjami pisma („Żagary” wychodziły początkowo jako dodatek do „Słowa”, później jako dodatek do „Kuriera Wileńskiego” pod nazwą „Piony”, wreszcie zaś od XI 1933 do III 1934 jako samodzielne pismo „Żagary”).
Początek kształtowania się grupy sięga jednak Sekcji Twórczości Oryginalnej zawiązanej na Uniwersytecie Wileńskim, skupiającej młodych poetów, pielęgnującej tradycje regionalne i pełniącej rolę lokalnej awangardy. Grupa zawiązała się wobec tego wcześniej niż powstało czasopismo. Należeli do niej: Bujnicki, Dembiński, Zagórski, Miłosz, Jędrychowski, Putrament, Rymkiewicz i inni, czyli poeci, pisarze, krytycy i publicyści, co sprawiło, że grupa nie była od razu zjawiskiem wykrystalizowanym, spójnym i jednorodnym. Jej członków łączyło przeświadczenie, iż są reprezentacją „idącego Wilna”, a więc „pokolenia, które dopiero startuje”.
Nawiązywali do Awangardy, Skamandra i Kwadrygi, choć były to często nawiązania krytyczne. Ważnym składnikiem świadomości nowego pokolenia było poczucie narastającego kryzysu tak w stosunkach wewnętrznych kraju, jak i w międzynarodowych. I to przede wszystkim przesądziło o dominowaniu w poezji żagarystów wątków katastroficznych
Poezja wg żagarystów miała stanowić narzędzie przebudowy świadomości jednostki i społeczeństwa - temu podporządkowane powinny być cele estetyczne. Dembiński, główny ideolog grupy, krytykował kapitalizm i nacjonalizm, przeczuwał też nadejście czasów „wielkiej pożogi nagromadzonych nienawiści”.
Program poetyki Żagarów kształtował się więc z 1 strony ze względu na potrzeby formułowanego programu społecznego i świadomości katastroficznej, z 2 - w opozycji do poprzedników. Awangardę krytykowali za utożsamianie poezji z metaforą, przerwanie związku z konkretem i odseparowanie jej od języka potocznego. Zanegowali także skamandrycki model poezji, a Kwadrydze zarzucali brak „mocnego pionu ideowego i przemyślanej formy”. W programie poetyckim Żagarów na I planie znalazł się postulat etyczny, odpowiedzialności artysty za kształt współczesności, a także postulaty mówienia wprost, zbliżenia poezji do prozy, skupienia na konkrecie.
Katastrofizm Żagarów daje się badać na wielu planach. Jego nośnikiem są obrazy pokazujące nietrwałość ludzkich dzieł, niemoc Boga, zabiegi dekonstrukcji mitów i symboli. Motywy te pokazują kryzys kultury i cywilizacji. Zarazem poeci mieli świadomość, że powrót do arkadyjskiej natury jest już tylko mitem. W efekcie prezentowana w wierszach wielu żagarystów zagłada zyskuje ch-r totalnej, kosmicznej: dokonuje się za sprawą wyzwolenia żywiołów i wyrażają ją obrazy całkowitej destrukcji świata. Ta symbolika często zakorzeniona jest w Apokalipsie czy w wizjach Micińskiego. Powinnością poety staje się ostrzeganie o zbliżającej się zagładzie.
W ostatnim okresie wychodzenia „Żagarów” patronami złagodzonej już nieco publicystyki ideowej stali się Żeromski i Brzozowski. W istocie jednak różnice ideowe w obrębie grupy były znaczne i to one, w równym stopniu, co kłopoty finansowe i wyjazd części członków grupy poza Wilno, stały się przyczyną zawieszenia czasopisma i rozpadu grupy.
OKOLICA POETÓW
Grupa związana z miesięcznikiem wydawanym w Ostrzeszowie od 1935 do III 1939 pod tą samą nazwą. Początkowo pismo i grupa nie miały określonego ch-ru. Drukowano tu Staffa, skamandrytów i byłych członków Awangardy, Kwadrygi czy Żagarów. Jakiś czas z pismem współpracowali Przyboś, Piętak i Czechowicz. Wkrótce jednak Okolica Poetów wypracowała własny program i stała się grupą PL autentystów. Należeli do niej głównie poeci i pisarze związani ze środowiskiem wiejskim: Ożóg, Czernik, Pietrkiewicz, Frasik i Bieńkowski. Czasopismo straciło swój otwarty ch-r i zaczęło propagować teorię i praktyki autentyzmu, co przesądziło o odsuwaniu się od pisma poetów awangardowych innych grup.
Redaktorem i głównym twórcą programu był Czernik. Ich postulaty obejmowały: korzystanie w poezji z bezpośredniego doświadczenia, wprowadzanie konkretu wziętego z codzienności i ze sfery uczuciowej. Chodziło zatem o autentyczność w przedstawianiu podmiotu, konkretu i przeżycia.
Poezja autentystów to poezja zakorzeniona w tradycji Awangardy Krakowskiej (ch-r metafory i eliptyczność) i nadrealizmu (wielopłaszczyznowość, rozbicie czasu i przestrzeni). Zarazem jednak przeżycie autentystów wynikało z doświadczeń „tragicznego pokolenia, któremu dano najmocniej odczuć miażdżący ciężar kryzysu”.
Motywy, które dominują w ich poezji, związane głównie ze wsią, sytuują ich w opozycji do urbanizmu i cywilizacyjnych tematów Awangardy. Czernik uważał autentyzm za „III siłę” w PL poezji, obok Skamandra i Awangardy, które jego zdaniem należały już do przeszłości.
KAMENA
Chełmski miesięcznik „Kamena”, którego redaktorem był K.A. Jaworski ukazywał się w 1933-39 i był wznowiony po wojnie. Osobiste sympatie Jaworskiego kierowałyby pismo w stronę Skamandra, jednak o jego ch-rze decydowali przede wszystkim poeci awangardowi młodszego pokolenia, choć z „Kameną” współpracowali także twórcy wywodzący się z różnych wcześniejszych grup poetyckich. Dlatego należy o niej mówić raczej jako o kręgu poetów poetów skupionych wokół czasopisma niż o grupie. Ch-er grupowy może co najwyżej dotyczyć początkowego okresu ukazywania się pisma, kiedy drukowali w nim członkowie Awangardy Lubelskiej (głównie Czechowicz i Łobodowski). Współpracę z „Kameną” podjęli ponadto Kurek, Czuchnowski i Piętak. Jaworski zabiegał także o kontakty z „Żagarami” - były one dość intensywne w 1933-34, kiedy w „Kamenie” swoje wiersze drukowali Miłosz, Putrament, Maśliński, Bujnicki, jednak żagarystów szybko zniechęcił eklektyczny ch-r pisma. W 1934 współpracę z pismem podjął Przyboś, potem Brzękowski i Czernik. Prowadzili oni na jego łamach dyskusje nt. awagardyzmu, treści, formy i potrzeby uspołeczniania poezji.
Na łamach tego pisma spotkali się więc prawie wszyscy przedstawiciele grup awangardowych, poczynając od Awangardy Krakowskiej, na młodych przedstawicielach kolejnego pokolenia awangardowego kończąc. Nie sprzyjało to wypracowaniu wspólnego programu i „Kamena” pozostała raczej pismem eklektycznym.
Grupy poetyckie dwudziestolecia - 4 strony
3