Odrębność i oryginalność twórczości po­etyckiej

Bolesława Leśmiana

Bolesław Leśmian debiutował jeszcze w okresie Młodej Polski, ale nie zdobył rozgłosu podobnego do uznania, które otoczyło jego rówieśnika, Leopolda Staffa. Najwybitniejsze osiągnięcia poetyckie Bolesława Leśmiana przypadają na okres dwudziestolecia międzywojennego. Są to tomiki: Łąka, Napój cienisty, Dziejba le­śna. I znowu nasuwają się porównania ze Staffem. Leopold Staff zdobywa w dwu­dziestoleciu wielkie, zasłużone zresztą uznanie, staje się jednym ze skamandrytów, ich mistrzem i starszym kolegą. Tomiki Leśmiana, które zdaniem krytyków powinny stać się wydarzeniami literackimi, jednak nimi nie były. Dopiero lata sześćdzie­siąte i siedemdziesiąte naszego wieku oddały poecie pełną sprawiedliwość. Dlacze­go tak się stało? Powodów jak zwykle było wiele. Najogólniej można powiedzieć, że przesądziła o tym inność, odrębność tej twórczości. Poeci po pierwszej wojnie światowej zafascynowani byli nowoczesnością, techniką, tempem życia atmosferą XX-wiecznego miasta. Znajdowało to odbicie w języku poezji, jej stylu, kompozycji wierszy. Tego tonu nie znajdujemy u Leśmiana. Wprost przeciwnie, jego fascyno­wała przyroda, pierwotność, nieucywilizowanie. Filozoficzne podstawy dla swej poezji znalazł Leśmian u Bergsona, głoszącego kult intuicji jako narzędzia pozwala­jącego poznać rzeczywistość. Wielką rolę w jego poglądach filozoficznych odgry­wała przyroda i związany z nią kult natury oraz witalizm. Przyroda jest również czynnikiem organizującym świat przedstawiony w wielu wierszach Leśmiana. Poeta szuka w naturze utraconego raju, pragnie się z nią zespolić. W tych poszukiwaniach nawiązuje do rodzimego folkloru, odnajdując w nim wartości moralne i estetyczne. Nie ma natomiast w tej poezji XX-wiecznego mitu cywilizacyjnego, nie mógł więc Leśmian konkurować z młodymi dynamicznymi poetami, reprezentującymi nową epokę i nowe pokolenie. Poezja Leśmiana jest trudna i ponadczasowa, a przy tym niezwykle oryginalna. Poeta tworzy fantastyczny, niesamowity świat, pełen metafi­zyki. Jest odkrywcą obszarów rozciągających się między bytem a nicością. Niezwy­kły, ekscentryczny kreacjonizm tej poezji dotyczy także przeżyć religijnych, ero­tycznych, wreszcie myśli o życiu pozagrobowym i śmierci. Wszystko to znajdujemy w balladzie Dusiołek. Nawiązuje w niej poeta do literatury ludowej. Narra­tor jest ludowym gawędziarzem, opowiadającym gromadzie słuchaczy historię Bajdały. Opowiada ze swadą i humorem, używa języka dosadnego, stylizowanego na gwarę („sluchajta”, „popod lasem”, „skrzywił gębę na bakier”). Bohaterem utwo­ru jest prosty chłop Bajdała wędrujący po świecie ze szkapą i wołem. Pewnego razu, gdy chłop usnął pod lasem, z rowu wyszedł Dusiołek, straszna, odrażająca zmora, która zaczęła we śnie dusić Bajdałę. Postać Dusiołka pochodzi z wierzeń ludowych, baśni. W świecie Leśmiana zatarta została granica między rzeczywistością realną a marzeniem sennym. Dusiołek wychodzi z rowu, dusi Bajdałę, który po przebudze­niu ma pretensje do towarzyszy, że nie poskromili zmory. Ale jednocześnie wiemy, że męczy Bajdałę we śnie i po przebudzeniu bohatera znika. Pochodzi ze świata zewnętrznego czy wyśnił się Bajdałę? Swe niezadowolenie bohater kieruje także do Boga:

„O rety - olaboga! Nie dość ci, żeś potworzył mnie, szkapę i wołka, Jeszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka?”.

Jest to pretensja do Boga o to, że w stworzonym przez niego świecie istnieje nie tylko dobro, ale i zło, na które człowiek jest narażony i z którym musi samotnie walczyć. Motyw buntu przeciwko Bogu jest znany naszej literaturze (Dziady Mic­kiewicza, Hymny Kasprowicza). Tutaj ma on wydźwięk bardziej egzystencjalny, dotyczy niezgody na brzydotę, zło, występek, grzech. Wyrazem tego buntu jest neologizm „potworzył” - stworzył rzeczywistość potworną: brzydkiego Bajdałę, szka­pę, wołka, a także senną zmorę - Dusiołka.

Wyrazem buntu przeciwko niesprawiedliwości jest również wiersz Trupięgi. Symbolem nędzy, ubóstwa są tytułowe trupięgi - buty z łyka, w które ubiera się do trumny nędzarza. Poeta utożsamia się z biedakiem, jego losem, nieszczęściami. Pla­nuje także po swojej śmierci demonstracyjne obnoszenie się z trupięgami po niebie, tupanie nimi na Boga. Solidarność z ludźmi wywołuje bunt przeciwko stwórcy świata:

„Będę tupał na Niego tymi trupięgami!”.

Tupanie wynika z przekonania, że Bóg jest odpowiedzialny za zło na świecie. Jest też dowodem bezradności, bezsilności człowieka, którego bunt niczego nie może zmienić, jest tylko śmiesznym gestem.

Przykładem kreacjonizmu Leśmiana jest wiersz Urszula Kochanowska. Wiersz ten nawiązuje do poezji Jana z Czarnolasu, konkretnie do trenów. Bohaterką utworu Leśmiana jest zmarła Urszulka, która opowiada o swoim przyjściu do nieba. Bóg stwarza dla niej raj, a w nim dom „kubek w kubek jak nasz - Czarnolaski”. Wszyst­ko jest tam jak na ziemi, brakuje tylko kochających rodziców. Urszulka czeka na nich z utęsknieniem i przeżywa rozczarowanie, gdy zjawia się „Bóg, nie oni...!”. Szczęściem dla człowieka jest miłość, bliscy, nie Bóg. Bóg, mimo swej doskonało­ści i wszechmocy, nie może zastąpić Urszuli rodziców. Wnioski te są prawie bluźniercze i polemizują z ostateczną konkluzją wynikająca z trenów.

Do ballad ludowych nawiązuje również wiersz Leśmiana Dziewczyna. Utwór jest symboliczny, ma wiele znaczeń. Autor opowiada w nim dzieje dwunastu braci, którzy usłyszeli za murem głos Dziewczyny. Słysząc jej płacz pokochali ją i starali się uwolnić, tłukąc młotami w mur. Ich trud okazał się daremny, gdyż wszyscy w jednym dniu zmarli. Zaczęte dzieło podejmują ich cienie, które również próbują rozbić mur. I one giną. Następnie walkę z murem podejmują same młoty. Im w koń­cu udaje się rozbić mur. Wtedy okazuje się, że nie ma za nim nic, nie ma Dziewczy­ny, nie ma nawet jej głosu. Bracia, cienie, młoty symbolizują dążenie do realizacji celów, działanie, próbę urzeczywistnienia marzeń. Dziewczyna to cel marzeń, sym­bol szczęścia, nieosiągalnego dla człowieka. Mur oznacza wszelkie przeciwności, utrudnienia, przeszkody. Poeta mówi o ludzkim zmaganiu z losem, o podejmowaniu wysiłków, niestety daremnych próbach realizowania marzeń, celów, idei. Leśmian nawiązuje do folkloru elementami fabularnymi (12 braci, uwalnianie zaklętej królew­ny), fantastyką, trójdzielną kompozycją (pracę wykonują kolejno bracia, cienie, młoty) oraz powtórzeniami. Ta baśniowa opowieść kryje w sobie równocześnie uniwersal­ne przesłania dotyczące świata i życia ludzkiego. Mówią o tym słowa: „Nic - tylko płacz i żal i mrok i niewiadomość i zatrata! / Takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata?”. A więc znowu mamy do czynienia z niezgodą na rzeczywi­stość pełną zła, zagrożeń, nie spełnionych marzeń. Człowiek wobec tej rzeczywisto­ści jest słaby, kruchy. Jego przeznaczeniem jest śmierć, której nie może uniknąć. Życie jest ciągłym pokonywaniem trudności, walką z przeciwnościami, wysiłkiem często zbędnym. Wiersz jednak nie jest dekadencki, mimo pesymizmu poeta obda­rza człowieka godnością i wolą działania. Bohaterowie wiersza marzą, śnią, trudzą się, nie są bierni ani zrezygnowani.

Od niedobrego świata można uciec do natury, utonąć w zieleni. Od zła chroni też miłość. Mówi o tym wiersz W malinowym chruśniaku. Jest to erotyk połączony z pięknym, sugestywnym opisem przyrody. Przyroda widziana jest z bliska oczami kochanków ukrytych w krzakach malin. Dlatego poeta nie roztacza przed nami sze­rokiej perspektywy krajobrazu, widzimy natomiast w zbliżeniu „bąka złośnika”, chore liście, wisiory pajęczyn i „kosmatego żuka”. Na ten mały świat składają się nie tylko rzeczy piękne (jak u Staffa), ale i chory liść pokryty guzami czy „złachmaniałe wisiory pajęczyn”. Atmosferę podkreśla upał, słodki zapach owoców, bliskość. Zbieranie malin stało się formą miłosnego zbliżenia, maliny podawane chłopcu są narzędziem pieszczoty. Wiersz działa na wszystkie zmysły, uwrażliwia wzrok, słuch i dotyk. Powstaje w ten sposób nastrój intymności, zbliżenia, nastrój erotycznych przeżyć niezwykle subtelnych i delikatnych.

Już omówienie tych kilku wierszy pozwala zauważyć jak niezwykle oryginalna jest twórczość Leśmiana. Tworzy on w niej własny świat, nawet odrębne wyobraże­nie Boga. W świecie tym człowiek współżyje blisko z przyrodą. Pełno w nim ele­mentów fantastycznych, baśniowych. Pogrążając się w nim, poeta nie ucieka od rze­czywistości, jest wrażliwy na zło, nieszczęście, nędzę, buntuje się przeciwko nim i dlatego tworzy własny, lepszy świat.

---