Rozdział 23 Język i komunikacja

Język i komunikacja pokrywają się tylko wtedy, kiedy mówimy o komunikacji językowej przy użyciu języka naturalnego.

Język naturalny - język, którym mówią ludzie

Języki sztuczne - stworzone przez czł (j. logiki, matematyki, komputerowy)

Komunikacja-porozumiewanie się, może być pozawerbalna

Język nie tylko służy do porozumiewania się, ale też do reprezentowania rzeczywistości w umyśle ludzkim

Termin „język” odnosi się tylko do zachowań ludzkich

23.1 Cele i metody psycholingwistyki

'50 dziedzina nauki badająca ludzkie zdolności i umiejętności posługiwania się językiem - psycholingwistyka

Zajmuje się badaniem realności psychologicznej (badanie za pomocą metod psychologicznych) różnych modeli języka, pojmowanego jako system znaków i reguł posługiwania się nimi

Psycholingwistyka wyróżnia pojęcia:

• Język (system znaków i reguł posługiwania się nimi)

• Mowa (konkretne akty tego systemu)

Noam Chomsky wprowadził termin kompetencja językowa czyli utajona wiedza umysłowa dot posługiwania się owym systemem oraz termin realizacja językowa czyli konkretne akty użycia tej wiedzy.

Jednostką kompetencji językowej jest zdanie. Zadanie ma trzy składniki:

1. syntaktyczny (reguły składni rządzące frazami, które tworzą zdanie)

2. semantyczny (znaczenie zdania, czyli sąd)

3. fonologiczny (forma dźwiękowa) - jednostką składnika fonolog. Jest fonem (najmniejszy dający się zidentyfikować dźwięk mowy samogł lub spółgł)

Funkcje języka:

1. reprezentatywna (przedstawieniowa w stos do rzeczywistości fiz. Społ i psych)

2. komunikacyjna (zorientowana na użytkownikó danego gat.)

ad. 1.

Teoria kompetencji językowej (Chomsky):

Opisuje wiedzę idealnego (tzn niedopełniającego błedów) użytkownika dowolnego języka naturalnego. Widza ta uwarunkowana jest biologicznie i ujawnia się już u małego dziecka, przyswajającego jezyk swego otoczenia

Różnica między:

Przyswajanie (zachodzi naturalnie, bez wysilku

Uczenie się (swiadomy, intencjonalny proces opanowywania reguł gramatycznych)

ad. 2.

Teoria kompetencji komunikacyjnej (Hymes)

Umiejętność uzywania języka w sposób dostosowany do danej sytuacji spol. I do innych użytkowników tego języka. Chodzi tu o wyrazaniu w języku swoich intencji w posob zrozumiały dla odbiorcy.

Wazna w analizie językowej jest:

Wypowiedź

Dyskurs (złożony z wypowiedzi)

Metody stosowane w psycholingwistyce to:

• Torowanie smentyczne

• Decyzja leksykalna (stwierdzenie czy dany ciag liter stanowi wyraz czy nie) opierają się na charakterystykach czasowych

Metody analizy błędów w produkcji i percepcji mowy

Metody jakościowe: metoda analizy dyskursu

23.2 Język-uniwerslana, biologicznie uwar wł. Gat.

23.2.1 Uniwerslana gramatyka

Natawistyczne podejście

Chomsky przeciwstawił się koncepcji o podstawowej roli uczenia się w przyswajaniu języka ( na zasadzie warunkowania i wzmacniania)

Uniwersalna gramatyka (UG)

Anna Wierzbicka (wyodrebila w wyniku sudiow porównawczych nad kilkudziesięcioma jezykami cala liste wyrazen, których znaczenia nie SA się rozłożyć na elementy proste. Tym samym uznala, ze intnija niedefiniowane pojecia lub elementy pierwotne w wyposażeniu poznawczym człowieka. Wierzbicka definiuje UG jako „składnię uniwersalnych semantycznych elementów pierwotnych”. Składnia ta pozwala na tworzenie zdań. Gramatyka ta tworzy uniwersalia ściśle językowe i poza językiem naturalnym nie istnieje.

UG to teoria uniwersaliów językowych biologicznie uwarunkowanych, a nie przypadkowych. Chomsky akcentuje to najmocniej! Podjeście to ujmuje gramatyke jezyka naturalnego jako system generujący zdania tego jezyka i przypisujący im odpowiednie reprezentacje: syntaktyczne (tj. struktury frazowe), smenatyczne (Tj. struktury argumentowo-predyktywne czyli sądy) i fonologiczne (forma foniczna danego zdania).

Bieckerton - 3 wyznaczniki UG:

1. Predyktywnośći

2. Gramatykalizacja

3. Składnia

Główną cechą elementów gramatycznych jest relatywność:

• Czasu (przedtem, potem, teraz)

• Miejsca (tu, wyzej, nizej)

• Liczba (duzo, malo)

• Kierunek ( do, od, stamtąd)

• Zaimków (ja, ty)

• Rol i zależności (wykonawcy czynności, odbiorcy)

Fundamentem UG jest zatem składnia ze swymi strukturami frazowymi i nakładającymi się na nie strukturami predyktywno - argumentowanymi. Posługuje się ona zgramatykalizowanymi elementami służącymi relacjom wewnątrz i mędzyzdaniowymiu oraz zapewnie możliwość orzekania czegoś o czyms.

23.2.2 Filogeneza języka

Cechy charakteryzujące ludzką komunikację za pomocą języka:

1. dwoistość lub podwójna artykulacja (jednostki z pierwszego poziomu artykulacji czyli mniemające znaczenia donemy, łączą się w jednostki znaczące (morfemy lub wyrazy), które na drugim poziomie artykulacji tworzą zdaniea, obdarzone nowym znaczeniem (niebędącym sumą znaczeń poszczególnych wyrazó)

2. produktywność (zdolność do tworzenia nowych przekazó jakie nigdy przedtem nie zostały zakomunikowane)

3. arbitralność (gdy zwiążek znaku językowego z jego znaczeniem nie jest ikoniczny, gdy brak jest podobieństwa miedzy znakiem, a jego desygnatem)

4. zdolność do wzajemnej wymiany ( przemienność rol odbiorcy i nadawcy)

5. specjalizacja (wyznaczenie stopnia funkcjonalnego powiazania miedzy sygnalem a reakcja)

6. przemieszczenie ( zdolność przekazu to możliwość odnoszenia się do zdarzen odległych w czasie i przestrzeni)

7. transmisja kulturowa (przekazywanie wiedzy poprzez socjalizacje)

Chosmky dodaje:

8. zależność strukturalna (elementy składające się na daną wypowiedź nie pojawiają się w niej w przypadkowym porządku, ale podlegają zależnościom strukturalnym)

Teorie ewolucji systemu głosowego, umożliwiające produkcję mowy

P. Liebermann

Siłą napędową powstania homo sapiens była ewolucja aparatu głosowego pozwalającego na produkcję mowy w celu szybkiej komunikacji.

Teorie ewolucji mózgu ludzkiego i odpowiednich ośrodków odpowiedzialnych za funkcjonowanie językowe

Akcentują rolę specjalnego językowego „organu” zlokalizowanego w mózgu

Chosmky

J. Fodor (modułowość umysłu)

• Wszyscy ludzie rodzą się wyposażeni w uniwersalną gramatykę

• Dobór naturalny jest jedynym możliwym mechanizmem odpowiedzialnym za powstanie tak złożonego organu

• Instynkt językowy zlokalizowany jest w lewej półkuli mózgu

• Są dowody, że dobór naturalny wyjaśnia zmienność w funkcjonowaniu językowym

Ten dobór naturalny jest bardzo kontrowersyjny!

S. Gould traktuje jezyk jako produkt uboczny ewolucji nie widzac adaptacyjności tej kompetencji w początkach jej powstania

D. Bickerton nie kwestionuje teori doboru naturalnego, ale wysuwa hipoteze o mutacji w genotypie. Pierwotny i wtórny system reprezentacji:

Pierwotny - całościowy (napastnik, pokarm)

Wtórny - operuje analitycznie w wyodrębnionych częściach

Wtórny nadbudowuje się na pierwotny

Chomsky i Bickerton uważają, że funkcja komunikacjna jest wtórna co do funkcji reprezentatywnej!

Protojęzyk-język pozbawiony gramatyki, coś w rodzaju słownika umysłowego

Pidżyn

Język kreolski

Argumenty za biologicznym uwarunkowaniem języka z rozwojowej: każde niemowle ludzkie może nauczyć się dowolnego jezyka naturalnego i że przechodzi w tym procesie przez takie same fazy. Neurofizjologiczne badania zaburzeń f. językowych też.

23.2.3. Język ludzki a języki zwierząt

Behawiorytczyny approach - ludzki język - trzba się nauczyć; zwierzęta - wrodzony

Małpy Seyfartha i Cheneya

Washoe Gardnerów (400słow jak 3latek)

Szympans Nim CHimpsky Terraca

23.3. Produkcja i percepcja mowy

Mowa wytwarzana jest dzięki pracy aparatu głosowego, który moduluje strumień powietrza, wychodzący z płuc, w fale dźwiękowe. Dwa sposoby zrobienia tego:

1. reznowoanie dźwięku poprzez zmianę kształtu jamy ustnej, nosowej lub gardłowej dzięki czemu powst samogłoski

2. wprowadzaie przeszkody (np. zwarcia) na drodze strumienia powietrza dzięki czemu powst spółgłoski

Te dwa sposoby pozwalają na realizację około setki fonemów. Fonemy to byty abstarkycje, które różnią się od siebie cechami dystynktywnymi, takimi jak dźwięcznośc, wrgowość, nosowość.

Produkcja mowy - wymaga aparatu głosowego

Percepcja mowy - wymaga specyficznej dla dżiwęków mowy wrażliwośći i czułości analizatora słuchowego oraz odpowiednich ośrodków i mechanizmów mózgowych.

Pamięć robocza - tam zachodzą względnie świadome procesy produkcji i percepcji mowy, wyróznia się specyficzny kanał do przetwarzania inf. werbalnych.

A. Badeley pamięć robocza składa się z trzech komponentów:

kontroluje i reguluje przepływ

inf przez pamięć roboczą

wykorzystując przy tym inne

systemy pamięciow np.

pamięć trwałą

23.3.1 Produkcja mowy

Do produkcji mowy służy nam wyspecjalizowany aparat głosowy. Składa się z:

• krtani ze strunami głosowymi

• jamy gardłowej

• języczka

• podniebienia twardego i miękkiego

• dziąsłami

• zębami

• wargami

M. Gerrett (1975)

Zanim pojawi się artykulacyjne instrukcje wykonawcze muszę wystąpić cztery kolejno po sobie występujące operacje i odpowiadające im poziomy reprezentacji umysłowych

W tym modelu zaangażowane jest centralny system wykonawczy oraz pętla fonologiczna, która służy jako magazyn pamięci, który musi przechowywać poprzednie informacje, niezbędne przy generowaniu kolejnych reprezentacji, a centralny system wykonawczy pośredniczy w operacjach korzystania ze słownika umysłowego i innych zasobów wiedzy językowej i wiedzy ogólnej czł.

Metodą badania w produkcji mowy jest badanie błędów poczynionych w toku tej produkcji oraz zjawiaska „na końcu języka”.

23.3.2 Percepcja mowy

Specyficzny organ do produkcji mowy - artykulator, który produkuje dźwięki jakie może wytwrzać aparat głosowy czł

Może też być artyulator słuchowy

Na czym polega percepcyja specyficzność mowy?

1. na zaprogramowaniu genetycznym

2. na ścisłej lokalizacji i organizacji mózgowej, której uszkodzenie powoduje okr zaburzenia w produkcji i percepcji mowy

3. na szybkości identyfikacji percepcyjnej dźwięków mowy, tj. fonemów, które odbierane są od 10 do 20 na sek. Czyli 2xszybciej niż inne dźwięki

4. na przewadze ucha prawego w odbiorze mowy (D. Kiura - świadczy to o zaangażowaniu lewej półkuli w odbiór mowy, prawej zaś w odbiór melodii)

5. na kategorialnej percepcji fonemow (samogłoski są postrzegane w sposób ciągly i nie wystepuje przewaga ucha prawgo, Są rownie dobrze rozróżniane przez oba uszki)

Teoria motoryczna (Liebermann)

Odbieranie mowy to nie tyle odbieranie dźwięków, a odbieranie artykulacyjnych gestów. Odberać percepcyjnie jakaś wypowiedź to tak naprawdę odebrać specyficzny układ zmaierzonych przez mówiącego ruchów artykulacyjnych.

23.4 Wiedza językowa; kompetencja językowa i kompetencja komunikacyjna

Kompetencja językowa - zdolnośc (umiejętność) posługiwania się językiem; wywodzi się z wtórnej reprezentacji rzeczywistości

Kompetencja komunikacyjna - zdolnośc (umiejętność) posługiwania się językiem odpowiednio do syt, i do słuchacza

23.4.1. Charakterystyka kompetencji językowej

Chomsky wyróżnia dwa typy reguł składni:

1. reguły frazowe, które wraz ze słownikiem umysłowym realizują tak zwaną strukturę głęboką zdania

2. refufły transformacyjne, które operując na regułach frazowych tworzą strukturę powierzchniowa danej wypowiedzi

23.4.2. Słownik umysłowy

Reprezentuje intuicyjną wiedzę na tamt wyrazów danego języka, jaką dysponują użytkownicy tego języka. Wiedza ta dotyczy takich aspektów jak:

• semantyczny (znaczenie danego wyrazu)

• syntaktyczny (częsć mowy, funkcja, jaką dany wyraz może pełnić z zdaniu)

• fonologiczny (postarć fonetyczna wyrazu)

• ortograficzny

Wiedza ta również dot. Relacji danego wyrazu wobec innych wyrazów.

23.4.2.1 organizacja słownika umysłowego

W aspekcie semantycznym:

Polega na wyodrębnieniu w strukturze wyrazów i grup wyrazowych cech smenatycznych, czyli semów, lub pierwotnych składników smenatycznych - atomów znaczenia. Teroie pierwotnych składników semantycznych zakładają istnienie skończonego ich zestawu o charakterze uniwersalnym.

W aspekcie syntaktycznym:

Dot. Funkcji, jaką dany wyraz pełni w strukturach frazowych (np. czy może być członem głównym frazy) oraz strukturach predykatowi-argumentowych.

Można też wziąć pod uwagę funkcjonalne atrybuty wyrazów:

• czętość użycia

• prototypowość (Rosch): niektóre wyrazy chartka się większą dostępnością

• skojarzenia konotacyjne

W aspekcie fonologicznym:

dot. Np. homonimii

23.4.2.2 Dostęp leksykalny

Dostęp do danego wyrazu zarówno w produkcji jak i przy jego rozumieniu

Jak słownik funkcjonuje poprzez charakterystykę dostępu do poszczególnych wyrazów

J. Morton (1979)

Każdy wyraz reprezentowany jest przez logogen, który zawiera wszystkie atrybuty wyrazu. Aktywacja danego logogenu zależy od kontekstu oraz od częstości używania i prototypowości. Dowód: torowanie smenatyczne, syntaktyczne, fonologiczne

Metoda badań słownika:

• Skojarzenia swobodne lub kierowane

• Dyferencjał semantyczny

24.4.3. Specyficzność kompetencji językowej ludzi niesłysząćych

Mogowy jest skonstruowany na zasadzie dwuklasowości podobnie jak naturalne języki

24.4.4. Charakterystyka kompetencji komunikacyjnej

Jednostką kompetencji językowej jest zdanie i leżący u jego podstaw sąd

Jednostką kompetencji komunikacyjnej jest wypowiedź, w której poza sądem przekazyana jest intencja. Wypowiedzi układają się w większe całości i tworzą dyskurs

Akt mowy - J. Austin

Za pomocą aktu mowy, mówiący chce coś uczynić lub coś osiągnąć -jest to akt llokucyjny

1. akt lokacyjny - treść sądu

2. akt illokucyjny -

3. akt perlokucyjny - skutek

Searle - 5 kategorii aktów mowy:

1. stwierdzenia lub przedstawienia
   

2. dyrektywy
   

3. zobowiązania
   

4. ekspresje
   

5. dekolaracje
   

23.4.5. Zasady efektywnej komunikacji

Aby komunikacja była efektywna, partnerzy muszą się kierować zasadą:

• zasada rzeczywistości: odnosi się do treści wypowiedzi. Zgodnie z tą zasadą, słuchacz interpretuje przekazywane mu sądy jako mające sens i jako odnoszące się do świata realnego. Szukanie interpretacji zgodnych z kontekstem syt. Wskazuje na pośredniość aktu mowy lub metaforyczność danej wypowiedzi.

• Zasada kooperacji: wymaga od obu partnerów pewnego wysiłku. Za storny mówiącego są pewne obowiązki, tzw. Maksymy Grica

23.4.6. Analiza dyskursu

Dyskurs - całość złożona z wypowiedzi mająca swój początek i koniec. Cechuje się spójnością, tzn, kolejne wypowiedzi są ze sobą powiązane. Minimum to para przyległa - pytanie-odpowiedz, Dyskurs może mieć charakter monologu lub dialogu

Tekst (pokrewne) - zjawisko językowe, stanowiące całość informacyjną, wielozdaniowe, mjącve wew strukturę; początek, sroedek, zakończenie. Grace mowi, ze dyskurs o czynność, a tekst jest wynikiem dyskursu.

23.4.6.1. Dyskurs konwersacyjny

Uwazany jest za podstawe komunikacji międzyludzkiej. Czynny udzial w nim bierze co najmniej 2 członków. Analiza tego dyskursu polega na:

Wkład uczestników polega na:

W analizie illokucji i perlokucji bada się rozumienie wzajemnych intencji i sposoby reagowaniua na nie. Decydujące znaczenie ma; rozumienie ukrytej w nich intencji (illokucja) oraz reagowanie na nia (perlokucja)

23.4.6.2.Dyskurs narracyjny

Narracje to typ dyskursu, w którym ludzi opisują zdarzenie lub serię zdarzeń zaistniałych w rzeczywistym lub fikcyjnym świecie. Wszleskie wykłady, przmówienia, teksty pisane.

23.4.6.3. Metody analizy dyskuru

1. metody jakościowe - wydobywanie z analizowanego tekstu typowego dlań stylu komunikacyjnego lub strategii i rozumienia dyskursu

1. analiza dyskursu perswazyjnego

1. nastawienie na osobę (nadawcę bądź odbiorcę)

2. nastawienie na nagrodę bądź karę

2. analiza dyskursu eksplanacyjnego

1. wkasuje na przyczyny zachodzenia zjawisk

1. metody ilościowe - analizy polegają na stosowaniu wskaźników liczbowych

1. dobieranie słów kluczy str. 257

2. analiza kategorialna

3. analiza spójności

4. analiza rozbieżności

23.5 Społeczn-kulturowe uwarunkowania języka

23.5.1. Znacenie wypowiedzi. Koordynacja procesów komunikacji

Znaczenie zdania - precyzuje warunki użycia danego zdania

Znaczenie wypowiedzi - odnosi się do konkretnej osoby mówiącej i jej słuchacza oraz do syt, w której wypowiedz miala miejsce

Koordynacja zdań - każna interakcja w celu komunikacji musi uwzględniać wspólnie podzielaną wiedzę na temat efektywności tej komunikacji, A także, wspólny wysiłek uczestnikóprocesu komunikacji doprowadza do powstania nowej całości, która nie jest tylko sumą znaczeń, ale stanowi nową jakość

23.5.2.Sytucaje dyskursywne

Rozmowa to podsatowowy wzorzec. Odznacza się cechami;

23.5.3. Kulturowe uwarunkowania dyskursu konwersacyjnego

23.5.3.1.Konwencje konwersacyjne. Pary przyległe i pośrednie akty mowy

Konwersacja dokonuj się przez dwie techniki;

1. łańcuch (gdy po jednej parze przyległej następuje druga z niej wynikająca)\

2. sprzężenie (1. gdy pytanie zostalo potraktowane jako posrenio wyrazona prosba, w ekecie czego w odp uzyskamy podwojny ruch (odp na intencje bezpośrednio wyrazona i jednosczesnie opd na ukryta prosbe) i to jest sprzężenie zwykle; sprzężenie eliptyczne (opuszczenie jakiegos czlonu frazy) gdy od razu pojawia się pytanie o intencje ukryta lub bezposr na nia rekacja

23.5.3.2.Kon wencje otwierania i zamykania dyskursu

UG jako wspólny wszystkim ludziom system reguł formalnych

syntaktycznych

UG jako teorie akcentujące uniwersalny system elementów smenatycznych

Koncepcja Chamskiego!

Semantyka generatywna

Przetw. Inf werbalnych

b. ważna w przetw. Wzrokowego materiału werbalnegonp. Podczas czytania;

jest zaangazowana porzy identyfikacji odbieranych dźwięków mowy jak i przy artykulacji

Przetw. Mat. Werbal. Komponentem wzrokowo-przestrzennym

---