Temat pracy: Rodzina jako środowisko wychowawcze.
Ogromną rolę w procesie socjalizacji odgrywa poznanie otoczenia, siebie, ludzi. Znajomość świata zewnętrznego, jego cech fizycznych i psychicznych umożliwia odkrywanie samego siebie, co daje podstawy do funkcjonowania w określonych rolach. Zdobywaniu wiedzy o ludziach i przedmiotach towarzyszy prawie równolegle umiejętność ich oceniania. Kształtuje się znajomość zasad i reguł, norm moralnych obowiązujących w grupach społecznych, w których żyjemy. Z procesem tym wiąże się działanie. Postawa bierna nie sprzyja prawidłowej socjalizacji jednostki. Poprzez aktywność dziecko uczy się określonych form zachowań, kształtuje swoje relacje z ludźmi. Uczucia zarówno pozytywne, jak i negatywne są nieodłącznym elementem tego zjawiska
Przez uspołecznienie rozumiemy rozwój dziecka, umiejętności zachowania się w życiu zbiorowym, sensowne reakcje na zachowanie innych ludzi, porozumiewanie się zgodne z przyjętymi obyczajami. Wychowanie jest ściśle związane z socjalizacją. Przez wychowanie w szerokim pojęciu, rozumie się różne niezaplanowane wpływy; w ujęciu węższym wyłącznie celowe zinstytucjonalizowane działanie (przemyślany, sterowany, proces).
Miejscem, gdzie procesy te zachodzą jest środowisko wychowawcze. Rodzina uznawana jest za podstawowe, naturalne środowisko wychowawcze. Rodzina oddziaływuje na socjalizację dziecka poprzez: warunki bytowe, strukturę, status społeczny, sposób życia, zainteresowania członków rodziny, obyczaje, stabilność. Środowisko rodzinne socjalizuje również przez dobór przedmiotów ( mebli, ubrań, żywności, zabawek) oraz przez ukazywanie sposobów obchodzenia się z nimi. Dziecko wychowujące się w rodzinie uczy się słuchając rozmów i dyskusji członków swojej rodziny, krewnych, znajomych, rodzeństwa - zdobywa ogromny zasób ważnych informacji, słów, pojęć; rozwija zdolność przyczynowo - skutkowego myślenia. Uczy się mimo woli w czasie spaceru czy zabawy. Za bardzo istotny aspekt oddziaływania środowiska rodzinnego uznawana jest stymulacja rozwoju dziecka.
W literaturze pedagogicznej podkreśla się istotną rolę postaw rodziców wobec dziecka. Rodzice przejawiający właściwe postawy chętnie otaczają je troskliwą opieką, dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby, mają dużo cierpliwości i gotowość do tłumaczenia i wyjaśniania, łatwo nawiązują z dzieckiem kontakty, które są oparte na uczuciu wzajemnej sympatii i zrozumienia. Rodzice o właściwych postawach lubią swoje dziecko, cieszą się nim, widząc wzrastającą odrębną jednostkę, z własnym życiem o potrzebami, są zdolni do obiektywnej oceny dziecka na skutek odpowiedniego, umiarkowanego dystansu wobec niego i akceptacji jego osoby.
Istotnym elementem w wychowaniu jest odpowiednie motywowanie dzieci przez rodziców. Motywacja - to potężny środek zmiany ich zachowania. Rodzice powinni być ostrożni i nie odbierać swej akceptacji, jeżeli dziecko nie zachowuje się według oczekiwań. Zdrowe kontakty między rodzicami a dzieckiem polegają na akceptowaniu dziecka wzmacnia jego siłę i pragnienie zmiany. Prawdziwa motywacja pochodzi więc z wnętrza dziecka, a nie z zewnętrznej presji rodziców. Rodzice powinni motywować dzieci, chwaląc je. Przeciwieństwo krytycyzmu - pochwała, to jeden z najpotężniejszych czynników motywujących dostępny rodzicom.
Obok wrodzonych właściwości dziecka, z którymi ono przychodzi na świat, w kształtowaniu jego osobowości bierze udział środowisko, w którym ono żyje, w pierwszym rzędzie środowisko rodzinne. Rodzina jako podstawowa komórka życia społecznego jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. Jest ona wspólnotą naturalną, opartą na miłości i wolnym wyborze dwóch osób pragnących dawać początek życiu i uzupełniać się we wzajemnej miłości. Rodzina to nie tylko i wyłącznie środowisko wychowawcze, to także najbliższe człowiekowi środowisko życia, zaspokajania najbardziej podstawowych jego potrzeb. Dlatego też matka i ojciec powinni rozumieć, jaka na nich ciąży odpowiedzialność; winni zdawać sobie sprawę z wielkiego wpływu rodziny na rozwój ich dziecka, na kształtowanie jego osobowości i uczynić wszystko, co leży w ich mocy, aby ich środowisko rodzinne tchnęło pogodną i serdeczną atmosferą wychowawczą, atmosferą szczerości i zaufania.
Od najdawniejszych czasów rodzina spełniała podstawowe funkcje opiekuńczo - wychowawcze wobec dziecka. Nie mniej jednak w różnych czasach inaczej pojmowano opiekę i wychowanie dzieci.
Obecnie rodzina stanowi w życiu dziecka pierwsze i naturalne środowisko wychowawcze. Jest podstawową formą opieki nad dzieckiem od jego urodzenia aż do uzyskania przez nie samodzielności. To właśnie tu dziecko zdobywa swoje pierwsze doświadczenia społeczne, uczy się określonych zachowań, norm postępowania, poznaje różnorodne formy, wzorce i nakazy. Rozwija swoją indywidualność, osobowość i psychikę. Rodzice są pierwszymi opiekunami i wychowawcami, stąd ich tak ogromny wpływ na późniejsze zachowanie potomka. To oni ponoszą odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb dziecka, dotyczy to przede wszystkim potrzeb emocjonalnych i materialnych.
Rodzina jest więc małą grupą społeczną składającą się z rodziców (ojca i matki) stanowiących małżeństwo oraz dzieci z tego małżeństwa. Każda rodzina ma swój indywidualny, swoisty dla siebie styl, sposób życia wewnątrzrodzinnego, sposób wyrażania uczuć, wyobrażeń, okazywanie sobie wzajemnego zrozumienia i stosunku do innych osób z zewnątrz.
Rodzice są pierwszymi nauczycielami dziecka, uczą je zasad postępowania w życiu, wskazują różnice między dobrem a złem, wpajają normy etyczne i moralne, które uznają za właściwe. Dziecko w bezpośrednich kontaktach przyswaja wartości, normy i zwyczaje panujące w domu, uczy się współżycia z innymi i realizowania własnych potrzeb.
Rodzina przede wszystkim kształtuje osobowość swych członków, dąży do tego, aby każdy z nich wypełniał określone role: np. role męża, żony, matki, ojca, syna, córki, brata czy siostry.
W rodzinie dokonuje się ciągły przepływ uczuć, co tworzy tzw. atmosferę rodzinną. Ta atmosfera ma ogromny wpływ na rozwój osobowości dziecka. Rodzina powinna w pełni zaspokajać potrzeby jej członków zarówno fizyczne, jak i psychiczne, w szczególności zaś potrzebę miłości, przynależności i bezpieczeństwa. Rodzina jako grupa wychowawcza oddziałuje na dzieci przez sam fakt bycia jej członkiem. Proces wychowawczy dokonuje się w toku codziennych zmagań, podczas pracy, zabawy, odpoczynku, rekreacji oraz podczas udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Dziecko przejmuje od rodziców ich styl bycia, opinie i poglądy.
Rodzina jest traktowana także jako instytucja społeczna. A zatem spełnia dwojakie zadanie: wobec swoich członków, ale także wobec społeczeństwa. Rodzice przygotowują swoje dziecko do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu.
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna wypełnia szereg funkcji, zaspokajając w ten sposób potrzeby psychiczne, emocjonalne i społeczne swoich członków. Kontakty z rodzicami są źródłem doświadczeń społecznych i odgrywają bardzo ważną rolę w rozwoju osobowości i przygotowują dziecko do życia w społeczeństwie.
Rodzina, to środowisko wychowawcze w znaczeniu szeroko rozumianego życia dziecka, w którym mają miejsce zarówno oddziaływania wychowawcze zamierzone, jak i samorzutne o charakterze dodatnim i ujemnym. Oddziaływanie wychowawcze zamierzone, planowane jak też okazjonalne samorzutne, o różnym charakterze, natężeniu i sile wpływu na dziecko tworzą środowisko wychowawcze rodziny.
Rodzina jest dla dziecka środowiskiem, w którym odbywa się proces wychowania naturalnego. Dziecko uczestnicząc w naturalnych sytuacjach życia rodzinnego, w bezpośrednich interakcjach między członkami rodziny, przyswaja elementarną wiedzę o świecie, wartości, normy moralno-społeczne, kulturę domu rodzinnego, poznaje sposoby zaspokojenia potrzeb i rozwijania indywidualnych zainteresowań.
W literaturze psychologicznej i pedagogicznej poświęconej roli środowiska rodzinnego szczególną rolę przypisuje się kontaktom osobowym między dzieckiem a rodzicami. Znaczenie tych kontaktów polega między innymi na tym, że rodzice są pierwszymi partnerami interakcji społecznych dziecka. Oddziałują na nie w najwcześniejszym okresie życia, kiedy plastyczność zachowania się dziecka jest największa; w kontaktach z rodzicami i innymi członkami rodziny zaspokajane są podstawowe potrzeby psychiczne dziecka, takie jak doznawanie i odwzajemnianie miłości, społeczne uznanie i poczucie bezpieczeństwa; oddziaływanie członków rodziny, a zwłaszcza rodziców na dziecko ma charakter dwutorowy. Odbywa się ono poprzez świadome oddziaływanie wychowawcze, w wyniku którego dziecko kształtuje swoje zachowanie stosownie do oczekiwań rodziców, a przede wszystkim przez oddziaływanie niezamierzone; rodzice stwarzają określone sytuacje, które wyznaczają kierunek zachowania się dziecka; rodzice stanowią dla dziecka najbliższe wzory osobowe asymilowane w procesie naśladownictwa i identyfikacji. Dzięki istnieniu takich wzorów osobowych dziecko przyswaja sobie różnorodne formy społecznego zachowania; rodzina wprowadza dziecko w świat wartości kulturalnych, społecznych i religijnych, ukazuje mu różnorodne cele zaspokajające jego potrzeby oraz uczy go sposobów, za pomocą których te cele można osiągnąć.
Aby ojciec i matka jako wychowawcy mogli właściwie kierować procesem wychowawczym swych dzieci muszą posiadać autorytet przejawiający się w ich postawie moralnej. Od ojca i matki społeczeństwo wymaga nienagannej postawy moralnej w życiu codziennym i w życiu społecznym. Dzieciom potrzeba też ciepła uczuciowego, tak jak roślinom potrzebne jest słońce. Najwięcej tego ciepła może dzieciom dostarczyć kochająca się rodzina. Dlatego tak wielkie jest znaczenie wzrastania dziecka w rodzinie. Jest ona niezastąpioną w życiu dziecka i podstawą życia społecznego. Współczesny świat bardzo szybko się zmienia. Cywilizacja kształtuje jego oblicze i w tej ciągle przeobrażającej się rzeczywistości szczególnie dziecku powinno stworzyć się warunki do prawidłowego rozwoju. To właśnie ono narażone jest na wpływy i różnorodne bodźce z zewnątrz. I dlatego tak ważne jest najbliższe otoczenie, jakim jest prawidłowo funkcjonująca rodzina, w której panuje właściwa atmosfera emocjonalno-wychowawcza i kształtują się właściwe wzorce osobowe.
Jednym z czynników charakteryzujących rodzinę jako środowisko wychowawcze jest poziom i jakość świadomości wychowawczej rodziców. S. Kawula ujmuje świadomość wychowawczą rodziców jako formę odzwierciedlania przez nich spraw związanych z wychowaniem własnych dzieci, na którą składa się określony zasób wiedzy pedagogicznej i wypływające z niej praktyczne działanie wychowawcze. W toku badań stwierdził on, że rodziców cechuje duże zróżnicowanie w treściach wyrażanych poglądów. Zależą one od poziomu ich wykształcenia, rodzaju wykonywanego zawodu, statusu bytowego rodziny, pochodzenia społecznego, struktury i wieku rodziny.
W pracach pedagogicznych i psychologicznych określa się rodzinę jako instytucję wychowawczą, która we współczesnym świecie ma być partnerką szkoły w realizacji zadań wychowawczych. Chcąc stwierdzić empirycznie jakość działalności wychowawczej rodziny, należy przeanalizować co najmniej trzy czynniki, które decydują o skutkach wychowania rodzinnego: czynniki ekonomiczno-społeczne, kulturalne i psychospołeczne. Każda grupa obejmuje pewne elementy, które są inne w każdej rodzinie, ale w badaniach empirycznych są obiektywnie dostępne i najbardziej istotne dla charakterystyki poziomu wychowania w rodzinie, jej życia kulturalnego, socjalnego i emocjonalnego.
Wychowanie zależy zarówno od wpływów i ścisłej współpracy instytucji specjalnie powołanych przez społeczeństwo do realizacji zadań wychowawczych, jak i - w dużej mierze - od rodziny i bliższego i dalszego środowiska społecznego wychowanków. Dlatego też można mówić o wychowaniu zintegrowanym, tzn. takim, które obejmuje całokształt warunków, grup, stowarzyszeń, organizacji i instytucji działających w społeczeństwie, od których są uzależnione ostateczne efekty wychowawcze. Rodzina to ta grupa społeczna, do której późno i z pewnymi oporami przenikają nowe idee wychowawcze, jednak jej funkcja wychowawcza musi być rozpatrywana w powiązaniu z całokształtem wpływów uspołeczniających członków rodziny oraz we współdziałaniu z mikroukładem wychowawczym i lokalnym układem wychowawczym. Ogólne i wychowawcze funkcjonowanie rodziny bywa zgodne z poszczególnymi elementami środowiskowego systemu wychowawczego.
Każdą rodzinę charakteryzuje swoisty styl wychowania decydujący o sile oddziaływań na psychikę dziecka. Styl wychowania jest jakby wypadkowa sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. Wyróżniamy trzy style wychowania, należą do nich:
styl autokratyczny (autorytatywny)
styl demokratyczny
styl liberalny
Style wychowania : autokratyczny i liberalny utrudniają prawidłowe wychowanie dziecka w rodzinie.
Styl autokratyczny zakłada wyraźny dystans między rodzicami a dzieckiem. Rodzice kontaktują się z nim w sposób formalny, nie wnikając w jego potrzeby psychospołeczne, zainteresowania, motywy i uzdolnienia itp. Starają się kierować " odgórnie", nagminnie wydając polecenia i zakazy. Uznają tylko racje własne, nie tolerują sprzeciwu. Manipulują dzieckiem, nie dopuszczając go do współdecydowania w sprawach rodzinnych. W razie nieposłuszeństwa stosują surowe kary. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszystkim poleceniom i nakazom rodziców, a zwłaszcza ojca.
W przypadku nadmiernej postawy autokratycznej dziecko żyje w ciągłym napięciu; odznacza się przesadną uległością lub przeciwnie, buntowniczą postawą wobec innych. Obowiązujące normy i zakazy przyswaja jako coś narzuconego z zewnątrz, dlatego też kieruje się w swoim postępowaniu własnym, egoistycznie pojmowanym interesem. Dziecko skłonne jest do łamania niewygodnych dla siebie przepisów, zwłaszcza gdy brak jest kontroli rodziców.
Styl liberalny w rodzinie polega na całkowitym niemal pozostawieniu dziecka samemu sobie, a więc nie wtrącaniu się w jego sprawy, tolerowanie aspołecznych zachowań, brak kontroli i opieki ze strony rodziców. Istotną cechą liberalnego stylu wychowania jest zarówno pobłażliwy stosunek do dziecka, jak i przesadna uległość, wyrażająca się m.in. w spełnianiu wszelkich jego zachcianek i życzeń. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Często to dziecko kieruje rodzicami, korzysta z nadmiernej swobody i przywilejów, co w konsekwencji sprawia, iż są to " jednostki wprawdzie o dużym poczuciu własnej wartości( niestety często zbyt dużym), ale niejednokrotnie egoistyczne, niezdyscyplinowane wewnętrznie, niezdolne do trwałego wysiłku, mało zahartowane.
Styl demokratyczny jest najkorzystniejszym stylem wychowania dla rozwoju osobowości dziecka. Dziecko bierze udział w życiu rodziny, omawia, dyskutuje i planuje sprawy codziennego współżycia rodzinnego. Zna zakres swoich obowiązków, na które sam się zgodził. Rodzice preferujący ten styl wychowania nie stosują na ogół kar, a raczej wyjaśniają dziecku jak i dlaczego powinno postąpić inaczej, posługują się metodami perswazji i argumentacji. W takiej rodzinie rodzice odwołują się w pierwszym rzędzie do uczuć i ambicji dziecka. Stosują zachęty. Dążą do związania dziecka ze sobą uczuciem sympatii.
Relacje panujące w domu rodzinnym mają ogromne znaczenie na funkcjonowanie dziecka w szkole. Im są one lepsze, tym dziecko jest lepiej przystosowane do współżycia w środowisku szkolnym.
W domach gdzie dominuje styl autokratyczny uczeń często boi się wypowiadać własne myśli, jest bierny i mniej twórczy. Lecz zdarzają się przypadki , że dziecko z takiej rodziny musi gdzieś odreagować , a najlepsze do tego wydaje się być środowisko rówieśnicze. Dziecko przejawia wówczas buntowniczy stosunek do wszystkich dorosłych, którzy próbują mu narzucić pewne normy postępowania i zachowania. Zdarza się , że w rozmowach wychowawcy z rodzicami, rodzice nie mogą wręcz uwierzyć, że ich dziecko przejawia postawy antyspołeczne Twierdzą wówczas, że jest to niemożliwe, że dziecko w domu jest grzeczne, uległe i nie sprawia żadnych problemów wychowawczych.
Najkorzystniejszy styl wychowania, którym jest niewątpliwie styl demokratyczny przynosi najlepsze efekty w szkole. Dziecko zna swoją wartość, jest aktywne i twórcze. Jest samodzielne, potrafi bardzo dobrze funkcjonować w grupie rówieśniczej , ma własne zdanie.
Rodzice muszą być świadomi wszystkich wpływów i zagrożeń, muszą aktywnie odbierać wszelkie sygnały dotyczące wychowania, poznawać nowości i umieć się ustosunkować do nowych - dobrych czy złych - idei mających bezpośredni lub pośredni wpływ na ich świadomość w zakresie wychowania dzieci. Rodzice muszą być czujni, aby się nie okazało, że ich świadomość wychowawcza jest tylko intuicją w wychowywaniu dzieci narażonych współcześnie na zagrożenia spowodowane degradacją wartości moralnych, upadkiem właściwych postaw społecznych i zanikiem ideałów, a także zagubionych wśród nowoczesnej techniki komputerowej, internetowej i dealerów narkotykowych.
BIBLIOGRAFIA
J. Izdebska „ Rodzina, dziecko, telewizja”, Białystok 1996,
J. Kawalec „ Rola środowiska rodzinnego w wychowaniu dziecka sukcesu”, w: „Życie szkoły” 2002 nr 4,
S. Kurzawa „ Świadomość wychowawcza rodziców”, w: „Edukacja i dialog” 2005 nr 5,
U. Kusio „Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze”, Lublin 1998,
M. Ziemska „Rodzina i dziecko”, Warszawa 1980,