KAROL MARKS (1818-1883)
Wykład 2 - 27.02.05
Marksizm historyczny - nauka o społeczeństwie, jako nauka szeroka miał łączyć nauki szczegółowe, miał być głębszą refleksją o społeczeństwie jako całości. Jako wyraz potrzeb i dążeń proletariatu. Myśliciel - twórca nowych idei i przywódca, który musi opowiedzieć się po którejś ze stron, gdyż nie ma teorii wolnej od wartościowania.
Socjologia XIX w chciała ulepszać społeczeństwo burżuazyjne, a nie je zmieniać. Wg Marksa, to społeczeństwo jest skazane na zagładę, socjologia powinna analizować sytuację i opowiadać się po odpowiedniej stronie.
Od Hegla zapożyczył dialektykę - wzajemny wpływ - u Marksa istnieją w świecie materii teza, antyteza i synteza (u Hegla w świecie idei). W świecie materii jest sprzeczność będąca u podstaw rzeczywistości, także społecznej. Nauka ma być szeroko wykorzystana społecznie, tworzą się wzajemnie - nauka i społeczeństwo, podobnie jak jest wzajemny wpływ teorii i praktyki, państwa i społeczeństwa, klasy robotniczej i kapitalistycznej.
Społeczeństwo obywatelskie jest zależne od państwa, ale jest od niego ważniejsze - prymat społeczeństwa nad państwem. Idee i programy polityczne są zależne od interesów, które wypływają z rzeczywistości społecznej, stanowią bazę, które dalej tworzą idee, państwo, religię, świadomość.
Zmiana społeczeństwa jest możliwa dopiero po zmianie bazy, czyli stosunków społecznych. Niekiedy do zmian społecznych konieczna jest również zmiana świadomości. Ekonomia polityczna - narządzie do badania społeczeństwa, dzięki niej można dojść do istnienia prywatnej własności środków produkcji co powoduje alienację.
Alienacja - efekt istnienia prywatnej własności środków produkcji, wyobcowanie, oderwanie - produkt tworzony przez robotnika jest mu odbierany, trafia do kapitalisty. Robotnik jest jedynie trybikiem w maszynie, nie ma wpływu na produkcję. Efekt działalności jest oderwany od pracy, wytwory są zewnętrzne wobec ludzi.
Stosunki społeczne zmieniają się w stosunki rzeczowe - rzecz jest ważniejsza od robotnika. Powołaniem człowieka jest świadoma i wolna działalność twórcza, przez którą człowiek powinien rozwijać swoje możliwości, umiejętności ale instytucje społeczne na to nie pozwalają.
Natura ludzka - nie jako zbiór praw naturalnych i potrzeb, ale to co rozwija się historycznie. Historia - działalność człowieka dążącego do swoich celów, przez co kreuje swoją historię, człowiek jest zanurzony w rzeczywistości społecznej.
Trzeba przezwyciężyć rozważania filozoficzne, myślenie abstrakcyjne. Filozofia = ideologia, zniekształcony sposób myślenia o rzeczywistości, oderwanie się od faktów. Należy koncentrować się na faktach, na tym co ważne, dociekać co stanowi podstawę do zmian. Myślenie nie jest samodzielne - może istnieć w połączeniu z rzeczywistością.
Istota człowieka w rzeczywistości:
Człowiek jako całokształt stosunków społecznych jest wytworem stosunków społecznych, warunków, więzi społecznej, jest zakorzeniony w miejscu i czasie, nie ma mowy o ponadczasowej idei. Historyczne porównywanie zmian, materializm historyczny - ludzie zmieniają materię, naturę - wszystko! Relacje ludzie - ludzie, ludzie - przyroda są zmienne.
Ludzie stworzyli świat i dlatego mogą się samowyzwolić, samoemancypować, sami ustalają prawa, nie podlegają prawom natury, a jedynie prawom ludzkim. Ważny jest kolektyw a nie jednostka. Społeczeństwo to nie jeden organizm ale całość złożona z różnych działalności ludzkich (produkcja, konsumpcja, polityka) - trzeba badać relacje jakie zachodzą pomiędzy nimi, ich dialektyczny wpływ.
Nie ma jednego społeczeństwa, jest wiele różnych typów, formacji społeczno - ekonomicznych. Podstawą jest działalność ludzka, sposób produkcji i to należy badać.
formacja azjatycka - zbiorowe roboty publiczne, duża rola państwa, masy niewolników
f. Antyczna - panowie i niewolnicy
f. Feudalna - feudałowie i chłopi
f. Burżuazyjna - kapitaliści i robotnicy
W każdej z tych formacji jest antagonistyczny podział na grupy - klasy. Konflikt jest najbardziej widoczny w formacji burżuazyjnej. Kiedyś był nieantagonistyczny komunizm pierwotny, w przyszłości będzie jeszcze komunizm nieantagonistyczny. Drobnotowarowy system produkcji nie jest antagonistyczny, gdyż właściciele sami siebie zatrudniają (ale to na marginesie, ten system nigdy nie dominował). Formacja burżuazyjna pozwala zrozumieć poprzednie formacje i dlatego warto się zajmować tylko nią. Konieczne jest badanie bazy (bytu) i nadbudowy (świadomości) (skutek działań w bazie - polityka, kultura...)
Praca - odgrywa podstawową rolę, jest działalnością twórczą ale proces alienacji to uniemożliwia. Działalność celowa i świadoma, powinna służyć członkom społeczeństwa do uzyskania zasadniczych środków do życia. Praca zbiorowa - podstawowy element powstania człowieka, wytwarza człowieka, jego język, świadomość, jest przeciwstawieniem się siłom przyrody. Praca stanowi o wartości produktu - jest on tyle wart ile pracy zostało w niego włożonej. Sposób produkcji decyduje o typie formacji społeczno - ekonomicznej.
Sposób produkcji = siły wytwórcze + stosunki produkcji
Siły wytwórcze = środki pracy (narzędzia) + ludzie (ich kompetencje, umiejętności)
Stosunki produkcji są zawiązywanie w procesie pracy.
Własność (lub jej brak) środków produkcji to zasadniczy element sposobu produkcji - decyduje o wyglądzie społeczeństwa, decyduje o poglądach, władzy. Daje możliwość przywłaszczania tego co za ich pomocą wyprodukowane > wyzysk! Klasy społeczne - ci którzy posiadają lub nie posiadają środków produkcji.
Stosunki produkcji - głównie między klasami. Historia walk klasowych widoczna jest we wszystkich formacjach. Pojęcie klasy jest stosowane do analizy społeczeństwa kapitalistycznego, w którym nie ma formalnego podziału na klasy. Klasy istnieją wszędzie tam gdzie funkcjonuje własność prywatna. Świadoma walka jest możliwa dzięki wspólnej świadomości interesów - bez tej świadomości istnieje klasa w sobie, a nie klasa dla siebie (ta pojawia się wraz ze świadomością interesów).
Społeczeństwo kapitalistyczne - polaryzacja struktury, coraz większa bieda robotników, coraz większy wyzysk. Zanika ewentualna klasa średnia i z czasem to doprowadza do rewolucji. Jest wzrost przemocy jednej klasy względem drugiej, podstawowa dominacja w sferze ekonomicznej przenika do pozostałych sfer.
Państwo istnieje tam gdzie jest podział na klasy. Sprzeczności w bazie, życiu społecznym przekładają się na sprzeczność instytucji politycznych - biurokrację, politykę, religię, moralność. Nie służą interesom społecznym (robotników), przeciwstawiają się temu, odrywają, alienują. Alienacja jest wynikiem walki klas, wyzysku, istniejącego układu sił w bazie. Władza ma charakter klasowy, podobnie świadomość, kultura. Nie rządzi dana klasa a jedynie jej przedstawiciele. Partie służą utrzymaniu istniejącego porządku. Nie należy wchodzić w ten system ale go zniszczyć przez rewolucję proletariacką, celem jest społeczeństwo bezklasowe. Konieczne jest przygotowanie warunków obumierania państwa - po rewolucji będzie państwo tymczasowe, które samo obumrze.
Ludzie zmieniają rzeczywistość przez produkcję materialną (byt). Byt określa świadomość. Kolejnym etapem jest zmiana świadomości, ideologii itp. Świadomość społeczna ma pewną niezależność od warunków materialnych - jest zależna od bytu, rzeczywistości, bazy ale nie w 100%
Fałszywa świadomość - brak świadomości własnych interesów, niezdolność rozpoznania miejsca w procesie dziejowym.
Świadomość - wiedza o roli i miejscu w procesie dziejowym, nigdy jej nie mamy w 100%. Jaką rolę odgrywamy widzimy dopiero po zakończeniu pewnej epoki. Każda nowa epoka demaskuje fałszywą świadomość z minionej epoki. Ludzie tworzą uczucia, poglądy, złudzenia (nadbudowę), całość tego to świadomość danej klasy tworzona przez nią samą. Świadomość klasy kapitalistycznej polega na dążeniu do utrzymania środków produkcji. Świadomość proletariatu - jeśli jest pełna złudzeń - fałszywa, opinia o naturalnej sytuacji istniejącej, świadomość pojawia się gdy wiedzą, że są wyzyskiwani, gdy mocno dotyka bazy, np. robotnicy nie mają co jeść - wtedy uwalnia się od złudzeń, jest uprzywilejowana. Robotnik nie ma nic do stracenia w przeciwieństwie do kapitalisty.
Świadomość ideologów - myślicieli oderwanych od rzeczywistości, praktyki to najbardziej fałszywa świadomość. Stanowi początek świadomości fałszywej, służy legitymizacji istniejącego społeczeństwa, jest na usługach kapitalizmu
Świadomość klasowa robotników - zdolność rozpoznania roli w procesie dziejowym, czym jest proletariat w rzeczywistości, co będzie miał do zrobienia w historii - po adekwatnym rozpoznaniu sytuacji społecznej, wymaga rozbudzenia.
Analiza społeczeństwa kapitalistycznego - istniejące konflikty wynikają z działania mechanizmów w bazie, konflikt - efekt sprzeczności w bazie - kolektywna praca kontra własność prywatna. Owoce tej pracy pozostają w prywatnych rękach. Szybsze zrozumienie sytuacji pozwoli na szybszą jej naprawę. Rewolucja jest historyczną koniecznością, sposobem rozwiązania konfliktów, jest konieczna całościowa zmiana (ale Marks nie podaje szczegółów na czym ma to polegać). Rewolucja konieczna ale nieoczywista - ludzie tworząc świat decydują czy jej dokonać czy nie. Kapitaliści mają szansę jej uniknąć jeśli wprowadzą odpowiednie zmiany.
Socjalizm i późniejszy komunizm to nie postulat rozumu ani niezmiennej natury ludzkiej, jest te efekt procesu dziejowego. Główny czynnik rozwoju społecznego to działalność ludzka, która nie musi odpowiadać planom - efekty mogą być odmienne od założeń. Na działalność wpływają:
poziom techniczny (narzędzia) > siły wytwórcze > sposób produkcji > stosunki społeczne > człowiek i możliwości jego działania. Prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych - coraz większy wpływ na przyrodę ma wpływ na technikę itd.
Zmiany układu sił politycznych - bardzo ważne do wywołania rewolucji
Stan świadomości społecznej
Rewolucja zależy od przemian w sferach: ekonomicznej, politycznej, świadomościowej. Postęp nie jest koniecznością w 100% ale szansą z dużym prawdopodobieństwem. Jeśli ludzie jej nie wykorzystają może być regres.
3