Czy filozofia pełniła kiedyś rolę socjologii?
Odpowiedź na powyższe pytanie wbrew pozorom nie jest oczywista. Wydaje się, że gdyby zadać je współczesnemu socjologowi, odruchowo odpowiedziałby: nie, nie pełniła; dlatego stworzono odrębną dyscyplinę społeczną, właśnie socjologię. W zamiarze jej twórcy, Augusta Comte'a, miała być ona nauką ogólną i pozytywną zarazem, badającą na podstawie obserwacji, porównania i analizy historycznej naturalne prawa struktury i rozwoju społeczeństwa. Współczesna socjologia, z jej podejściem empirycznym i badaniami statystycznymi, odeszła daleko od założeń jej pomysłodawcy. Zarazem jednak nigdy nie wyrzekła się ambicji teoretycznych, formułowania ogólnych idei dotyczących procesu społecznego. W tym sensie nadal jest ona bliska filozofii, choć przynajmniej formalnie różni się od niej metodą naukową. W konkretnych przypadkach różnice te ulegają jednakowoż zatarciu, co najwyraźniej można zaobserwować na przykładzie dzieła Floriana Znanieckiego, gdzie te same problemy rozpatrywane są raz z punktu widzenia socjologii, innym razem zaś znowu z perspektywy filozoficznej. Wydaje się zatem, iż przed powstaniem socjologii jako odrębnej dyscypliny wiedzy, funkcje jej z powodzeniem pełniła filozofia. Można by wprawdzie rzec, że ta ostatnie zajmowała się zwykle raczej oczekiwanym niż rzeczywistym funkcjonowaniem społeczeństwa, nie zawsze jednak tak było. Na przykład Platon, wypracowując swoją ideę państwa, analizował jednocześnie świat społeczny będący przedmiotem jego doświadczenia. Stosując swoją idealistyczną metodę do analizy życia społecznego i praw jego rozwoju, ujmował je jako pewną systemową jedność. Celem nadrzędnym była tu trwałość wspólnoty społecznej spajana przez prawo. `Prawu nie na tym zależy, aby jakiś jeden rodzaj ludzi był osobliwie szczęśliwy; prawo zmierza do tego stanu dla całego państwa; harmonizując obywateli namową i przymusem, skłania ich do tego, żeby się z sobą dzielili tym pożytkiem, jaki każdy potrafi przynieść dla wspólnego dobra; prawo samo wytwarza takich ludzi w państwie nie na to, żeby potem pozwolić każdemu, niech sobie idzie, którędy sam zechce, ale na to, żeby się nimi posługiwać dla zjednoczenia państwa' (Platon, Państwo, 519E-520). Zarazem zdawał on sobie sprawę, iż koncepcja ta jest jedynie pewnym wzorcem, którego krytykowane przez niego systemy ustrojowe, zwłaszcza demokracja, nie spełniają. Krytykując je, czynił liczne obserwacje dotyczące faktycznej organizacji społeczeństwa i przeciwstawiał jej własną teorię, która w części przynajmniej była socjologicznej przecież natury.
Podobne obserwacje natury społecznej, które uznać można za początki zarówno socjologii jak i nauki o polityce, odnajdujemy u największego filozofa starożytności, Stagiryty. W tym względzie Arystoteles był nawet bardziej badaczem empirycznym, niż Platon. Analizował na przykład dokładnie ustrój polityczny poszczególnych greckich polis, czego wyrazem jest choćby, zachowany do czasów obecnych, Ustrój polityczny Aten. Z naszego punktu widzenia najistotniejsze są jednak socjologiczne konstatacje tego filozofa, zwłaszcza dotyczące społecznej natury człowieka. I tak na przykład w I księdze Polityki odnajdujemy stwierdzenie, mówiące iż `człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie' (Arystoteles, Polityka, 1253a), natomiast w Etyce nikomachejskiej - sformułowanie głoszące, że `człowiek jest istotą społeczną i do współżycia z innymi się narodził' oraz że `człowiek z natury swej jest istotą przeznaczoną do życia życiem społecznym' (Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1196b i 1097 b).Ów społeczny charakter człowieka, stanowiący jego cechę gatunkową, wyznaczał antropologiczną postawę koncepcji Arystotelesa, będącej właściwie skrzyżowaniem nauki o państwie i socjologii. Koncepcja ta, ujmująca państwo jako swego rodzaju organizm, kreśliła wielowymiarowy obraz struktury społecznej, rozpatrywanej z różnych punktów widzenia, na przykład w aspekcie podziału społeczeństwa ze względu na funkcje wykonywane przez rozmaite grupy obywateli.
Również na gruncie wczesnej filozofii chrześcijańskiej, skupionej przecież głównie na sprawach eschatologicznych, widzimy pewne socjologiczne intuicje stanowiące elementy rozwoju myśli społecznej. Problematyka ta, stanowiąca próbę określenia miejsca wspólnoty ludzi wierzących w rzeczywistym świecie społecznym późnej starożytności, znalazła swe najpełniejsze rozwinięcie w dziele świętego Augustyna O państwie Bożym. Postulując istnienie dwóch porządków, niebieskiego i ziemskiego, filozof ten analizował i jednocześnie krytykował organizację społeczności ziemskiej. Czynił był przy tym wiele socjologicznie trafnych spostrzeżeń, jak choćby: `Tak tedy państwo ziemskie, nie żyjące z wiary, dąży do pokoju ziemskiego, a zgodę obywateli co do rozkazywania i posłuchu zasadza na tym, iżby panowała między nimi pewna zgodność ludzkiej woli w zakresie spraw wiążących się z doczesnym życiem' (św. Augustyn, O państwie Bożym, 19,17). Zresztą nie u każdego filozofa, jak to zaznaczyliśmy na wstępie, analiza istniejących stosunków społecznych wiązała się z ich krytyką. Na przykład Machiavelli, ogromnie w pewnym okresie krytykowany za swoje spostrzeżenia, pisał: `Między tym, co się dzieje na świecie, a tym, co się dziać powinno, zachodzi tak wielka różnica, iż ten, kto by rzeczywistość zaniedbywał w imię ideału rzeczywistości, raczej zgubę własną by spowodował niż poprawę losu, człowiek bowiem, który by na każdym kroku rządził się tylko zasadami dobra, przepaść musiałby w środowisku ludzi rządzących się innymi zasadami' (Niccolo Machiavelli, Książę, str. 66). Współcześnie tezy takie zaliczylibyśmy raczej do obszaru socjologii polityki. Podobnie jest w przypadku XVII-wiecznych koncepcji stanu natury i umowy społecznej, sformułowanych przez Hobbesa i Locke'a, których tezy mają wyraźnie społeczny charakter.
Stojąc w opozycji do Arystotelesa, Hobbes uważał, iż społeczność nie jest stanem naturalnym. Aksjomat ten uważał on za zdecydowanie fałszywy, zaś jego błąd polegać miał ze zbyt powierzchownego spojrzenia na naturę ludzką. `Człowiek nie rodzi się sposobny do życia społecznego. [...] Do życia społecznego więc człowiek stał się sposobny nie ze swej natury, lecz dzięki wychowaniu'. (T. Hobbes, Elementy filozofii, III, 1, tłum. Cz. Znamierowski, Warszawa, 1956). Był to pogląd o zdecydowanie społecznym charakterze, w ramach którego moment narodzin państwa był w istocie tożsamy z momentem narodzin społeczeństwa, gdyż `stosunki społeczne są bez władzy nie do pomyślenia'. (T. Hobbes, Lewiatan, str. 517, tłum. Cz. Znamierowski, Warszawa, 1954). Inaczej z kolei było u Locke'a, który nie wykluczał istnienia w stanie natury dość nawet rozwiniętych stosunków społecznych. Genezy państwa upatrywał on w całkowicie świeckich potrzebach społecznych, które pojmował przy tym dość szeroko. `Moim zdaniem, państwo jako społeczność ludzi zostało ustanowione wyłącznie w celu zachowania i pomnażania dóbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam życie, wolność, całość i nietykalność ciała, jak również posiadanie dóbr materialnych, do których należą włości, pieniądze, sprzęty itd.'. (J. Locke, List o tolerancji, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa, 1963). Hobbes zakładał więc, że stan natury charakteryzował się brakiem jakichkolwiek więzi społecznych pomiędzy jednostkami, będą w istocie swej wojną wszystkich ze wszystkimi. Niebezpieczeństwo takie prowadziło jego zdaniem do potrzeby powstania społeczeństwa i oddania władzy w ręce suwerena, w celu wprowadzenia w życie prawa. Locke natomiast wprowadził był inną koncepcję umowy społecznej, wyznaczającej raczej zasady samoorganizacji społeczeństwa, nie zaś jego zobowiązania wzajemne w stosunku do stojącego ponad nim suwerena.
W następnym stuleciu podobne rozważania z zakresu myśli społecznej znajdujemy także na gruncie filozofii francuskiej, jak na przykład u Voltaire'a. Myśliciel ten zwalczał rozpowszechnione w owym czasie koncepcje stanu natury, uważając człowieka za istotę żyjącą zawsze w społeczeństwie. Warto zauważyć, iż to właśnie ten myśliciel wprowadził termin `filozofia historii', którą pojmował jako historię ludzi, a nie - jak mówił - jako historię królów. Znacznie jednak poważniejszym francuskim myślicielem tamtej epoki był Rousseau. W swojej myśli społecznej, wyłożonej najpełniej w dziele zatytułowanym `Umowa społeczna', wprowadził fundamentalną opozycję pomiędzy człowiekiem natury a człowiekiem kultury. Krytykując zastane stosunki społeczne, które w jego przekonaniu tłamsiły rzeczywistą naturę człowieka, Rousseau dał jednocześnie wyraz świadomości realności kolektywnego istnienia antynaturalnego, jak uważał, świata w którym ludzie się znaleźli. Egzystencja ludzka była dla niego przede wszystkim kolektywna, choć człowiek, żyjący w świecie społecznym, do niej się jednak nie sprowadzał. Dlatego w analizie swojej starał się on oddzielić w człowieku naturę i kulturę, czyli to czym człowiek jest w istocie, od tego czym się on staje na skutek kolektywnego bytowania. Człowiekowi w stanie natury Rousseau - podobnie jak Hobbes - nie przypisywał żadnego społecznego instynktu. Jednak odwrotnie do Hobbesa przyjmował on przedspołeczny stan natury za pokojowy i szczęśliwy. Musiał on zatem jakoś wyjaśnić, skąd się wzięła społeczna egzystencja ludzka, tak bardzo z owym stanem szczęśliwości sprzeczna. W tym miejscu rodzi się właśnie myśl socjologiczna Rousseau. Wskazuje on bowiem, inaczej niż jego angielscy poprzednicy, nie na jednorazowy akt zawiązania społeczeństwa jako umowy, ale na złożony proces nasilania się interakcji między jednostkami, kształtowania się instytucji społecznych i wreszcie przeobrażania się samych ludzi pod wpływem tychże instytucji. Rozważania Rousseau były na tym polu bardzo szerokie i podejmowały najróżniejszą problematykę natury społecznej. Zajmował się więc on rozwojem języka i myślenia, rodziny, pracy i środków wytwarzania, własności, przemocy, władzy politycznej, a w końcu także problemem kształtowania się różnego rodzaju potrzeb. Swoistą potrzebą była, w jego ujęciu, potrzeba społeczeństwa, która w stanie natury przecież nie istniała. Według niego społeczeństwo wytworzyło się nie tylko w celu zaspokojenia potrzeb już istniejących, ale samo wytwarzało coraz to nowe potrzeby, które mogły być zaspokajane tylko wewnątrz niego. Potrzeby te uważał Rousseau za sztuczne i nienaturalne, krytykując tym samym organizację społeczną. W moim przekonaniu rozważania tego filozofa mają głęboko socjologiczny charakter.
Tak więc wydaje się, iż na przestrzeni dziejów filozofia niejednokrotnie pełniła funkcje socjologii, zwłaszcza na gruncie rozważań z zakresu filozofii społecznej i politycznej. Współcześnie socjologia bardzo wyraźnie dystansuje się od filozofii, uważając się za niefilozoficzną, empiryczną naukę specjalną, poszukującą prawidłowości rozwoju struktur społecznych, której osobliwością jest rozpatrywanie ludzkich interakcji w aspekcie grupowym. Nadal jednak teoretyczne rozważania socjologiczne znajdują się w bezpośredniej bliskości filozofii i psychologii społecznej, jak również niekiedy nauki o polityce.