Trybunał konstytucyjny
Na początku lat 20 w niektórych państwach europejskich pojawiają się pierwsze TK (Austria Czechosłowacja i Hiszpania). W europie wschodniej pojawiły się one dopiero w latach 90. Od tej zasady były pewne wyjątki. Pierwszym państwem które zdecydowało się na powołanie sondy konstytucyjny był Jugosławia. Drugim państwie były Czechy (1968). Kolejnym państwem były Węgry.
Inaczej sytuacja wyglądała na zachodzie:
- 1949 RFN
- 1948 Włochy (rozpoczął swoje działania dopiero po kilku latach)
W chwili obecnej system ten występuje powszechnie choć różnie się od siebie np. w Bułgarii i Rumuni nie ma skargi konstytucyjnej.
Kontrola konstytucyjności o charakterze pozaparlamentarny i o charakterze parlamentarnym. Jeżeli chodzi o drugą grupę kontroli to ona jest charakterystyczna dla państw socjalistycznych. kontrola parlamentarna była w rozwiązaniach szczegółowych realizowana w postaci tzw. samokontroli. Klasycznym przypadkiem państwa w którym nie było TK był ZSRR i Polska do 76. Drugie rozwiązanie to kontrola przez naczelny program typu prezydialnego. Takie rozwiązanie przyjęto w PRL po 76. Ten model był również nieefektywny. Trzecim rozwiązaniem było badanie konstytucyjności przez komisje konstytucyjno - prawne (Rumunia). W swoim składzie grupowała ona przedstawicieli parlamentu i wybitnych przedstawicieli prawa konstytucyjnego.
W ramach modelu pozaparlamentarnego wyróżniamy:
- kontrolę sodową (wykonywana jest przez sądy zwykłe albo TK)
- polityczną (np. Francja); skład rady konstytucyjnej liczy 3 członków, w skład rady może wchodzić były prezydent, skład tej rady odnawia się co 3 lata; Rada ta zajmuje się sprawdzaniem przebiegu referendum, sprawdzaniem wyboru prezydenta, pełni funkcje doradcze wobec prezydenta republiki, bada zgodność prawa z konstytucją, wypowiada się o aktach które są uchwalone ale które nie są jeszcze promulgowane, jeżeli stwierdzi że akt jest niekonstytucyjny to oznacza że prezydent nie może danego aktu podpisać.
-model kontroli sprawowany przez sądy zwykłe; mamy z nim do czynienia w USA, kontroli podlegają akty wykonawcze i prawo stanowe. Prawo do tej kontroli wynika z ustawy o ustroju sądu powszechnego. Ustawa ta nie wspomina o prawie do kontroli przez Sąd Najwyższy, pomimo to sąd ten prowadzi taką kontrolę. Tego faktu nikt nie kwestionuje. Kwestionowana jest zasada przyjmowania orzeczeń większością 1 głosu (jest ich 9). SN wypowiada się najczęściej w dziedzinie praw obywatelskich. Kompetencja nie ogranicza się tylko do badania ustaw kongresów ale dotyczy równie badania aktów egzekutywy (prezydenckich). SN uzyskał to w rozstrzygnięciu z 1952 r. (strajki, i ich kontrola; wniosek ten zaskarżony)
W USA mamy do czynienia z kontrolą konkretną. Sędziowie nie są związani z wyrokiem który wydali, pod warunkiem że w przyszłości pojawi się sprawa taka sama to będą nim związani, jeżeli natomiast będzie tylko podobna to nie są związani. Orzeczenie zawiesza moc obowiązywania danego aktu. Orzeczenia mają charakter sygnalizacyjny w stosunku do kongresu, który może dokonać nowelizacji danego aktu prawnego.
Model Polski:
TK jest organem władzy sądowniczej a więc TK nie jest sądem. W 1982 TK został umieszczony w tym samym rozdziale konstytucji z TS i NIK. W tamtym określ również nie nazywano trybunału sądem. Nie należał on do wymiaru sprawiedliwości, w rozstrzygnięciach na pewno nie uczestniczą ławnicy co jest charakterystyczne la sądownictwa powszechnego. Orzeczenia TK w PRL nie miały charakteru ostatecznego. Powołanie TK było pewnym ustępstwem partii na rzecz opozycji demokratycznej. Pierwsza ustawa o TK została uchwalona w kwietniu 1985. Przyczyny tego wynikały z natury polityczny. Proponowano aby orzeczenia TK miały charakter ostateczny, rządzący wskazywali że względów politycznych jest to nie możliwe gdyż wg konstytucji jest najwyższym organem przedstawicielskim. Druga sprawa to skarga konstytucyjna; obywatele mieli możliwość składania skargi konstytucyjnej w wypadku naruszenia ich praw i wolności obywatelskich. Prawa te były notorycznie łamane. W tym przypadku partia obawiała się iż kiedy takie prawo się pojawi spowodować to może zalew skargami TK. Ostateczne zdecydowano się w kwietniu 85 roku uchwalić ustawę o TK
Uprawnienia:
- poprzedni TK miał badać zgodność aktów normatywnych z konstytucją i akty ustawodawczej
- nie zdecydowano się na ostateczność orzeczeń TK w przypadku ustaw, orzeczenie takie musiało być zatwierdzone przez sejm; ustawa nie określiła terminu w jakim sejm ma to stanowisko zająć (co dało sejmowi pewną możliwość do blokowania prac)
- w stosunku do aktów normatywnych stojących poniżej ustawy przyjęto ostateczność orzeczenia, RM w ciągu 30 dni mogła żądać rozpatrzenia rozstrzygnięcia w pełnym składzie TK.
W roku 89 TK uzyskał prawo do obowiązującej wykładni ustaw.
Dokonanie przez TK własnej ustawy. TK chcąc się wzmocnić wskazał że jeżeli sejm nie podejmie decyzji w przeciągu 6 miesięcy to prezes TK ma obowiązek ogłoszenia decyzji TK ogłosić swoją decyzję w dzienniku ustaw.
Z chwilą uchwalenia nowej konstytucji została uchwalona nowa ustawa o TK (1 sierpnia 1997r.) W świetle art. 177 TK składa się z 15 sędziów ( wcześniej było ich 12 - zwiększenie liczby argumentowano przypisaniem nowych zadań; pojawiła się skarga). Orzeczenia te nie zawsze miały charakter ostateczny (art. 238).
Konstytucja ustanawia zasadę kadencyjności, ponowny wybór jest niedopuszczalny. Kadencja sędziego trwał 9 lat. Wyboru nowych sędziów dokonuje sejm na wniosek prezydium sejmu bądź grupy 50 posłów. Wyboru dokonuje się bezwzględną większością głosu. Ustawa z 1 sierpnia utrzymuje dotychczasowy wymóg posiadania przez kandydata kwalifikacji do sprawowania stanowiska SN i NSA. Zasada ta powinna gwarantować fachowość TK. Mają być to osoby wyróżniające się wiedzą prawniczą.
Sędziowie podlegają wyłącznie przepisom konstytucji (art. 195 ust 1) artykuł ten zapewnia im odpowiednie warunki pracy i wynagrodzenia. Ustawa gwarantuje sędzią TK nie usuwalność.
Na status sędziego wpływa również jego apolityczność. Czyli zakaz przynależności do partii, związków zawodowych i innych instytucji które stoją w sprzeczności z pełnioną przez niego funkcją. Sędziowie po zakończeniu kadencji powracają na wcześniej zajmowane stanowisko lub przechodzą w stan spoczynku
Organy:
- prezes; powołuje go prezydent z grona 2 kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie; reprezentuje on trybunał na zewnątrz; jest odpowiedzialny za jego sprawne funkcjonowanie
- Zgromadzenie Ogólne; wybiera prezesa, przyjęcie budżetu;
TK jest organem władzy sądowniczej. Przepisy znalazły się w rozdziale zatytułowanym „Sądy i Trybunały”. Kompetencje TK zostały poważnie rozszerzone.
Kompetencje (art. 188):
- orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych konstytucją (jest to z godne z art. 87 konstytucji)
- orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi których ratyfikacja wymagał uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie
- TK orzeka w sprawach zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
- TK stwierdza na wniosek prezydenta o zgodności ustawy czy umowy międzynarodowej jeszcze przed podpisanie; jest to kontrola uprzednia; wniosek taki może złożyć tylko prezydent, prezydent może również ten wniosek cofnąć; w takiej sytuacji TK stoi w nieco gorszej sytuacji ponieważ nie dysponuje informacjami na temat stosowania tej ustawy ponieważ takiej praktyki nie ma; dokonanie kontroli w ramach kontroli wstępnej po podpisaniu tego aktu przez prezydenta nie zamyka możliwości ponownej kontroli już po wejćiu
- kontrola w znaczeniu materialnym oznacza badanie czy dany akty nie narusza konstytucji, umowy międzynarodowej, ustawy przez treść normy zawartej w danym akcie
-kontrola formalna dokonuje oceny czy dany akt został wydany przez konkretny organ, czy nie zostały przekroczone kompetencje
- kontrola abstrakcyjna; gdy określone w konstytucji podmioty występują z wnioskiem o stwierdzenie niezgodności z konstytucją aktów prawnych
- kontrola konkretna ma miejsce w określonych sprawach (pytania konstytucyjne, skarga)
- kontroli nie podlegająco do zasady akty prawa miejscowego; podlegają oni kontroli sądu administracyjnego; rozwiązanie to jest dyskusyjne akty prawa miejscowego jako że są aktami prawa powszechnie obowiązującego powinny podlegać kontroli TK (podlega pośrednio)
- przedmiotem kontroli nie mogą być akty które utraciły swą moc oraz akty konkretno indywidualne
- konstytucja nie zawiera żadnego elementu czasowego
Skarga konstytucyjna:
Jest to nowe uprawnienie TK. Wynika ono z art. 79 konstytucji, który stanowi że każdy czyje konstytucyjne wolności i prawa zostały naruszone ma prawo wnieść skargę do TK.
Instytucja skargi została ukształtowana jako pewne prawo podstawowe człowiek. Musi spełniać 2 przesłanki:
- służy obronie prawnie ustanowionych wolności w konstytucji
- prawo do wniesienia skargi przysługuje wyłącznie podmiotowi którego prawo lub wolności zostały naruszone
Art. 79 nie jest objęte prawo azylu i prawo ubiegania się o status uchodźcy. Nie są objęte również prawa i wolności ustanowione w ustawach i wynikające z umów międzynarodowych.
W skardze konstytucyjnej można podnieść wyłącznie zarzut że ostateczne orzeczenie sądu bądź organów administracji zostało wydane na podstawie aktu niezgodnego z konstytucją. Wadliwość musi mieć charakter merytoryczny.
Orzekanie o zgodności z konstytucją celów i zgodności działalności partii politycznych:
TK bada zgodność celów lub działania partii politycznych z konstytucją. Warunkiem zarejestrowania partii jest przedstawienie statutu partii. Rejestracji dokonuje Sąd Okręgowy w Warszawie. W zależności od tego jak cele partii są ujęte Sąd Okręgowy bada te cele przed dokonaniem rejestracji partii. Kompetencją TK jest badanie celów działalności a nie metody działalności partii. Przed wpisaniem do ewidencji sąd czytając wniosek może mieć wątpliwości co do konstytucyjności celów partii wówczas sąd okręgowy występuje do trybunału, jeżeli TK orzeknie że cele te są nie zgodne z konstytucją odmawia się wpisania partii do ewidencji. W drugim przypadku kontroli poddaje się cele partii już działającej (bada się najczęściej w przypadku gdy jakaś partia ma utajnione struktury, w tej sytuacji działa się już nie same cele lecz działalność). W przypadku badania zgodności celów lub działania partii politycznych z konstytucją TK orzeka w składzie pełnym.
Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnych konstytucyjnych organów państwa (art. 189):
Spór co do zasady może mieć charakter pozytywny lub negatywny (gdy dwa organy uznają się za niewłaściwą do rozstrzygnięcia pewnego problemu który pojawi się w praktyce). Nie sformułowano znaczenia rozstrzygnięcia sporu w tej sprawie.
5. Orzekanie (stwierdzenie) w sprawie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta
Jeżeli głowa państwa nie może przejściowo sprawować swoich obowiązków, zawiadamia o tym Marszałka Sejmu i powierza mu tymczasowe wykonywanie obowiązków. W sytuacji gdy prezydent nie jest w stanie powiadomić Marszałka Sejmu, decyzję o przekazanie Marszałkowi tymczasowych funkcji Prezydenta podejmuje TK na wniosek Marszałka Sejmu. Marszałek występuje z wnioskiem o niemożności sprawowania funkcji przez prezydenta. W rozprawie tej musi uczestniczyć Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, I prezes SN i prokurator generalny. W tej kwestii też jest wydawane postanowienie. Decyzja zapada przy pełnym składzie TK. Marszałek wchodzi w pełne obowiązki i kompetencji sejmu poza możliwością skracania kadencji Sejmu.
6. Funkcja Sygnalizacyjna
TK nie może dokonywać oceny zgodności ustaw z innymi ustawami (kontrola pozioma). W praktyce TK został upoważniony do przedstawienia właściwym organom prawotwórczym uwag o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie. Tego rodzaju wystąpienia sygnalizacyjne nie mają charakteru wiążącego wobec organu, do którego zostały skierowane. Realizowana jest na podstawie art. 4 ustawy o TK. Nie przeprowadza się nad nim głosowania. Informację tę TK przedstawia na corocznym posiedzeniu na którym zapraszani są wszyscy najwyżsi przedstawiciele władzy.
1