TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY.

Sądowa kontrola Konstytucji polega na działalności niezawisłych organów państwowych (wyodrębnionych od legislatywy i egzekutywy), prowadzonej wg sformalizowanej procedury, a mającej na celu wiążącą ocenę zgodności norm prawnych z Konstytucją. Istnieją dwa główne modele sądowej ochrony Konstytucji:

1.) amerykański – kontrola sprawowana przez sądy powszechne,

2.) kontynentalny – kontrola scentralizowana, dokonywana przez jeden specjalny organ sądowy (sąd konstytucyjny) pozostający poza zwykłą strukturą sądownictwa. Orzeczenie sądu konstytucyjnego stwierdzające niezgodność z Konstytucją badanej normy, prowadzi do jej wyeliminowania z systemu prawa. W Polsce kontrolę taką prowadzi Trybunał Konstytucyjny, usytuowany wśród organów władzy sądowniczej (Konstytucja mówi, że władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały). Z drugiej strony, Trybunał nie został wymieniony w Konstytucji wśród organów sprawujących wymiar sprawiedliwości, co powoduje pewien spór doktrynalny, co do charakteru prawnego Trybunału (czy jest on organem sądowym, quasi-sądowym, czy organem innego rodzaju). Można wskazać zarówno na podobieństwa jak i odrębności Trybunału Konstytucyjnego w stosunku do sądów. Cechy wspólne to np.: niezależność od egzekutywy i legislatywy, podobny status sędziów Trybunału jak sędziów sądów, sądowy charakter postępowania przed Trybunałem, wykluczenie działania z urzędu, ostateczność orzeczeń. Różnice to: odmienny tryb powoływania członków Trybunału, kadencyjność ich funkcji, brak podległości nadzorowi judykacyjnemu Sądu Najwyższego, brak elementu sporu (stron reprezentujących przeciwne interesy prawne) w niektórych jego działaniach.

W świetle Konstytucji Trybunał Konstytucyjny posiada następujące funkcje:

- kontrola konstytucyjności i legalności prawa,

- orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych,

- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych,

- orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,

- stwierdzanie wystąpienia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta.

KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI I LEGALNOŚCI PRAWA.

Jest to podstawowa funkcja Trybunału Konstytucyjnego. Polega ona na badaniu zgodności:

1.) umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, z Konstytucją,

2.) ustaw, z Konstytucją i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi za zgodą wyrażoną w ustawie,

3.) innych ratyfikowanych umów międzynarodowych, z Konstytucją i ustawami,

4.) przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.

Z punktu widzenia kryterium momentu dokonywania, kontrolę konstytucyjności dzielimy na:

- następczą, dokonywaną po wejściu aktu normatywnego w życie (dominuje w Polsce),

- uprzednią (prewencyjną), dokonywaną wówczas, kiedy akt normatywny jeszcze nie obowiązuje (możliwa w Polsce w stosunku do ustaw i umów międzynarodowych).

Orzekając o zgodności aktu normatywnego lub ratyfikowanej umowy międzynarodowej z Konstytucją, Trybunał bada zarówno treść takiego aktu (kontrola materialna), jak i kompetencje oraz dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa do wydania aktu lub zawarcia i ratyfikacji umowy (kontrola formalna).

Konstytucja przewiduje dwa rodzaje kontroli konstytucyjności i legalności prawa:

1.) kontrolę abstrakcyjną – stosowaną bez jakiegokolwiek związku z jakąś toczącą się sprawą,

2.) kontrolę konkretną – polegającą na odpowiadaniu przez Trybunał na pytania prawne (może je stawiać każdy sąd, jeśli w trakcie postępowania w konkretnej sprawie powstanie wątpliwość co do konstytucyjności lub legalności przepisu, od którego zależy rozstrzygnięcie tej sprawy).

Wśród podmiotów uprawnionych do występowania o dokonanie kontroli abstrakcyjnej wyróżnić można:

1.) legitymowane generalnie, tzn. takie, które mogą wszczynać postępowanie przed Trybunałem w stosunku do każdego aktu z grupy podlegającej jego orzecznictwu (są to np.: Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, premier, 50 posłów, 30 senatorów),

2.) legitymowane indywidualnie, tzn. takie, które mogą kwestionować tylko akty dotyczące spraw objętych ich zakresem działania (organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościoły i inne związki wyznaniowe).

Wniosek o zbadanie konstytucyjności lub legalności aktów normatywnych, pochodzący od podmiotu legitymowanego indywidualnie podlega rozpoznaniu wstępnemu na posiedzeniu niejawnym, przez sędziego, którego wyznacza Prezes Trybunału. Sędzia bada, czy wniosek nie jest bezzasadny.

Wnioski składane do Trybunału Konstytucyjnego rozpatrywane są na rozprawach jawnych, w których obowiązkowy udział najczęściej biorą: podmiot, który złożył wniosek oraz organ, który wydał kwestionowany akt.

Skład w jakim Trybunał rozpatruje wnioski zależny jest od rodzaju aktu normatywnego i stopnia zawiłości sprawy. Trybunał może orzekać w pełnym składzie, w składzie 5 sędziów lub w składzie 3 sędziów.

W Ustawie zasadniczej wyrażona jest zasada ostateczności i powszechnie obowiązującej mocy orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku kontroli prewencyjnej, stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją oznacza obowiązek jej podpisania przez Prezydenta, a stwierdzenie zgodności umowy międzynarodowej z Konstytucją możliwość jej ratyfikacji. Natomiast orzeczenie o niekonstytucyjności ustawy stwarza konieczność odmowy jej podpisania. Instytucją wprowadzoną przez obecną Konstytucję jest tzw. selektywne podpisanie ustawy. Polega ono na tym, że jeżeli niezgodność z Konstytucją dotyczy poszczególnych przepisów ustawy, a Trybunał nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z całą ustawą, Prezydent po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu podpisuje ustawę z pominięciem przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją, albo zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego podjęte w trybie następczym (a więc wtedy, gdy akt normatywny już obowiązuje) stwierdzające niezgodność tego aktu z Konstytucją, ustawą lub umową międzynarodową rodzi dwa rodzaje skutków:

1.) bezpośrednie – z chwilą ogłoszenia stosownego orzeczenia, w ramach obowiązujących procedur następuje uchylenie wskazanych w akcie dotychczas obowiązujących norm prawnych (maksymalny termin uchylenia: 18 miesięcy – ustawa, 12 miesięcy – inny akt prawny),

2.) pośrednie – dotyczą orzeczeń, decyzji i innych rozstrzygnięć wydanych w przeszłości na podstawie takiego aktu. Konstytucja przyjmuje zasadę ich wzruszalności, co oznacza, iż nie stają się one nieważne z mocy prawa. Mogą one zostać uchylone, zmienione bądź unieważnione dopiero po przeprowadzeniu odpowiedniego, określonego w przepisach postępowania.

Z funkcją kontroli konstytucyjności i legalności prawa wiąże się także działalność sygnalizacyjna Trybunału Konstytucyjnego polegająca na przedstawianiu właściwym organom stanowiącym prawo, uwag o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia

spójności systemu prawnego RP.

ORZEKANIE W SPRAWACH SKARG KONSTYTUCYJNYCH.

Na mocy Konstytucji, każdy czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Może tę skargę wnieść zarówno obywatel jak i cudzoziemiec, osoba fizyczna lub prawna, byle spełnione zostały następujące warunki:

1.) przedmiotem skargi może być tylko akt normatywny czyli akt zawierający normy generalne i abstrakcyjne, a nie decyzja administracyjna czy orzeczenie sądowe,

2.) skargę można wnieść tylko wtedy, gdy naruszone zostały konstytucyjne prawa podmiotowe skarżącego się (z wyjątkiem prawa azylu i statusu uchodźcy określonych w art. 56 Konstytucji) i to wyłącznie wskutek zastosowania przepisu sprzecznego z Konstytucją,

3.) skargę można złożyć dopiero po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana,

4.) skargę w imieniu skarżącego sporządzić może jedynie adwokat lub radca prawny (tzw. przymus adwokacki), chyba że skarżącym jest sędzia, prokurator, notariusz, profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych,

5.) skarga musi zostać złożona w terminie 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia opartego na przepisie który skarżący uważa za niekonstytucyjny.

Orzeczenie stwierdzające naruszenie konstytucyjnych praw skarżącego, powoduje uchylenie określonych przepisów. Jednak aby zmieniła się sytuacja prawna skarżącego, musi on wystąpić o wznowienie postępowania i wydanie nowego rozstrzygnięcia, przy uwzględnieniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. W wyjątkowych przypadkach Trybunał może zawiesić lub wstrzymać orzeczenie po wpłynięciu skargi (np. gdy przemawia za tym ważny interes publiczny).

ROZSTRZYGANIE SPORÓW KOMPETENCYJNYCH.

Spór kompetencyjny to sytuacja , w której dwa lub więcej centralne konstytucyjne organy państwa uznały się za właściwe do rozstrzygnięcia tej określonej sprawy (spór kompetencyjny pozytywny) albo, gdy organy te uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy (spór kompetencyjny negatywny). Uprawnionymi do występowania z wnioskiem o rozpatrzenie sporu kompetencyjnego są wyłącznie organy wyliczone w odpowiednim rozdziale Konstytucji, tzn.: Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego i Prezes NIK. Rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego następuje w drodze postanowienia podjętego w pełnym składzie Trybunału Konstytucyjnego.

ORZEKANIE O ZGODNOŚCI Z KONSTYTUCJĄ CELÓW LUB DZIAŁALNOŚCI PARTII POLITYCZNYCH.

Konstytucja określa wymogi stawiane partiom politycznym oraz zakazy związane z ich działalnością. Trybunał może zbadać zarówno konstytucyjność celów partii, jak i konstytucyjność jej działalności. Z wnioskiem w tej materii wystąpić może każdy podmiot, który jest uprawniony do wszczęcia abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności (patrz: wyżej) oraz Sąd Okręgowy w Warszawie prowadzący rejestr partii politycznych. Wyrok stwierdzający niezgodność celów lub działalności partii politycznej z Konstytucją, powoduje wydanie przez Sąd rejestracyjny postanowienia o wykreśleniu partii z ewidencji.

STWIERDZANIE PRZESZKODY W SPRAWOWANIU URZĘDU PRZEZ PREZYDENTA RP.

Jeżeli Prezydent RP jest przejściowo niezdolny do sprawowania urzędu, jego obowiązki przejmuje tymczasowo Marszałek Sejmu. Prezydent powinien sam powiadomić Marszałka o tej niezdolności. Jeśli jednak nie byłby w stanie tego zrobić, Marszałek może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta. Jeżeli Trybunał uzna wniosek (orzeczenie musi być podjęte w pełnym składzie), powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykonywanie obowiązków głowy państwa.

SKŁAD I ORGANIZACJA TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO.

Zgodnie z Ustawą zasadniczą , Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat, spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Wymagania te precyzuje ustawa o Trybunale Konstytucyjnym stanowiąc, iż sędzią Trybunału może być tylko osoba posiadająca kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Prawo przedstawiania kandydatów posiadają – grupa co najmniej 50 posłów i Prezydium Sejmu. Uchwała Sejmu w sprawie wyboru sędziego zapada bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny. Sędziowie TK w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji. Zasada niezawisłości sędziowskiej jest zabezpieczona szeregiem gwarancji ustrojowych. Należą do nich m.in.:

- immunitet sędziowski,

- niepołączalność stanowiska sędziego z mandatem posła lub senatora,

- zakaz przynależności sędziów TK do partii politycznych i związków zawodowych,

- prawo powrotu, po zakończeniu kadencji, na poprzednio zajmowane lub równorzędne stanowisko.

Immunitet sędziego Trybunału Konstytucyjnego ma charakter formalny. Pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie wolności wymaga zgody Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu należy powiadomić niezwłocznie Prezesa Trybunału, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Mandat sędziego TK wygasa w przypadku:

- zrzeczenia się stanowiska,

- trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziego TK ze względu na stan zdrowia (orzeczenie komisji lekarskiej),

- skazania prawomocnym wyrokiem sadu,

- skazania na karę usunięcia ze stanowiska (orzeczenie dyscyplinarne – orzeka sam Trybunał).

Organami Trybunału są Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes Trybunału. Prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent RP spośród dwóch kandydatów zaproponowanych na każde stanowisko przez Zgromadzenie Ogólne.