Stres psychologiczny

Spis treści:

1- Co to jest stres psychologiczny?

1.1- Richard Lazarus

1.2- Oznaki stresu

2- Przyczyny stresu

2.1- Fizyczne czynniki stresu

2.2- Psychologiczne czynniki stresu

2.3- Socjologiczne czynniki stresu

2.4- Teoria zachowania zasobów Hobfolla.

2.5- Charakterystyka stresora w wymiarze czasowym

3- Radzenie sobie ze stresem

3.1 - Sposoby radzenia sobie ze stresem

3.2 - Style , w radzeniu sobie ze stresem

3.3 - Osobowość Typu A

3.4 - Efektywność radzenia sobie

3.5 - Pozytywne skutki stresu

4- Stres i choroby

4.1 - Stres a zachowanie

4.2 - Psychofizjologia stresu

4.3 - Rola stresu w niektórych zaburzeniach czynnościowych

5- Wnioski

5.1 - Czym jest stres psychologiczny?

5.2 - Jak stres wpływa na organizm?

5.3 - Zmiany psychologiczne wywołane po przez stres

5.4 - Radzenie sobie ze stresem

1- Co to jest stres psychologiczny?

Początkowo dążono do zdefiniowania stresu psychologicznego w kategoriach czynników albo zewnętrznych albo wewnętrznych.

Pierwsze „bodźcowe” podejście do definiowania stresu pokrewne jest jego potocznemu traktowaniu jako sytuacji trudnej.

Inaczej mówiąc - wysoki stopień napięcia emocjonalnego , który przeszkadza w normalnym toku reagowania.

Różnice indywidualne pomiędzy ludźmi powodują, że to samo wydarzenie dla jednej osoby może być stresujące a dla innej nie.

Odwoływanie się do określonej sytuacji człowieka można reprezentować drugi nurt próby zdefiniowania pojęcia stresu psychologicznego.

Mimo to zewnętrzne okoliczności - traktowane jako juz nie stres , ale jako przyczyny stresu (stresory) - pozostają ważnym wątkiem teorii stresu psychologicznego.

Rozumienie stresu jako reakcji wywodzi się z nauk medycznych i nadal jest w tych naukach powszechnie akceptowane.

Stres w kategoriach reakcji organizmu , to w koncepcjach psychologicznych pojęcie to , rozumiane było jako przykra reakcja emocjonalna , najczęściej treści lękowej.

Wewnętrzne reakcje - podobne do tych , które określane są jako stres psychologiczny , mogą powstać w odpowiedzi na działanie szkodliwych bodźców biologicznych- takich jak zbyt wysoka temperatura , czy zbyt niska temperatura.

Jak zauważa Reykowski (1966) już w pierwszych definicjach stresu psychologicznego uwzględniany był fakt, że jest on w istocie zjawiskiem dwuczłonowym , na które składają się zarówno czynniki zewnętrzne , jak i procesy wewnętrzne.

Obecnie powszechnie jest akceptowany pogląd , że w definiowaniu stresu psychologicznego należy uwzględnić obydwa człony , a także jako czynnik pośredniczący - spostrzeganie sytuacji przez podmiot.

We współczesnej psychologii stres nie jest więc lokalizowany ani w jednostce , ani w otoczeniu , ale dotyczy określonego typu reakcji (interakcji , transakcji) między nimi.

Zwykle jest ona ujmowana jako zakłócenie równowagi pomiędzy zasobami bądź możliwościami jednostki z jednej strony , a wymaganiami otoczenia z drugiej.

1. Richard Lazarus

Richard Lazarus

- z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley , jest niewątpliwie najwybitniejszym i najczęściej cytowanym światowym autorytetem w dziedzinie stresu psychologicznego.

Wedle definicji Lazarusa i Susan Folkman , najczęściej chyba cytowanym w literaturze , stresem jest:

„określona reakcja (relationship) między osobą a otoczeniem , która oceniana jest przez osobę , jako obciążająca , lub przekraczająca jej zasoby i zagrażającej jej dobrostanowi”.

Warto zwrócić uwagę , że o uznaniu reakcji za stresową rozstrzygać ma tu subiektywna ocena jej znaczenia przez osobę w niej uczestniczącą , a nie właściwości obiektywne. Postępując konsekwentnie , należałoby zatem uznać , że nawet czynnik obiektywnie groźny dla człowieka i nie wpływający na jego losy , nie powoduje stresu , jeżeli zostanie nietrafnie oceniony.

W pojęciu stresu psychologicznego wyróżnić można trzy nurty;

• jako bodźca , sytuacji lub wydarzenia zewnętrzne o określonych właściwościach;

• jako reakcji wewnętrznych człowieka , zwłaszcza reakcji emocjonalnych , doświadczalnych wewnętrznie w postaci określonego przeżycia;

• jako reakcji między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka.

Obecnie dominuje koncepcja interakcyjna stresu Lazarusa. Mając ją na względzie stresu jako zjawiska nie można sprowadzać ani do określonej klasy bodźców ani reakcji. Według Lazarusa stres to relacja między osobą a otoczeniem. Ocena sytuacji stresowej oraz proces zmagania się ze stresem, czynnikiem stresogennym, całą sytuacją stresu dokonuje się przez pryzmat wydolności jednostki. Wydolność tą wyznacza ilość zasobów jakimi dysponuje jednostka. Cały proces zmagania się z sytuacją stresową ma charakter pętli i jest cykliczny. Biorąc pod uwagę czas trwania całej sytuacji stresowej rozróżnia się stres krótko i długotrwały.

1.2- Oznaki stresu

- w sferze fizjologii: bladość pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięśni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność;

- w sferze sprawności myślenia: luk i w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów;

- w sferze emocji: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie;

- w sferze zachowań: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie dużych ilości alkoholu, nieuzasadnione zażywanie leków, zmiany w odżywianiu, inne „nerwowe” zachowania;

- w sferze „filozofii życiowej”: bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań.

2- Przyczyny stresu

Czynniki powodujące stres nazywane są stresorami.

Są one bardzo różnorodne i mogą być charakteryzowane z różnych punktów widzenia. Przede wszystkim bierze się pod uwagę ich siłę oraz zakres oddziaływania.

Stanowi to podstawę rozróżnienia:

1. - dramatycznych wydarzeń” o rozmaitych katastrof , obejmujących całe grupy;

2. - poważnych wyzwań i zagrożeń , dotyczących jednostek lub kilku osób;

3. - drobnych codziennych utrapień.

Przykładami pierwszej są wojny , klęski żywiołowe , katastrofy komunikacyjne o większej skali.

Sytuacje takie określa się jako stres ekstremalny lub traumatyczny.

Są to stresory uniwersalne. Ich dokładniejsza psychologiczna charakterystyka przedstawia się następująco:

a) atakują najbardziej podstawowe wartości człowieka , jak życie , schronienie;

b) stanowią wysokie wymagania , którym nie można sprostać , posługując się już istniejącymi strategiami wykorzystywania posiadanych zasobów;

c) często przychodzą bez ostrzeżenia;

d) pozostawiają po sobie ślad , który jest reaktywowany , ilekroć pojawiają się bodźce skojarzeniowe , z danym wydarzeniem.

Druga grupa stresów ( o średniej sile) , jest koncepcją zmian życiowych mająca postać skali.

Holmes i Rahe - umieścili na czele źródła stresu takie oto wydarzenia:

• śmierć współmałżonka;

• rozwód ;

• separację;

• karę więzienia;

• śmierć kogoś z rodziny;

• zawarcie związku małżeńskiego;

• utratę pracy.

Na przykład zawarcie związku małżeńskiego , wybitne osiągnięcia , wyjazd na wakacje czy urządzenie Świąt Bożego Narodzenia - stanowią wyzwanie ; więc pociągają za sobą konieczność dostosowania się , a tym samym stanowią wymagania.

Do trzeciej grupy ( najsłabsze stresory) - zalicza się drobne , codzienne utrapienia , określane jako uciążliwości dnia codziennego.

Ich przykłady to:

• niemożliwość znalezienia potrzebnej rzeczy;

• drobne nieporozumienia w rodzinie;

• trudność zdążenia na czas.

Są to szczególnie znaczne stresory , ze względu na ich częstotliwość i powszechność.

2.1- Fizyczne czynniki stresu

- w skład, których wchodzą czynniki takie jak:

 1-Klimatyczne

Charakter stresowy czynników klimatycznych ujawnia się dopiero przy zmianie warunków geograficznych (tj. zmianie sfer klimatycznych) lub pór roku, które uruchamiają procesy adaptacyjne zwane aklimatyzacją.

 2- Hałas

Hałas to te bodźce dźwiękowe, które wywołują w narządzie słuchu dźwięk, ale nie są bodźcami pożądanymi. Odróżnienie hałasów nieszkodliwych od szkodliwych (stresowych) jest trudne, gdyż stresogenność hałasu zależy zarówno od natężenia dźwięku, charakterystyki jego częstotliwości jak i czasu trwania.

Hałas ma charakter stresowy z kilku względów. Z jednej strony może uszkadzać narząd słuchu, z drugiej wpływa na zmęczenie układu nerwowego oraz powoduje ogólny dyskomfort utrudniając komunikację werbalną.

Hałas wywołuje też w organizmie człowieka zmiany wegetatywne p.: zmiany czynności układu krążenia takie jak zmniejszenie objętości naczyń krwionośnych oraz wyrzutowej i minutowej objętości serca.

U ludzi często narażonych na działanie hałasu występuje ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego i zapadnięcia na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy.

 3.Wibracje

Drgania o częstotliwości 1 - 100 Hz są szkodliwe dla człowieka, gdyż wywołują tzw. Zjawisko rezonansu jakie zachodzi przy bardzo niskich częstotliwościach 1 - 30 Hz. Tkanki absorbują energię drgań. Wpływ wibracji zarówno lokalny jak i ogólny wywołuje w organizmie człowieka bardzo rozległe skutki.

Obejmują one zarówno negatywny wpływ na układ kostno - stawowy jak i na układ wegetatywny. Stwierdzono też ujemny wpływ wibracji na percepcję wzrokową.

 

4- Oświetlenie

Złe oświetlenie traktuje się także jako czynnik stresowy, gdyż w tych warunkach ludzie są zmuszeni do wypracowania i nauczenia się indywidualnych strategii pokonywania trudności w odbiorze informacji wzrokowej

5- Chronobiologiczne czynniki stresu

a) rytmy biologiczne (generowane przez zegar biologiczne, cykliczne zmiany w obrębie funkcji fizjologicznych i behawioralnych o częstotliwościach odpowiadających zmianom w środowisku zewnętrznym)

b) rytm około dobowy (częstotliwość zmian co około 24 godziny. Zsynchronizowany z dobą słoneczną) 

2.2- Psychologiczne czynniki stresu

 

1 - Zakłócenia

Zakłócenia są to sytuacje, w których działają jakieś okoliczności szczegółowe zmuszające człowieka do zwiększonego wysiłku. Należy tu wymienić 4 główne, najczęściej występujące klasy sytuacji będących utrudnieniami ( zakłóceniami ):

1. sytuacje konfliktowe - przed człowiekiem pojawia się zadanie wyboru jednej z dwóch przeciwstawnych lecz subiektywnie jednakowo możliwych i ważnych decyzji

2. nieoczekiwany rezultat działania- tj. sytuacja, w której wybierając kierunek działania oczekujemy określonego wyniku, a spotykamy się z efektem przeciwstawnym.

3. sytuacja deficytu czasu i informacji - jest to sytuacja, w której nie bacząc na brak informacji powinniśmy podjąć jednoznaczną, prawidłową decyzję gdyż jesteśmy limitowani czasem.

4. sytuacja nieokreśloności - powstaje przy nieprawidłowej ocenie przeciwstawnych sygnałów awaryjnych i zastosowaniu tej oceny w swoich działaniach.

 

2 - Zagrożenia

 

Zagrożenia są to sytuacje w których występuje zwiększone prawdopodobieństwo wypadku, uszkodzenia ciała, strat materialnych lub moralnych. Mogą to być zagrożenia zarówno fizyczne jak i społeczne.

Zagrożenie społeczne odgrywa dużą rolę w stresie psychologicznym. Wynika ono z pełnienia wielu ról społecznych od roli ucznia począwszy, a na ważnych funkcjach państwowych skończywszy. Konieczność rywalizacji, poddawanie się permanentnej ocenie ze strony innych (egzaminy, opinie) jest źródłem wielu stresów, wywołujących zagrożenie własnego „ja” oraz naruszenie wartości osób nam bliskich.

3- Przeciążenie

 

Przeciążenie jest sytuacją trudną wynikającą z wykonywania określonych czynności na granicy swoich możliwości fizycznych lub psychicznych. Natomiast przeciążenie (inaczej obciążenie nadmierne) odnosi się do takiego natężenia stresu, które wywołuje wyraźne negatywne zmiany w celowym działaniu człowieka.

 

4 - Deprywacja

 

1. samotność (osamotnienie) - jest wynikiem odgrodzenia barierą fizyczną, psychologiczną bądź socjologiczną od środowiska zewnętrznego

2. derywowane środowiska wychowawcze- obejmuje to takie instytucje jak żłobki, domy dziecka, domy spokojnej starości. Istotą stresu, który generują te instytucje jest deprywacja wielu ważnych dla życia i rozwoju potrzeb psychicznych oraz brak gratyfikacji uczuciowej.

3. izolacja szpitalna- ma charakter stresowy niezależnie od rodzaju choroby na jaką cierpi pacjent.

 

2.3 - socjologiczne czynniki stresu

1. struktura grupy jako źródło stresu- należy tu wyróżnić:

• hierarchię grupy

• role pełnione przez członków grupy

• rodzaj komunikacji

• cel grupowy

• normy grupowe

• strukturę formalną i nieformalną grupy

2. stres organizacyjny dotyczący formalnych liderów

2.4- Teoria zachowania zasobów Hobfolla

Stevan Hobfoll

Stevan Hobfoll ( 1989 ; Hobfoll , Freedy, Green i Solomon , 1996) w swojej teorii zachowania zasobów przyjmuje zasadę , że ogólnym celem ludzkiej aktywności jest uzyskanie i ochrona cenionych obiektów , określonych jako zasoby.

Autor wyróżnia cztery rodzaje zasobów:

1. - przedmioty , na przykład - mieszkanie , środki transportu;

2. - warunki, na przykład - stała praca , dobre małżeństwo;

3. - zasoby osobiste, na przykład - umiejętności interpersonalne , poczucie skuteczności osobistej;

4. - zasoby energetyczne , na przykład - pieniądze lub wiedza.

Model zachowania zasobów służy do określenia stresu psychologicznego , który „definiuje się jako reakcję wobec otoczenia , w którym istnieje (a)- zagrożenie utratą zasobów netto , (b)- utrata zasobów netto,(c)- brak wzrostu zasobów następujących po ich zainteresowaniu.

W teorii zachowania zasobów stres psychologiczny to „reakcja na otoczenie, w którym występuje groźba czystej utraty sił, rzeczywistej utraty sił, brak sił spowodowany wyeksploatowaniem. Spośród wymienionych powyżej zdarzeń najbardziej dotkliwym źródłem stresu jest utrata zasobów. Przy czym stres wywołuje zarówno powstanie reakcji lub antycypowanej straty, jak również sam fakt braku przyrostu sił.

Autor przyjmuje, że źródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi jednostka-otoczenie.

W omawianej teorii główną rolę odgrywają zasoby jednostki a nie ocenianie przez nią własnej relacji z otoczeniem jak to miało miejsce w przypadku koncepcji Lazarusa.

Zasoby są kategorią teoretyczną służącą do wyjaśniania stresu psychologicznego.

W ich skład wchodzą następujące atrybuty: przedmioty, cechy osobowe, warunki lub siły cenione przez jednostkę, też pomagające w osiąganiu owych przedmiotów, cech, warunków lub zdobywaniu tych sił.

Hobfoll uważa, że zmiany, stany przejściowe same w sobie nie są stresujące jeśli nie prowadzą do utraty zasobów. Jednak i utrata posiadanych wcześniej zasobów niekoniecznie musi prowadzić do stresu.

Dzieje się tak, ponieważ każdą stratę rzeczywistą można sobie skompensować zastępując ją innymi zasobami.

Jak powszechnie wiadomo ludzie nie są obdarzeni zasobami w jednakowym stopniu i jest to przyczyną istniejących różnic między poszczególnymi jednostkami w sposobach radzenia sobie ze stresem.

Jedną ze stosowanych strategii jest ponowne zinterpretowanie zagrożenia jako wyzwania a także koncentracja na tym , co w danej sytuacji można zyskać a nie stracić.

Również mechanizmy obronne takie jak: racjonalizacja, ekspiacja, substytucja mogą być pomocne przy zmaganiu się ze stresem dnia codziennego.

Mówiąc o zasobach występujących w modelu Hobfoll'a pamiętać należy, że mają one charakter zmienny i rozwojowy.

2.5 - Charakterystyka stresora w wymiarze czasowym

Można tu wymienić:

1. Wydarzenia stresowe jednorazowe , zajmujący określony odcinek czasowy p.: nieprzyjemne spotkanie;

2. Wydarzenia periodyczne lub cykliczne ; powtarzające się z pewną regularnością p.: wizyty u nie lubianych krewnych;

3. Stresowy chronicznie , działające permanentnie p.: nieudany związek małżeński , będącym źródłem ciągłych napięć;

4. sekwencję , ciąg wydarzeń stresowych , w których stresor inicjujący pociąga za sobą następne np.: rozwód ; problemy z zapewnieniem opieki dzieciom.

3 - Radzenie sobie ze stresem

Proces radzenia sobie ze stresem rozumiany jest wedle najczęściej cytowanej definicji Lazarusa i Folkman obejmuje - „stale zmniejszające się poznawcze i behawiorystyczne wysiłki ( efforts) , mające na celu opanowanie (to manager) określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań , ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.”

Lazarus i Folkman przypisują procesowi radzenia sobie dwie funkcje:

- instrumentalną ( zadaniową , zorientowaną na problem - czyli na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem)

- samoregulacji emocji ( obniżanie przykrego napięcia i łagodnieniu innych negatywnych stanów emocjonalnych)

W wymiarze czasowym proces radzenia sobie charakteryzuję się dynamiką - w miarę rozwoju sytuacji stresowej jedne formy zachowania zastępowane są przez inne.

Stanowisko Lazarusa i Folkman (1984) pozwala na wyjaśnienie stadiów radzenia sobie.

1 - W każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii radzenia sobie , stosując większość spośród głównych rodzajów tych strategii.

2 - Jeżeli jednak porównać zachowanie tych samych osób , to okazuje się , że niektóre ze strategii wykazują większą stałość niż inne. Przykładem takiej względnie stałej strategii jest pozytywne przewartościowanie , podczas gdy przeszukiwanie wsparcia społecznego zmienia się w różnych sytuacjach stresowych.

3 - Także w obrębie tej samej sytuacji radzenia sobie zmienia się w miarę jej trwania i ma odmienną charakterystykę w różnych jej fazach.

4 - Radzenie sobie zależy od oceny , czy można coś zrobić, aby zmienić sytuację. Jeżeli przyczyny stresu oceniane są przez osobę jako niepodatne na zmiany , przeważa radzenie sobie zorientowane na problem.

5 - Wbrew potocznym poglądom na temat różnic płci , w sytuacji stresowej określonego typu kobiety i mężczyźni przejawiają bardzo podobny wzór radzenia sobie.

Często ludzie reagują z jednakową siłą na zdarzenia, które obiektywnie różnią się znaczeniem. Pożytecznym jest więc, uświadomienie sobie hierarchii problemów, zadawanie pytania: “0 co właściwie chodzi?”.

Próba spojrzenia na sprawę pod wieloma kątami, szukanie wielu możliwych odpowiedzi na pytanie: “dlaczego?”, pozwoli na bardziej obiektywną ocenę zdarzenia. które nas dotknęło. Bardzo ważną jest także refleksja nad tym, jaki mamy bezpośredni wpływ na zmianę danej sytuacji. Potoczne obserwacje wskazują bowiem, że ludzie często tracą wiele energii i czasu na działania, które w niewielkim tylko stopniu zmieniają rzeczywistość. To wstępne rozróżnienie powinno mieć zasadnicze znaczenie dla wyboru strategii działania. Problem ten wiąże się ściśle z prawidłową samooceną. Uświadomienie sobie własnych pozytywnych i negatywnych cech pozwoli m.in. na przewidywanie własnych reakcji w konkretnych okolicznościach, a także na unikanie niektórych sytuacji, o których wiemy, że mają dla nas charakter stresowy.

Nasuwa się pytanie: “A co robić wtedy, gdy mimo naszych zabiegów, doszło do wzbudzenia silnych, negatywnych emocji?”.

Składniki wegetatywno - somatyczne takich emocji prowadzą do nagromadzenia energii w organizmie, która nie spożytkowana może mieć niekorzystne konsekwencje. Energię tę można rozładować poprzez różne formy aktywności fizycznej takie jak: spacer, jogging, jazda na rowerze, praca w ogródku czy inna praca fizyczna na świeżym powietrzu. Skuteczną metodą pozytywnego wpływania na stan psychofizyczny są także ćwiczenia relaksująco - koncentrujące. Opanowanie tej metody pozwala na rozluźnienie dowolnych grup mięśni, uzyskanie równowagi psychicznej i uspokojenie reakcji fizjologicznych.

3.1 - Sposoby radzenia sobie ze stresem

Proces radzenia sobie obejmuje całość aktywności stresowej. Proces ten jest inicjowany przez poznawczą ocenę sytuacji jako stresowej i kontynuowany przez cały - niekiedy długi - czas trwania tej sytuacji ( np. - radzenie sobie z chorobą przewlekłą może trwać kilkadziesiąt lat).O ile stres nie ma charakterem chronicznego , proces radzenia sobie kończy się rozwiązaniem sytuacji stresowej.

Typowe sposoby radzenia sobie ze stresem

Jest wiele psychologicznych sposobów postępowania, wykorzystywanych przez ludzi dla opanowania stresu w różnych sytuacjach. Maja one niejednakowa skuteczność, co zależy nie tylko od samej sytuacji, w której są wytwarzane i stosowane, ale także od cech jednostki np. wiedzy, inteligencji, życiowego doświadczenia itp. oraz czasu jaki jest do dyspozycji.

Jest rzeczą naturalną, normalną, że człowiek unika sytuacji trudnych, streso-twórczych. Stara się nie dopuścić do ich powstania, albo, jeśli już zaistniały, próbuje się z nich wycofać, uciec. Osoby nieśmiałe (często tak bywa) konsekwentnie odmawiają udziału w spotkaniach towarzyskich lub pod jakimkolwiek pretekstem usiłują z nich wyjść. Jeśli nie jest to możliwe np. ze względu na obawę przed ośmieszeniem lub skompromitowaniem się we własnych lub innych oczach, to mimo przeżywania silnego strachu i typowej dla tych emocji reakcji ucieczki - pozostają. Z takich właśnie powodów rzadko kiedy pacjenci uciekają z fotela dentystycznego. Typowo ludzkim zachowaniem jest odkładanie, odsuwanie w czasie tego, co może stanowić źródło potencjalnego stresu: egzaminu, ważnego spotkania, rozmowy.

Innymi technikami opanowania, kontroli stresu jest nabywanie doświadczenia i wprawy w wykonywaniu zadania, co pośrednio zmniejsza jego trudność, stopniowe „oswajanie się” z zadaniem, poszerzanie własnych kompetencji, poszukiwanie informacji o zdarzeniu lub sytuacji np. o przebiegu egzaminu, o osobie, z którą mamy się spotkać itp.

Czasami ludzie próbują przewidywać zdarzenia i usiłują je przeżyć emocjonalnie znacznie wcześniej, niż mają one miejsce w rzeczywistości. Tak można się przygotować do ważnej rozmowy, publicznego występu. Podobnie rzecz ma się z przewidywaniem własnych reakcji na stres. W chwili, gdy pojawią się wraz ze stresem nie będą zaskoczeniem i to pozwoli na kontrolę nad sytuacją, nad tym, co się dzieje.
Bywają sytuacje kiedy ludzie próbują odwracać uwagę od źródła stresu, próbować obracać w żart, lekceważyć, deprecjonować niebezpieczeństwo lub pomniejszać znaczenie straty, porażki.
Sposobem na przeżycie stresu dla pewnej grupy osób jest intensywny wysiłek fizyczny lub skoncentrowanie uwagi na jakiejś czynności, co wyraża się w szczególnie dokładnym jej wykonaniu. Wizualnym przykładem takiego zachowania może być także silna koncentracja uwagi na jakimś punkcie np. uważne przyglądanie się paznokciom, czubkom butów, „skubanie” garderoby.
W stresie może ujawnić się i nasilić tendencja do korzystania z pomocy innych ludzi, bo wynika to ze związku potrzeby kontaktu emocjonalnego z potrzebą bezpieczeństwa. Czasami jednak ludzie w trudnych chwilach wolą pozostać przez pewien czas sami, w odosobnieniu by ich cierpień nie widzieli inni, by nie być postrzeganymi inaczej niżby chcieli. W dużym stopniu dotyczy to mężczyzn obawiających się uznania ich za „mięczaków”.
Są przypadki, kiedy ważną rolę w zwalczaniu stresu odgrywa identyfikacja z grupą, do której człowiek należy. W poczuciu silnej więzi emocjonalnej z drugą osobą lub grupą osób łatwiej jest znieść stres. Podobnie rzecz ma się, gdy źródło stresu jest wyraźnie określone i przeciwko niemu kierowana jest np. agresja. W pierwszej fazie konfrontacji ukierunkowanym na cel i racjonalność , mogą doprowadzić do przeciążenia bądź opanowania stresu. Dopiero , gdy one zawiodą , przejawiają się mechanizmy drugiego rodzaju , czyli mechanizmami obronnymi , nieracjonalnymi - ukierunkowanymi na emocje uważanymi za nie adaptacyjne.

Mechanizmy te nie dają szans na opanowanie stresu , mogą jedynie zmniejszyć jego skutki (np. Reykowski 1966).

Janusz Reykowski

3.2 - Style , w radzeniu sobie ze stresem

Klasyfikacja stylów radzenia sobie ze względu

Cel / funkcje radzenia sobie - (N. S. Endler, J. D. A. Parker)

1. styl skoncentrowany na zadaniu ("konfrontacja")

2. styl skoncentrowany na osobie ("konfrontacja")

3. styl skoncentrowany na unikaniu: strategie zorientowane na osobę (emocje); strategie skoncentrowane na zadanie (podjęcie innego zadania)

W konsekwencji otrzymujemy 4 style:

1. konfrontacyjny, zorientowany na zadanie

2. konfrontacyjny, zorientowany na osobę

3. unikowy, zorientowany na zadanie

4. unikowy, zorientowany na emocje

Endler i Parker zakładali, że działania zaradcze, jakie człowiek podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej, są efektem interakcji zachodzącej pomiędzy cechami sytuacji a stylem radzenia sobie, charakterystycznym dla danej jednostki. Styl radzenia sobie jest tu rozumiany jako typowy dla danej jednostki sposób zachowania w różnych sytuacjach stresowych. Opierając się na tym interakcyjnym modelu teoretycznym, skonstruowali kwestionariusz do badania stylów radzenia sobie ze stresem: The Coping Inventory for Stressful Situations (CISS).

Skale kwestionariusza określają trzy style radzenia sobie ze stresem:

1. Skoncentrowany na zadaniu.

Osoby uzyskujące wysokie wyniki w tej skali mają tendencję w sytuacjach stresowych do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu, poprzez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji. Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu.

2. Skoncentrowany na emocjach.

Styl ten charakterystyczny jest dla osób, które w sytuacjach stresowych mają tendencję do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, wzrost napięcia lub przygnębienie.

3. Skoncentrowany na unikaniu.

Osoby charakteryzujące się tym stylem w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tych sytuacji. Styl ten może przyjmować dwie formy:

-angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych,

- poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Klasyfikacja strategii radzenia sobie wg. sytuacji stresowej

1. konfrontacyjne: bezpośrednia konfrontacja z sytuacją stresową

2. unikowe: pomijanie, odrzucanie, informacje o wydarzeniu stresowym

STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

1 - Styl charakteryzujący się wysokimi wartościami na obu wymiarach. Osoby takie mają w swoim repertuarze dużą liczbę różnorodnych strategii, zarówno ukierunkowanych na poszukiwanie i wykorzystywanie informacji o wydarzeniu stresowym, jak i ograniczających dopływ takich informacji.

2 - Styl z wysoką wartością na wymiarze konfrontacji i niską wartością na wymia­rze unikania. Osoby z tym stylem charak­teryzuje nierównowaga zasobów zarad­czych. Są one dobrze przygotowane do poszukiwania i wykorzystywania infor­macji, ale słabo wyposażone w strategie unikania informacji.

3 - Styl charakteryzujący się niskimi warto­ściami na obu wymiarach. Repertuar za­radczy tych osób jest ogólnie ubogi, są one słabo wyposażone w oba rodzaje strategii. Można oczekiwać, że nie mając wystarczających zasobów zaradczych, osoby te będą mało aktywne w sytua­cjach stresowych.

4 - Styl przeciwstawny w stosunku do (2), charakteryzujący się niską wartością na wymiarze konfrontacji i wysoką warto­ścią na wymiarze unikania. Osoby takie charakteryzuje deficyt strategii umożli­wiających uzyskiwanie i wykorzystywa­nie informacji, ale są one dobrze wyposa­żone w strategie chroniące przed syg­nałami stresowymi.

Tak klasyfikacja strategii jak i stylów radzenia sobie ze stresem jest omówieniem typowo naukowym. Jak natomiast postępować by w codziennym życiu starać się sprostać sytuacjom stresowym.

• 3.3 - Osobowość Typu A

Czy wymienione czynniki stresogenne w jednakowym stopniu wpływają na ludzi, czy istnieje typ osobowości, który jest szczególnie podatny na działanie stresorów ? Zapoznawszy się z literaturą przedmiotu wiemy, że istnieje taki typ osobowości - określamy go mianem osobowości Typu A.

Osoby charakteryzujące się takim wzorem zachowania skłonne są do pokonywania oporów stawianych przez ludzi, rzeczy, okoliczności. Współzawodniczą, odznaczają się silnym pragnieniem awansu i uznania. Cechami dobrze odzwierciedlającymi osoby o typie zachowania A są: silna potrzeba osiągnięć (ambitne cele, tendencja do współzawodniczenia, rywalizacji), chęć dominacji (wykazywanie inicjatywy w grupie, sprawowanie kontroli nad otoczeniem), agresywność (instrumentalna związana z pokonywaniem przeszkody), wysoka dynamika zachowań, pośpiech, niecierpliwość.

Potrzeba osiągnięć przejawia się szczególnie w sprawach zawodowych. Pracownicy charakteryzujący się omawianym wzorem zachowania są bardziej ambitni, obowiązkowi, rzetelni, sprawy zawodowe są dla nich najważniejsze. Za wszelką cenę starają się osiągnąć cel. Są to osoby, których nawet zmęczenie nie jest w stanie zatrzymać, wręcz przeciwnie mobilizuje ich, skłania do działania, a w skrajnych przypadkach powoduje sięganie po używki. W czasie przewidzianym na urlop pracują.

Taka postawa sprawia, że zwierzchnicy nakładają na te osoby coraz więcej obowiązków i w ten sposób koło się zamyka.

Podobnie jak w pracy funkcjonują także w domu, jako małżonek osoba taka stara się być dominująca. Również hobby traktują jako rywalizację i rządni są kolejnych osiągnięć. Jeśli są przełożonymi ich styl kierowania określić można jako autokratyczny.

Duża potrzeba osiągnięć, ambicja, chęć dominacji wiążą się z agresywnością, która jest sposobem potwierdzania, zwiększania poczucia kontroli. Proces funkcjonowania takich ludzi charakteryzuje się energicznością, pośpiechem, niecierpliwością.

Wzór zachowania typu A zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia chorób serca, układu krążenia, układu trawiennego.

Warto, więc się zastanowić czy będąc osobą z natury bardziej podatną na działanie czynników stresogennych warto przejawiać taką chęć dominacji, mieć wielkie ambicje, które w rezultacie doprowadzić mogą do tak poważnych chorób.

Bardzo pomocne w walce z sytuacjami stresowymi i to nie tylko dla ludzi charakteryzujących się zachowaniem typu A będą różnorodne strategie zmagania się ze stresem. Sposób radzenia sobie ogólnie jest całość aktywności podejmowanych przez człowieka a skierowanych na odzyskanie równowago pomiędzy wymaganiami i możliwościami, a także na poprawę stanu emocjonalnego.

3.4 - Efektywność radzenia sobie

W sytuacjach, w których przebieg, a zwłaszcza stan końcowy zależą od aktywności jednostki (kontrolowalność sytuacji), efektywne są strategie polegające na pobieraniu i przetwarzaniu informacji (strategie czujne). Gdy sytuacji nie da się kontrolować, strategie te zwiększają obciążenie emocjonalne. W tym wypadku lepiej jest stosować strategie unikowe.

Przebieg radzenia sobie zależy od właściwości sytuacji, cech indywidualnych oraz interakcji pomiędzy nimi.

Właściwości indywidualne, to przede wszystkim styl radzenia sobie; właściwości sytuacji dotyczą tego, czy są one kontrolowane. Ludzie potrafią dostosować zachowania zaradcze do wymagań sytuacji stosując te, które są bardziej efektywne. Warunkiem zaś dopasowania strategii do wymagań sytuacji są właściwości stylu radzenia sobie, tzn. bogaty repertuar strategii i elastyczność w ich stosowaniu.
Konteksty, w których może być dokonywana ocena efektywności radzenia sobie (Lazarus). Głównym warunkiem efektywności radzenia sobie jest bowiem strategii w zależności od wymagań sytuacji.

Nieopłacalność radzenia sobie wiąże się z tym, że jego skutki mogą być gorsze, niż sam tylko brak poprawy relacji będącej źródłem stresu - może doprowadzić do pogorszenia tej relacji lub spowodować zaistnienie nowej relacji stresowej. Człowiek o małym zakresie możliwości (mała odporność, wytrzymałość, wysoka reaktywność, neurotyczność) przy jednoczesnym wyborze kosztownych strategii zaradczych może powodować cykliczne pogarszanie własnej sytuacji (bezsilność, wypalenie, wyczerpanie, przemęczenie, załamanie się).

Jeśli radzenie sobie ma charakter cyklu pozytywnego, pojawia się swoisty "zysk", wzrost potencjału zaradczego: mniej stresu, mniejsze koszty, większe oszczędności w zasobach i bezcenna korzyść w postaci przyrostu doświadczenia, kompetencji zaradczej.

3.5 - Pozytywne skutki stresu

Istota stresu w ujęciu Hansa Selye , polega na zmianach przystosowujących organizm do wymagań, jakie są mu stawiane . W tym modelu stresu istotne jest natężenie wymogów stawianych organizmowi - im SA silniejsze , tym większy powodują stres . Aktywizacja organizmu powinna umożliwić mu mobilizację sił do walki ze stresorami i przywrócenie stanu równowagi w zmienionych warunkach.

Jednakże przeciążanie organizmu stanowi zjawisko niekorzystne. Zarówno zbyt niski jak i zbyt wysoki poziom pobudzenia działa niekorzystnie. Stres narastając osiąga swoje apogeum, poziom ten można nazwać optymalnym poziomem stresu i jeśli nadal narasta to wtedy staje się szkodliwy. Punkt w którym stres osiąga poziom optymalny dla danego człowieka, a więc maksymalna tolerancja stresu jako siły konstruktywnej stanowi funkcję rozmaitych czynników biologicznych i psychologicznych. Jak wynika z krzywej Yerkesa- Dodsona wzrost pobudzenia powoduje odwrotny skutek ( spadek efektywności). Dla każdego zadania , zależnie od stopnia jego trudności , istnieje optymalny poziom pobudzenia , przy którym działanie prowadzi do najlepszych rezultatów. Mniejsze pobudzenie jest korzystne przy trudnym , a większe przy łatwym zadaniu. Hans Selye nie uważa, aby stres był czymś czego należy zawsze unikać. W jednej ze swoich prac wyróżnia dwa rodzaje stresu : konstruktywny i destruktywny ( dystres- powodowany przez emocje negatywne , eustres- powodowany przez emocje pozytywne). Uważa, że stres może być pozytywną siłą motywującą, podwyższającą subiektywną „ jakość życia”, dając radość i zadowolenie.

• - Stres i choroby

Od dawna podejrzewano , że pewne negatywne doświadczenia i odczucia mogą wywrzeć szkodliwy wpływ na nasze zdrowie , jednak prawdziwa natura powiązań między stresem a chorobami pozostawała przez długi czas w sferze domysłów i spekulacji.

Wyodrębnia się zasadniczo dwa mechanizmy oddziaływania stresu na zdrowie człowieka:

- bezpośredni wpływ na zdrowie ( przez różnorodne procesy fizjologiczne)

- wpływ pośredni ) przez indukcję zmian behawioralnych).

1. - Stres a zachowanie

Jeżeli stres sprawia , że dana osoba sięga po niezdrowe zachowania , to może się to odbić na jej zdrowiu. Wpływ ten może być dwojaki:

- stres może prowadzić do praktykowania bardziej negatywnych zachowań zdrowotnych;

- sytuacja stresowa może uczulić daną osobę na objawy zaburzeń zdrowotnych i w efekcie wzmagać zachowania chorobowe.

Zachowanie zdrowotne

- jak palenie papierosów , spożywanie alkoholu , przejadanie się lub brak ćwiczeń fizycznych , oddziaływają na nasze zdrowie. Zachowania te mają silny związek ze stresem.

W jednej z prac badawczych ( Conway i in. 1981) - stwierdzono , że wzrost subiektywnego odczucia stresu zawodowego , wiązał się ze wzrostem spożycia kawy i palenia papierosów - wśród mężczyzn pracujących w stresujących zawodach.

Kilkakrotnie wykazywano także , iż wzrost stresu , prowadzi do wzmożenia nawyku picia alkoholu i zażywania narkotyków. Tego typu zmiany zachowań zdrowotnych , mogą prowadzić do zaburzeń i chorób.

Zachowanie chorobowe

W sytuacji stresowej człowiek ma tendencję do oceniania swojego zdrowia w kategoriach bardziej negatywnych i jest bardziej skłonny szukać pomocy lekarskiej. W obawie przed objawami , które w normalnych warunkach są przeważnie ignorowane.

Stały pośpiech i pogoń za sukcesem sprawiają , że osoby zapracowane usilnie dążące do realizacji jakiegoś zadania, nie zwracają należytej uwagi na objawy fizyczne.

W prawdzie odkrycia te spotkały się z krytycznym odbiorem (por. Offutt i Lacroix 1988) , jednak taka tendencja do tłumienia objawów może doprowadzić do tego , że dana osoba zignoruje ważne symptomy i dopuści do rozwoju zaawansowanych stadiów choroby.

4.2 - Psychofizjologia stresu

Stres jest także zjawiskiem psychofizjologicznym. Wprowadzone mechanizmy te są bardzo złożone i jeszcze nie do końca poznane, to jednak pewne pojęcie o sposobach oddziaływania stresu na zdrowie można uzyskać przez badanie efektów stresu w obrębie głównych schematów organizmu - czyli układu nerwowego , hormonalnego i odpornościowego.

Autonomiczny układ nerwowy ( AUN) - odgałęzienie odpowiedzialne za przesyłanie bodźców z centralnego układu nerwowego do poszczególnych organów wewnętrznych.

Jak można zauważyć , w obliczu stresu serce zaczyna bić mocniej , ręce się pocą a cały organizm rwie się do działania. Tego typu odczucia są skutkiem pobudzenia AUW.

Układ nerwowy człowieka jest niezwykle złożoną siecią neuronów , która pozwala nam myśleć , czuć i kierować własnym zachowaniem. Normalne funkcje organizmu oraz regeneracja stanowią domenę działania przywspółczulnego układu nerwowego. Układ ten zwany jest także anabolicznym , ponieważ przywraca i rozbudowuje zasoby energetyczne organizmu.

Przywspółczulny układ nerwowy (PUN) - odgałęzienie autonomicznego układu nerwowego , odpowiedzialne za podtrzymywanie normalnych funkcji organizmu oraz regulację.

Kiedy nasze ciało jest pobudzone w reakcji na potencjalne zagrożenie , układ współczulny pozwala przywrócić normalne funkcje organizmu. W opozycji do układu przywspółczulnego , WUN pobudza organizm do działania. Jest to cześć układu nerwowego , która aktywuje się w obliczu zagrożenia i do przygotowania się do walki z nim. WUN powoduje rozszerzanie się źrenic , pobudzenie pracy serca , wydzielanie adrenaliny oraz zahamowanie procesów trawiennych. Krótko mówiąc , następuje ogólna mobilizacja organizmu do walki z zagrożeniem. Konfrontacja z zagrożeniem WUN często nazywany jest katabolicznym.

Obserwacje Canzona , dotyczące reakcji „ uciekaj albo walcz” - stanowią przykład pobudzenia WUN.

Układ hormonalny

Fizjologiczne skutki stresu nie ograniczają się do pobudzenia WUN. Drugim ważnym system organizmu powiązanym z reakcją stresową jest układ hormonalny. Główną rolę w reakcji stresowej odgrywają nadnercza - gruczoły usytuowane tuż ponad nerkami. Po pobudzeniu ze strony WUN, rdzeń nadnerczy ( wewnętrzna część gruczołu) reaguje uwolnieniem dużej ilości katecholamin (epinefryny , norepinefryny) do krwioobiegu. Oba te hormony wywołują podobne efekty jak pobudzenie WUN. Efekty działania hormonów są trwalsze niż wyniki pobudzenia WUN , tak więc reakcje rdzenia nadnerczy stanowią wzmocnienie i przedłużenie działania WUN.

Hormonalna reakcja na stres nie ogranicza się tylko do aktywności nadnerczy. Drugą ważną osią hormonalnej reakcji stresowej jest układ podwzgórzowo-przysadkowo-korowonadnerczy.

Układ odpornościowy

Podczas , gdy AUN i hormonalny powiązane są głównie z redukcją funkcji organizmu , układ odpornościowy ma za zadanie bronić organizm przed działaniem zewnętrznych czynników chorobowych w postaci bakterii i wirusów.

Ze stresem łączą się dwa typy odporności: - humoralna i komórkowa.

Odporność humoralna - odporność oparta na aktywności przeciwciał , które krążą w krwiobiegu i atakują obce substancje, zanim te dostaną się do komórek ciała.

Odporność komórkowa - odporność oparta na aktywności limfocytów T , które bezpośrednio atakują obce substancje.

Z istniejących danych wynika jednoznacznie , że stres spowalnia reakcje odpornościowe organizmu. Istnieją dowody na to ,że silne bodźce stresowe mogą prowadzić do redukcji rozmiarów grasicy , który to gruczoł odpowiada za produkcję limfocytów T , pełniących główną rolę w odporności komórki. Stres może także hamować wydzielanie przeciwciał.

(Jemmott i in., 1983) - zauważył , że u studentów w wyniku stresu egzaminacyjnego dochodzi do spowolnienia wydzielania immunoglobuliny A - (Ig A), w porównaniu z normą . Ig A bierze udział w zwalczaniu infekcji , szczególnie w obrębie górnych dróg oddechowych.

Jak więc widzimy , stres wywiera istotny wpływ na procesy fizjologiczne organizmu. Poza efektem wyczerpania zasobów energetycznych ciała , zmiany wynikłe z reakcji stresowej mogą zwiększyć prawdopodobieństwo zachorowania przez bezpośrednie działanie na poszczególne organy ; oraz przez ogólną redukcję zasobów obronnych organizmu. Pobudzenie WUN w wyniku stresu można powiązać z powstawaniem nadciśnienia , artiosklerozy i arytmii serca ( Mc Cabe i Schneiderman ,1985). Redukcja potencjału obronnego organizmu wywołana stresem , może prowadzić do zwiększenia podatności na infekcję ( Jemmott i Locke ,1984) , oraz pobudzenia rozwoju niektórych nowotworów ( Justice , 1985).

Rozwój chorób nie jest tylko funkcją stresu , ale i podatności danej osoby na zaburzenia fizyczne i psychiczne.

4.3 - Rola stresu w niektórych zaburzeniach czynnościowych

Choroby powiązane z działaniem czynników psychologicznych nazywa się tradycyjnie chorobami psychosomatycznymi lub też chorobami psychofizjologicznymi. Termin ten jest jednak mylący. Jak się przekonaliśmy , stres odgrywa ważną rolę w rozwoju większości ( jeżeli nie wszystkich) chorób naszego organizmu , w tym także tych schorzeń , które mają swoje źródło w określonych czynnikach fizycznych - np.:

Wrzody trawienne - zmiana chorobowa (rana) zlokalizowana w ścianie żołądka lub górnych częściach jelita ( dwunastnicy).

Stres jest ważnym czynnikiem tej choroby. Obserwacje funkcji trawiennych organizmu ludzkiego dowiodły , że wydzielanie soków trawiennych ma silny związek ze stanami emocjonalnymi. Wpływ stresów jest szczególnie ważny , kiedy zachodzą bez ostrzeżenia lub w sytuacjach gdy nie ma się kontroli nad sytuacją. Największe ryzyko choroby wrzodowej występuje , gdy spodziewamy się negatywnych bodźców i nie możemy im w żaden sposób zaradzić.

Astma oskrzelowa - zaburzenie układu oddechowego , polegające na zwężeniu dróg oddechowych w oskrzelach , co objawia się napadowi kaszlu , dusznością i płytkim oddechem.

Wyodrębnia się dwa typy astmy:

Astma alergiczna - astma będąca skutkiem alergii lub niewydolności układu odpornościowego.

Astma idiosynkratywna - astma nie powiązana z alergiami , mogąca wynikać z działania czynników psychologicznych.

Stres w tej chorobie może przyczyniać się wyzwalania ataków astmy u pacjentów z już rozwiniętą chorobą. Na podstawie badań stwierdzono u astmatyków zaburzenia czynnościowe autonomicznego układu nerwowego i tendencje do nadmiernego reagowania na stres.

Stres może być zarówno bezpośrednią przyczyną chorób , jak i czynnikiem wyzwalającym reakcje chorobowe.

5 - Wnioski

Badania nad stresem i radzeniem sobie z sytuacją stresową są w ostatnich latach jedną z najbardziej aktywnych dziedzin w psychologii. Problematyka stresu łączy przedstawicieli różnych dyscyplin zajmujących się człowiekiem , a przede wszystkim medycyny , socjologii i psychologii.

5.1 - Czym jest stres psychologiczny?

Janusz Reykowski określił trzy fazy stresu psychologicznego, biorąc pod uwagę stopień jego natężenia. W pierwszej z nich, zwanej fazą mobilizacji, następuje aktywizacja procesów psychologicznych, np. sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne, zachowanie zmienia się adekwatnie do sytuacji. Koncentrując się na zadaniach człowiek próbuje zwalczy ć stres, który w tej fazie nie osiąga jeszcze zbyt dużego nasilenia. W drugiej fazie, fazie rozstrojenia, na skutek przedłużającego się stresu i wzrostu jego natężenia następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych, trudno jest skupić uwagę, myśleć logicznie, przewidywać skutki własnego działania. Często pojawia się zahamowanie i schematyzm w działaniu, niekiedy bezradność. Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli i człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu i gniewu. W trzeciej fazie, fazie destrukcji, żadna czynność nie jest wykonana poprawnie, człowiek staje się niezdolny do adekwatnej oceny sytuacji, często gwałtownie obniża się poziom jego motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, co może prowadzić do rezygnacji z dalszego działania ( mówi się wtedy, że człowiek „poddaje się” , „załamuje” ). W tej fazie ujawniają się niekiedy zachowania takie jak gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie. Stres psychologiczny powodować może różne jakościowo zmiany np. fizjologiczne, zmiany w procesach psychicznych (świadomości ) np. strach, poczucie zagrożenia oraz zmiany w zachowaniu się.

Sytuacja stresowa pobudza do aktywności ukierunkowanej na poprawę reakcji , to jest na odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami otoczenia a możliwościami jednostki, oraz na poprawę stanu emocjonalnego.

Z drugiej strony stresem nazywa się zmiany zachodzące pod wpływem tych czynników przede wszystkim w procesach emocjonalnych i motywacyjnych oraz związane z tym zmiany w sprawności i kierunku działania. Te ostatnie polegają na zastępowaniu dotychczasowego celu jakimś innym ( np. niepowodzenie na egzaminie wstępnym może spowodować rezygnację z dalszych prób i zajęcie się czymś innym np. pracą ). Zmiany stresowe utrzymują się przez pewien czas po ustąpieniu przyczyn, które je wywołały, a bardzo silny i długotrwały stres może doprowadzić do głębokich zmian w osobowości człowieka.

Pojęcie stresu psychologicznego rozumianego jako zmiany w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych ( takich jak procesy poznawcze, emocje czy motywacja ) nawiązuje do pojęcia stresu biologicznego.

5.2 - Jak stres wypływa na organizm?

Biologiczny mechanizm stresu można opisać jako reakcję organizmu na działanie bodźca, który pobudza podwzgórze, w wyniku czego produkowana jest substancja sygnalizująca, iż przysadka mózgowa powinna wydzielać do krwi większe ilości hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Pod wpływem ACTH, który z krwiobiegiem dostaje się do nadnerczy, ich zewnętrzna część (kora) zaczyna wydzielać kortykoidy. To prowadzi do zmniejszenia (zaniku) grasicy oraz zmian towarzyszących, takich jak: zanikanie węzłów chłonnych, hamowanie reakcji zapalnych i produkcja cukru. Z kolei stymulacja rdzenia nadnerczy doprowadza do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny. Wzrasta wtedy ciśnienie tętnicze i pojemność minutowa serca, zmniejsza się przepływ krwi przez nerki, zwężeniu ulegają naczynia tętnicze, wzrasta poziom wolnych kwasów tłuszczowych, trójglicerydów i cholesterolu w osoczu krwi, wzrasta napięcie mięśni. Oddech w stanie stresu staje się dwukrotnie szybszy. Krótki i płytki oddech nie tylko zwiększa ilość tlenu we krwi, ale zmniejsza również poziom dwutlenku węgla. Ponieważ odruch oddychania to reakcja organizmu na podwyższony poziom dwutlenku węgla, zmniejszenie stężenia dwutlenku węgla we

krwi podczas stresu informuje układ nerwowy, że należy zmniejszyć ilość i częstotliwość oddechów. Gdy to jednak się zdarzy, mogą wystąpić zawroty głowy.

Podwyższony w czasie stresu poziom cukru we krwi wpływa na dodatkowe uwalnianie insuliny. Jeżeli insuliny we krwi znajdzie się zbyt dużo, poziom cukru staje się niski (występuje zjawisko hipoglikemii).

Inaczej w stanie napięcia pracuje układ trawienny - zmniejsza się wydzielanie soków żołądkowych i spowolnieniu ulegają ruchy robaczkowe jelit. Może to doprowadzić do nieżytu żołądka, nudności bądź zaparć. Ponadto wydzielane glikokortykoidy zwiększają kwasowość żołądka, co powodować może nadkwaśność i owrzodzenia.

Kortyzol jest „środkiem nadzwyczajnym” produkowanym w wyjątkowych sytuacjach. Kiedy zagrożenie pojawia się każdego dnia, organizm stale produkuje kortyzol, co przyspiesza proces starzenia się. Nasze ciało „zużywa się” jak silnik pracujący stale na wysokich obrotach.

Wpływ stresu na poszczególne układy:

Układ krążenia:
- przyspieszenie lub zwolnienie akcji serca
- zaburzenie rytmu serca
- stany skurczowe naczyń krwionośnych
- bóle głowy (migreny)
- zmiany w ukrwieniu kończyn
- nadmierne pocenie
- zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi
- zaczerwienienie lub zblednięcie
- omdlenia

Układ żołądkowo-jelitowy :
- pieczenie w przełyku
- nadmierne ślinienie
- wysychanie śluzówki
- nudności
- wymioty
- wzdęcia
- biegunki

Układ oddechowy:
- duszności
- formy dychawicy oskrzelowej
- katar sienny
- napadowa hiperwentylacja

Skóra:
- świąd skóry
- rumieńce
- wypryski
- wypadanie włosów
- siwienie

Narządy ruchu :
- mrowienie
- drętwienie
- drżenie mięśniowe
- zaburzenie równowagi (zawroty głowy)
- nadwrażliwość na dotyk
- nerwobóle

Układ moczowo-płciowy:
- trudności w oddawaniu moczu lub nieotrzymanie moczu
- zaburzenie erekcji i ejakulacji
- stany napięcia przedmiesiączkowego
- zaburzenia menstruacji

5.3 - Zmiany psychologiczne wywołane po przez stres

Zmiany psychologiczne obejmują poczucie napięcia, rozdrażnienie, „nerwowość”, agresywność, ale także zmęczenie, rozczarowanie, poczucie osamotnienia, tęsknotę, apatię, przygnębienie, depresję, czasem poczucie winy i wstydu, obniżenie samooceny. Poza tym ujawnia się brak koncentracji, trudności w zapamiętywaniu i przypominaniu, utrudnienie myślenia (np. rozkojarzenie ), niezdolność podejmowania decyzji i nadmierne uwrażliwienie na krytykę.
Zmiany w zachowaniu to przede wszystkim zwiększona pobudliwość, niepokój, impulsywność działania, wyładowania emocjonalne, zaburzenia mowy, czasem nerwowy śmiech, wzmożony apetyt lub utrata apetytu, skłonność do używania narkotyków, alkoholu i palenia tytoniu.
Zmiany fizjologiczne i psychologiczne powodują, że człowiek okazuje się mniej zdolny do wykonywania pracy. Bywa roztargniony, jego stosunki ze współpracownikami pogarszają lub stają złe, narastają konflikty z innymi ludźmi, wzrasta zagrożenie urazami. Brakuje mu satysfakcji i zadowolenia z pracy, jej wydajność obniża się, pojawia się niekiedy skłonność do częstych zmian miejsca pracy.

5.4 - Radzenie sobie ze stresem

Według Marka Aureliusza, zmieniając własną ocenę sytuacji, możemy stać się spokojniejsi i mniej zestresowani. W ciągu ostatnich czterdziestu lat podejście takie zyskało aprobatę psychologów, a przeprowadzane przez nich badania potwierdziły skuteczność tej metody w rozwiązywaniu problemów związanych ze stresem.

Wielu wydarzeń i sytuacji życiowych nie jesteśmy w stanie przewidzieć, a tym samym uniknąć, bo są nagłe, nieoczekiwane. Nie możemy również całkowicie odizolować się od innych ludzi, od wpływu czynników biologicznych i fizycznych na nasz organizm. Ale do wielu z tych wydarzeń możemy próbować nie dopuszczać, a tym samym ochronić nasz organizm przed ich wpływem.

Zgodnie z hipotezą M. Reuchlina, każdy człowiek dysponuje wieloma sposobami adaptacji, z których jedne są łatwiej, a inne trudniej uruchamiane u tego samego osobnika. A zatem istnieje wiele dostępnych człowiekowi sposobów przystosowania się do określonych warunków, czym ich skuteczność jest różna. Jedni ludzie stale unikają trudnych sytuacji, inni aktywnie próbują poradzić sobie, co może skutkować utrwaleniem się takiego a nie innego sposobu adaptacji.

W zakresie wykorzystywanych strategii radzenia sobie ze stresem istnieje pomiędzy ludźmi duże zróżnicowanie. Jedni podejmują działania służące zwalczeniu stresu, uporaniu się z trudnościami, inni ograniczają się do „obrony” tzn. do poprawienia swojego samopoczucia, opanowania objawów stresu. Pierwszą z postaw można nazwać walczącą, drugą obronną. W każdej z tych strategii pojawia się dalsze zróżnicowanie pomiędzy ludźmi. Wybierając bezpośrednie działanie skierowane na stresory ludzie mogą reagować unikaniem lub ucieczką, mogą także atakować fizycznie. Mogą również zastosować mechanizmy obronne: racjonalizację, intelektualizację, techniki tłumienia, wypierania ze świadomości, zaprzeczania lękowi itp.

Nie ma jednej uniwersalnej recepty, skutecznego sposobu, przepisu na poradzenie sobie, pokonanie stresu. Efektywność tych sposobów zależy od wielu czynników. Wynikają one z tego, jaki jest człowiek w sensie biologicznym, jak i psychicznym - jakie ma cechy, jak funkcjonuje jego organizm, a zwłaszcza układ nerwowy.

Nie bez znaczenia jest także osobowość, inteligencja, „obycie” stresem oraz to, w jakich warunkach stresowych trzeba funkcjonować (jak bardzo są one złożone i jak silne wpływają ). Ludzie szukają, uczą się rozmaitych sposobów radzenia sobie ze stresem, naśladując innych, albo metodą „prób i błędów” ale są i tacy, którzy pozostają bierni.

Sposób, który zastosujemy, wykorzystamy na uporanie się ze stresem, zależy od rodzaju sytuacji stresowej, od intensywności stresu oraz od indywidualnych właściwości człowieka.

5.5 - Co należałoby robić , aby się dobrze czuć?

Przede wszystkim ważnym jest stopień uświadomienia sobie własnego stanu emocjonalnego oraz okoliczności, które go wywołały, a także ustalenie hierarchii problemów. Próba spojrzenia na sprawę pod wieloma kątami, szukanie wielu możliwych odpowiedzi na pytanie: "dlaczego?", pozwoli na bardziej obiektywną ocenę zdarzenia, które nas dotknęło.

Bardzo ważną jest także refleksja nad tym, jaki mamy bezpośredni wpływ na zmianę danej sytuacji. Potoczne obserwacje wskazują bowiem, że ludzie często tracą wiele energii i czasu na działania, które w niewielkim tylko stopniu zmieniają rzeczywistość. Uświadomienie sobie własnych pozytywnych i negatywnych cech pozwoli m.in. na przewidywanie własnych reakcji w konkretnych okolicznościach, a także na unikanie niektórych sytuacji, o których wiemy, że mają dla nas charakter stresowy.

Usunięcie napięcia psychofizycznego może nastąpić także poprzez opuszczenie miejsca konfliktu i skierowanie uwagi na inne sprawy: oglądanie atrakcyjnego filmu lub programu telewizyjnego, zajęcie się ciekawą lekturą, itp.

Bardzo skutecznym sposobem rozładowania napięcia jest także rozmowa z kimś bliskim, życzliwie do nas nastawionym.

Jednym ze sposobów zaradczych jest dobre rozplanowanie i organizowanie codziennych zajęć. Istota sprawy polega na tym, aby pamiętać, że człowiek jest jednostką nie tylko psychospołeczną, ale i biologiczną.

Przy całej różnorodności życia poszczególnych osób wymagania biologiczne organizmu powinny być przez wszystkich respektowane. Ma to bardzo istotne znaczenie m.in. dla funkcjonowania naszego systemu nerwowego. W prawidłowo zaplanowanym dniu powszednim powinien być przewidziany wystarczający czas na: sen, wykonanie porannych czynności bez pośpiechu, pokonanie drogi do pracy bez zbędnego napięcia związanego z ewentualnością spóźnienia się, realizację obowiązków zawodowych oraz czynny wypoczynek.

Należy też pamiętać o technikach relaksacyjnych.

Mądrość zawarta w dziełach filozofów, której istotą było ludzkie życie, nie zaprzedane w niewolę sukcesu i osiągnięć materialnych, a nakierowane na pełny rozwój umysłowy i duchowy człowieka, zyskuje wśród naukowców coraz większe uznanie i jest wykorzystywana w tworzeniu wartościowych strategii w walce ze stresem. Elementy filozofii, religii, psychologii z dawnych, lecz do dzisiaj istniejących systemów leczniczych Dalekiego Wschodu przenikają do kultury Zachodu i pomagają w praktyce terapeutycznej.

Techniki relaksu, z których korzysta się w walce ze stresem, wywodzą się głównie z systemów filozoficzno-religijnych ludów Indii, Chin i Japonii. Wśród wielu sposobów przeciwdziałania psychosomatycznym skutkom stresów bardzo skuteczne są treningi relaksacyjne. Badacze zajmujący się zjawiskiem stresu różnie określają istotę tych treningów. Stanisław Siek (1989) nazywa je zabiegami, mającymi na celu wprowadzenie organizmu w stan odprężenia.

Można zatem stwierdzić, że zjawisko relaksu jest opozycyjną reakcją do zjawiska stresu, zarówno na poziomie fizjologicznym, jak i psychicznym. Oprócz zmniejszenia syndromów mobilizacyjnych organizmu (wyciszenie nadmiernej aktywności wegetatywnego układu nerwowego, spadek napięcia mięśniowego) dochodzi do pogłębienia samoświadomości. Relaks jest skutecznym sposobem obniżania napięcia lękowego i symptomów choroby somatycznej. Lęk powoduje wzrost aktywności nerwowego układu sympatycznego. Natomiast wzrost aktywności pogarsza samopoczucie, wzmaga bóle, które z kolei nasilają lęk.

Relaks wpływa zarówno na zmniejszenie aktywności sympatycznej, jak i bezpośrednio na objawy lęku. W konsekwencji osłabia dolegliwości bólowe chorego. W czasie kilkunastominutowego relaksu z pomocą różnych technik (m.in. zen i joga, medytacja transcendentalna, trening autogenny i inne) w organizmie człowieka pojawiają się takie pozytywne reakcje, jak: zmniejszenie zużycia tlenu o około 10-20%, co jest wskaźnikiem, że organizm wówczas pracuje oszczędnie; wzrost częstotliwości i intensywności fal alfa w mózgu, co poprawia jego biologiczną i psychiczną sprawność; obniżenie poziomu kwasu mlekowego jako konsekwencja rozluźnienia grup mięśni (rąk, nóg, tułowia); zmniejszenie liczby uderzeń serca na minutę; zwolnienie rytmu oddychania.

Mimo, że potrzeba relaksu należy do wrodzonych skłonności organizmu, to konieczność stałej mobilizacji w codziennym życiu nie pozwala jej realizować. Dlatego relaksu, z którym wiążę się odprężenie, trzeba się nauczyć. Wstępny etap ćwiczeń relaksacyjnych to nauka przyjmowania biernej postawy, „wyłączania” możliwie wszystkich obszarów aktywności (myślowej, uczuciowej, mięśniowej).

Drugi etap to uczenie koncentrowania się na reakcjach własnego organizmu (oddech, napięcie mięśniowe), co połączone jest z etapem trzecim - uczeniem się umiejętności sterowania pracą swojego organizmu. Ćwiczenia w tych etapach dotyczą: koncentracji uwagi na wrażeniach mięśniowych płynących z organizmu i wywoływaniu wrażenia ciężkości we wszystkich jego częściach (głównie dotyczy to rąk, nóg, tułowia); uczenia się koncentracji na wrażeniach płynących poszczególnych narządów, na przykład pracy serca itp. Ćwiczenia te odgrywają wielką rolę podczas przestrajania pracy organizmu i oddziałują również na życie psychiczne - tonizują reakcje emocjonalne i nastawienie wobec siebie. Relaks w postaci ćwiczeń ma niewątpliwie korzystny wpływ na łagodzenie objawów stresu i jego skutków, może odegrać ważną rolę w profilaktyce naszego zdrowia i samopoczucia.

Ćwiczenia relaksacyjne uprawiane systematycznie można z pożytkiem wykorzystać do formowania wielu cech własnej osobowości (życzliwość, stanowczość, odwaga, pracowitość, wytrwałość, odporność psychiczna itp.), a także po to, by dotrzeć do zapomnianych czy tłumionych emocji. Z całą pewnością jest to dobry sposób radzenia sobie z cywilizacyjnym stresem, co może ochronić nasze zdrowie.

Bibliografia

1 - Popularny Słownik Języka Polskiego PWN, (opr.)E.Sobol, PWN, Warszawa 2001,

2 - Słownik Psychologiczny, (red.)W.Szewczuk, WP, Warszawa 1985

3 - H.Selye, Stres okiełznany, PIW, Warszawa 1979

4 - I.Heszen-Niejodek, Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, w: Psychologia t.3, (red.)J. Strelau, GWP 1999

5 - J.F.Terelak, Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001

6 - Z.Ratajczak, Stres-radzenie sobie-koszty psychologiczne, w: Człowiek w sytuacji stresu (red. I.Heszen-Niejodek i Z.Ratajczak), Wydawnictwo UŚ, Katowice 2000,

7 - Nash, W. (1995). Jak opanować stres? W stronę pełni. Kraków: Wydawnictwo "M".
8 - Zimbardo, P.G., Ruch, F.L. (1996). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

9 - Jones, Hilary. (1998). Nie mam czasu na stres. Warszawa: Wydawnictwo „Amber”.

10 - Titkow,A. (1993). Stres i życie społeczne. Warszawa: P. I.W.

---