Alkohol a stres
tłum. Katarzyna Kurza

Rok: 1999
Czasopismo: Alkohol i Nauka
Numer: 2

Źródło: Alcohol Alert nr 32, Kwiecień 1996, National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism.
http://www.niaaa.nih.gov

Terminu "stres" zwykle używa się, by opisać subiektywne uczucie napięcia. Jednak naukowcy, mówiąc o stresie, mają na myśli wiele obiektywnych procesów fizjologicznych, powstających jako reakcja na stresor. Jak wyjaśnia się w prezentowanym numerze Alcohol Alert, reakcja na stres jest procesem złożonym, a związki pomiędzy piciem alkoholu a stresem są nadal nie do końca zbadane. Ponieważ zarówno na zachowania związane z piciem, jak i na reakcję jednostki na stres wpływają różne czynniki genetyczne i środowiskowe [1-3], badanie relacji między spożyciem alkoholu i stresem może przyczynić się do lepszego zrozumienia zachowań związanych z piciem.

Reakcja na stres
Utrzymywanie względnie stałego stanu wewnętrznego czy homeostazy organizmu jest podstawą przetrwania. Subtelna równowaga biochemicznych i fizjologicznych funkcji organizmu jest stale poddawana próbie przez różnego rodzaju czynniki zagrażające, w tym choroby, urazy, wystawienie na działanie ekstremalnych temperatur; przez czynniki psychologiczne, takie jak depresja i lęk oraz przez aktywność seksualną i niektóre formy poszukiwania wrażeń. W celu utrzymania homeostazy i poradzenia sobie ze stresem [4] organizm w ciągłym procesie adaptacji uruchamia w odpowiedzi na stres - czy nawet samo przewidywanie stresu - szeroki wachlarz zmian fizjologicznych i behawioralnych.

Reakcja na stres jest procesem wysoce złożonym, angażującym centralny układ nerwowy, nadnercza i układ sercowo-naczyniowy. W sytuacji zagrożenia równowagi organizmu podwzgórze zlokalizowane u podstawy mózgu inicjuje reakcję stresową poprzez wydzielanie czynnika uwalniającego kortykotropinę (corticotropin releasing factor - CRF). CRF koordynuje reakcję stresową, wywołując serie związanych ze sobą fizjologicznych i behawioralnych reakcji. CRF jest transportowany przez krew w mózgu i w dalszej kolejności pobudza przysadkę mózgową do produkcji hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), określanego również mianem kortykotropiny. Następnie ACTH powoduje wydzielanie glukokortykoidów (np. steroidów) przez gruczoł nadnerczy, znajdujący się na szczycie nerek. Glukokortykoidy odgrywają kluczową rolę w przebiegu reakcji na stres i jej wygaśnięciu [4].

Wzbudzenie reakcji stresowej dotyczy mięśni gładkich, tkanki tłuszczowej, układu żołądkowo-jelitowego, nerek oraz wielu innych organów i funkcji organizmu, które kontrolują (4). Reakcja na stres wpływa między innymi na regulację temperatury ciała, apetyt i poczucie sytości, pobudzenie, czujność i uwagę oraz nastrój [4]. Fizjologiczne przystosowanie do stresu umożliwia organizmowi kierowanie tlenu i składników odżywczych do organów poddanych działaniu stresu, gdzie są najbardziej potrzebne [4].

Reakcja fizjologiczna oraz to, czy dane zdarzenie zostanie uznane za stresujące podlega różnicom indywidualnym. Różnice te mają swe źródła głównie w czynnikach genetycznych i doświadczeniach z wczesnego dzieciństwa [5].

Stres jest zazwyczaj uważany za szkodliwy, ale gdy reakcja stresowa jest silna i krótkotrwała, nie ma negatywnych następstw i równowaga nie zostaje zaburzona. W przypadku przewlekłego stresu, gdy organizm nie jest w stanie wyrównać szkód lub wyrównuje je nadmiernie, może dojść do zaburzeń [4], takich jak zahamowanie rozwoju, dysfunkcje systemu odpornościowego czy uszkodzenie komórek powodujące obniżenie sprawności uczenia się i osłabienie pamięci [4, 6].

Czy stres wpływa na picie?
Badania mające na celu wyjaśnienie powiązań między alkoholem i stresem u ludzi zazwyczaj przeprowadzano dokonując pomiaru opartego na subiektywnych wypowiedziach respondentów lub przy użyciu metody eksperymentalnej. W większości tych badań, choć nie we wszystkich, osoby badane stwierdzały, że piją pod wpływem stresu i robią to z różnych powodów. Prace te wskazują, że ludzie traktują alkohol jako sposób radzenia sobie ze stresem ekonomicznym, stresem w pracy oraz z problemami małżeńskimi; często ze względu na brak wsparcia społecznego, przy czym im stresor jest silniejszy i dłużej się utrzymuje, tym wyższe jest spożycie alkoholu [7]. To, czy dana osoba będzie piła pod wpływem stresu, zależy od wielu czynników, w tym od genetycznych uwarunkowań picia jako reakcji na stres, zachowań jednostki związanych z piciem, oczekiwań dotyczących wpływu alkoholu na stres, intensywności i typu stresora, indywidualnego poczucia kontroli nad czynnikiem stresującym, zakresu stosowanych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz od dostępności wsparcia społecznego, pełniącego rolę "bufora" chroniącego przed negatywnymi skutkami stresu [1, 2, 7, 8]. Niektórzy badacze uważają, że wysoki poziom stresu ma wpływ na spożywanie alkoholu wówczas, gdy nie występują alternatywne zasoby, alkohol jest dostępny, a dana osoba jest przekonana, że alkohol pomoże jej zredukować stres [1, 8].

Liczne badania ukazują, że stres zwiększa spożycie alkoholu u zwierząt [9] i że poszczególne zwierzęta różnią się wielkością spożycia alkoholu pod wpływem stresu [10]. Różnice te mogą być częściowo związane z doświadczaniem przez zwierzę chronicznego stresu w początkowym okresie życia. Przewlekły stres we wczesnym dzieciństwie może trwale zmienić hormonalną reakcję stresową i późniejsze reakcje na nowe stresory, w tym - spożywanie alkoholu [10, 11]. Na przykład małpy wychowywane przez rówieśników, czyli w warunkach uważanych za stresujące w przeciwieństwie do wychowywania przez matki, spożywały dwukrotnie więcej alkoholu niż doświadczające opieki macierzyńskiej [10]. Według Viau i in. [11], dorosłe szczury pozostające pod opieką przez pierwsze trzy tygodnie życia wykazują wyraźny spadek reakcji hormonalnych na różne stresory w porównaniu ze szczurami, którymi nie zajmowano się w tym czasie [11]. W przypadku ludzi, Cloninger stwierdził związek pomiędzy pewnymi typami alkoholizmu i niekorzystnymi doświadczeniami wczesnego dzieciństwa [12].

Wyniki badań nad zwierzętami, wykazując dodatnią korelację pomiędzy stresem i spożyciem alkoholu, sugerują, że picie może być reakcją na przewlekły stres uznawany za niemożliwy do uniknięcia [2, 13]. Na przykład szczury długotrwale narażone na uderzenia prądem uczą się bezradności i bierności w obliczu każdego nowego stresora - w tym uderzenia dającego się uniknąć - i wykazują większe zainteresowanie alkoholem niż szczury, które zostały poddane wyłącznie uderzeniom możliwym do uniknięcia [2]. Szczury poddane uderzeniom nie dającym się uniknąć wykazują zmiany hormonalne wskazujące na reakcję na stres, w tym wzrost poziomu kortykosteroidów [2].

Według Pohorecky`''ego [7] to, czy ludzie piją pod wpływem stresu, na który nie mają wpływu, nie jest oczywiste. W przeglądzie badań nad związkiem między spożyciem alkoholu a stresem Pohorecky uwzględnia kilka prac, w których badano osoby zamieszkujące tereny dotknięte klęską żywiołową. W jednym z badań wykazano 30-procentowy wzrost spożycia alkoholu w ciągu dwóch lat od powodzi w Buffalo Creek w Zachodniej Virginii. Podobny wzrost odnotowano w miastach w pobliżu Mount St. Helens po erupcji wulkanu [7]. Jednak po katastrofie elektrowni atomowej na Three Mile Island rzadko wykorzystywano alkohol do radzenia sobie ze stresem [14].

Picie alkoholu w następstwie stresu występuje zarówno u ludzi, jak i u zwierząt [2, 3, 7, 13]. Niektóre badania prowadzone na ludziach pokazują jednak, że picie może wystąpić w sytuacji przewidywania stresu lub w trakcie jego przeżywania [15].

Czy picie alkoholu redukuje czy wywołuje stres?
Niektóre badania ukazują, że spożywanie mocnego alkoholu w małych dawkach może zredukować reakcję na stresor u ludzi i zwierząt. Na przykład niewielkie ilości alkoholu obniżyły reakcję stresową u szczurów poddanych wzmożonemu wysiłkowi w ruchomym kole [3]. W przypadku ludzi niewielkie dawki alkoholu poprawiały poziom wykonania złożonego zadania polegającego na rozwiązywaniu problemu w warunkach wywołujących stres [3]. Czasem jednak alkohol w pewnych dawkach może wywoływać, a nie zmniejszać reakcję stresową organizmu [16].

Wyniki wielu badań ukazują, że alkohol w rzeczywistości wywołuje reakcję stresową, stymulując uwalnianie hormonów przez podwzgórze, przysadkę mózgową i nadnercza [4, 6, 17, 18]. Rezultaty te uzyskano w pracach nad zwierzętami. W jednym z badań nad szczurami podanie alkoholu zainicjowało fizjologiczną reakcję na stres, mierzoną wzrostem poziomu kortykosteronu [19]. Oprócz stymulowania hormonalnej reakcji stresowej, długotrwałe wystawienie na działanie alkoholu powoduje także wzrost wydzielania adrenaliny [20].

Stres, alkoholizm i nawroty picia
Stres może wiązać się z piciem towarzyskim, a fizjologiczna reakcja na stres jest inna u pijących alkoholików niż w przypadku osób nieuzależnionych [17]. Badacze stwierdzili, że zwierzęta, które wolą alkohol niż wodę, wykazują odmienną od zwierząt, które nie preferują alkoholu, reakcję fizjologiczną na stres [21]. Pomimo tego związki pomiędzy stresem, zachowaniami związanymi z piciem i rozwojem alkoholizmu u ludzi nie są jak dotąd jednoznaczne.

W przypadku zdiagnozowanych alkoholików może zachodzić wyraźniejszy związek między stresem i nawrotami. U niepijących alkoholików zagrażające osobiście, poważne i chroniczne stresory życiowe mogą prowadzić do nawrotów alkoholowych [15, 22]. Brown i in. [15] przeprowadzili badanie na grupie mężczyzn, którzy zakończyli terapię stacjonarną, a następnie doświadczyli ostrego i przewlekłego stresu psychospołecznego - zanim użyli alkoholu i niezależnie od niego. Badacze stwierdzili, że pacjenci, którzy mieli nawroty, doświadczyli dwukrotnie częściej ostrego i przewlekłego stresu zanim powrócili do picia niż osoby, które utrzymały abstynencję. W badaniu tym ostry stres psychospołeczny wiązał się z nawrotami u mężczyzn-alkoholików, którzy oczekiwali, że alkohol zredukuje stres. Najbardziej narażeni na związane ze stresem nawroty osiągali najniższe wyniki w pomiarach umiejętności radzenia sobie, poczucia własnej skuteczności i wsparcia społecznego. Nawroty związane ze stresem najczęściej dotyczyły tych, którzy nie wierzyli, że są w stanie oprzeć się alkoholowi oraz tych, którzy otrzymywali wsparcie społeczne od osób pijących. Brown i in. stwierdzają, że chociaż wiele czynników wpływa na powrót do picia, stres może wywierać największy wpływ na pierwsze po okresie abstynencji spożycie alkoholu [15].

Picie alkoholu a stres - komentarz dyrektora NIAAA dr. med. Enocha Gordisa
Powszechnie uważa się, że stres jest czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju alkoholizmu (uzależnienia od alkoholu). Współczesna nauka dostarcza więcej danych dotyczących relacji pomiędzy piciem alkoholu a stresem niż o relacji pomiędzy stresem a uzależnieniem od alkoholu.

Picie alkoholu wytwarza stres fizjologiczny, to znaczy niektóre reakcje organizmu na alkohol są podobne do reakcji na inne stresory. A mimo to ludzie piją, by złagodzić stres. To, dlaczego angażują się w działania, które przynoszą efekty podobne do tych, które próbują złagodzić, jest paradoksem, którego nie potrafimy zrozumieć. Jedna z hipotez mówi, że reakcje stresowe nie są wyłącznie nieprzyjemne; pobudzenie związane ze stresem może być samo w sobie nagradzające. Mogłoby to wyjaśniać, na przykład, zachowanie nałogowych graczy lub ciągłe poszukiwanie silnych wrażeń. Współczesne badania rzucają światło na uwarunkowania genetyczne fizjologicznych reakcji na stres, które są istotne w przypadku picia czy innych zachowań, które mogą stać się nałogowe.

Przeszkolenie personelu klinicznego w zakresie trafnej oceny stresorów powodujących picie może pomóc w diagnozowaniu osób zagrożonych nawrotem. Jednym ze sposobów zapobiegania nawrotom jest nauka umiejętności radzenia sobie, w czasie której pacjenci uczą się, jak dawać sobie radę ze stresorami bez picia. Odrębną kwestią pozostaje porównanie takiego podejścia z innymi metodami leczenia.

Tłumaczenie: Katarzyna Kurza

---