Rozdział 10. Psychologiczno-społeczny kontekst zdrowia i choroby
Człowiek jest zdrowy, gdy: a) zaspokaja potrzeby, osiąga cele, rozwija się jako organizm i osoba oraz b) podejmuje i wypełnia zadania życiowe i społeczne, tworzy więzi i przezwycięża trudności, a w rezultacie ma poczucie fizycznego, psychicznego i społecznego oraz duchowego dobrostanu. Procesy zdrowia i choroby są zdeterminowane zarówno przez zasoby i deficyty albo defekty struktur biologicznych i psychologiczno-społecznych.
10.1 Rola zasobów i deficytów odpornościowych w procesach zdrowia i choroby
Zasoby - właściwości, które korzystnie wpływają na procesy radzenia sobie z wymaganiami (stresorami) życia. Są czymś wartościowym, korzystnym i człowiek dąży do ich rozwoju, utrzymania i odnowy. Są to posiadane przedmioty, dobra materialne oraz wszelkie cechy osobiste, cechy relacji społecznych i społecznego otoczenia.
Wśród nich można wyodrębnić:
- właściwości jednostki (biologiczne, psychologiczne i interpersonalne)
- właściwości sieci społecznych (typ więzi, grupy odniesienia), grupy wsparcia
- cechy środowiska fizycznego, przyrodniczego, cywilizacyjnego
- cechy kultury.
Cechy psychiczne jednostki = potencjały zdrowia = zdolność zdrowotna:
temperament
cechy struktury Ja (samoakceptacja, samoocena, poczucie tożsamości, poczucie sprawstwa, formy kontroli zdarzeń i samokontroli) - poczucie koherencji
kompetencje życiowe:
kompetencje poznawcze (np. inteligencja, złożoność poznawcza, otwartość i abstrakcyjność struktur poznawczych)
kompetencje emocjonalne:
spostrzeganie, ocenianie i wyrażanie emocji,
ułatwianie procesu myślenia za pomocą emocji,
rozumienie i analizowanie informacji emocjonalnej i posługiwanie się wiedzą o emocjach,
regulacja emocji.
umiejętności społeczne, głównie interpersonalne (złożone werbalne i niewerbalne umiejętności).
Wsparcie społeczne w podejściu strukturalnym to obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się tym, że przez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji.
Naturalne źródła wsparcia - partner życiowy, rodzina, przyjaciele, grupy towarzyskie - relacje wsparcia funkcjonują spontanicznie.
Sformalizowane źródła wsparcia - grupy zawodowe, stowarzyszenia, instytucje - funkcjonują według określonych reguł.
W podejściu funkcjonalnych jest to interakcja społeczna, w toku której dochodzi do przekazywania lub wzajemnej wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr rzeczowych, a celem tej interakcji, podejmowanej w sytuacji trudnej, jest pomoc w pokonaniu trudności.
Wsparcie emocjonalne - w toku interakcji przekazuje się emocje podtrzymujące, uspokajające, odzwierciedlające troskę i pozytywne ustosunkowanie do osoby wspieranej.
Wsparcie poznawcze (informacyjne) - dostarczenie informacji zdrowotnych na temat skuteczności różnych działań zaradczych podejmowanych przez osobę wspieraną.
Wsparcie instrumentalne - instruktaż (przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania) lub modelowanie skutecznych zachowań zaradczych.
Wsparcie rzeczowe (materialne) - świadczona pomoc materialna, rzeczowa i finansowa a także bezpośrednie fizyczne działania na rzecz osób potrzebujących.
Wsparcie duchowe - pomoc świadczona w sytuacji kryzysu egzystencjalnego i w sytuacjach terminalnych, nasyconych cierpieniem duchowym i lekiem przed śmiercią.
10.2 Resilience jako nowy obszar badań nad procesami odporności.
Resilience (w języku polskim używa się określenia „prężność” lub „prężność ego”):
- zbiór właściwości osobowościowych (prężna osoba),
- zespół umiejętności, częściej kompetencji.
Resilience jest zespołem umiejętności skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu, polegającego na giętkim (elastycznym), twórczym radzeniu sobie z przeciwnościami; główną rolę odgrywa tu zdolność do oderwania się od negatywnych doświadczeń i zdolność do wzbudzania pozytywnych emocji.
Pytanie o patomechanizm zaburzeń = pytanie o sytuacje trudne i stresory, przyczyny zaburzeń i czynniki ryzyka (współdziałanie czynników ryzyka genetycznego, środowiskowego, podmiotowego i behawioralnego, które zwiększają prawdopodobieństwo zaburzeń i choroby).
Pytanie o mechanizmy salutogenetyczne - pytanie o wymagania i sytuacje trudne, które stanowią wyzwania i szanse na rozwój; o działania czynników ochronnych i zasobów tkwiących tkwiących strukturach biologicznych organizmu, właściwościach psychiki ludzkiej, strategiach radzenia sobie, zasobach ekologicznych i społeczno-kulturowych.