Wstęp Bogdana Mazana do Potopu

I. Powstawanie „Potopu”. Idee przewodnie dzieła na tle poglądów pisarza i sytuacji Polski

Okoliczności i styl pracy pisarskiej

• 1884 - pomysł (wraz z tytułem) drugiej części Trylogii, jeszcze przed ukończeniem
  „Ogniem i mieczem” - części pierwszej

• powieści towarzyszyły różne oczekiwania krytyków i czytelników

• „Potop” powstawał w trudnych i dramatycznych okolicznościach - był pisany w hotelach podczas podróży (Włochy, Francja, Niemcy, Austria, Warszawa, Zakopane, Litwa) związanych ze zdrowiem umierającej żony pisarza - Marii z domu Szetkiewicz (zm. 19 X 1885)

• w dawnych wydaniach Trylogia miała więcej tomów niż obecnie: „Ogniem i mieczem”- 4, „Potop”- 6, a „Pan Wołodyjowski”- 3

• podobieństwo formalne i tematyczne do „Ogniem i mieczem”

• książka powstawała metodą felietonową, z odcinka na odcinek, pod presją wydawców pism - mniejsza kontrola nad tekstem, ale za to zdynamizowanie akcji, nagromadzenie epizodów i dramatyczne zamknięcia rozdziałów

Wydania

• 1884-1886 - równocześnie w trzech poczytnych dziennikach: warszawskim „Słowie”, krakowskim „Czasie” oraz „Kurierze Poznańskim”

• 1886 - fragment we lwowskich „Nowinach”

• 1886 Warszawa - pierwsze wydanie książkowe: Potop. Powieść historyczna

W kręgu metafory tytułowej

• tytuł wymyślił publicysta i literat warszawski, Dionizy Henkiel

• potop jako synteza przeszłości, aluzja do rzeczywistości czasów niewoli i symbol nadziei

• potop - dwie tradycje: biblijna oraz koncepcji najazdu wrogów

• dwa potopy: szwedzki i walki partyzanckiej (odniesienie do współczesności)

• Jasna Góra - symboliczna arka Noego

„Potop” jako II część „Trylogii”. Nawiązania do „Ogniem i mieczem”

• „Potop” jest dziełem autonomicznym, ale dla pełnego oglądu i przez liczne nawiązania warto przeczytać I część „Trylogii”

• miejsca wspólne: ideologia, gatunek, bohaterowie (m.in. Zagłoba, Wołodyjowski, Jan i Helena Skrzetuscy, Chmielnicki, Jerema Wiśniowiecki), analogiczne sceny, podobieństwa sytuacyjno-słowne, szczęśliwe zakończenie

Służyć pisarstwem „pokrzepieniu serc”

• kostrast: do oblężenia Jasnej Góry są nagromadzone i uwypuklone znamiona upadku, potem jest wspaniały opór (niezupełnie zgodny z prawdą historyczną)

• przemiana bohatera i przemiana Rzeczypospolitej

• pokrzepienie serc - wprowadzenie do powieści pierwiastków nadziei i optymizmu

• inny model historii od tej nauczanej w zrusycyzowanych szkołach

• literacka polszczyzna

• Sienkiewicz, ostatnie zdanie z ostatniej części Trylogii: „Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie - dla pokrzepienia serc.”

• inspiracje malarstwem Matejki, Brandta i Kossaka

• tendencyjność szkodziła artyzmowi

• treść pokrzepiająca pojawia się punktowo, poprzez słowa-klucze i powtarzające się motywy, dużą rolę odgrywała tu motywacja religijna

• nowela „Niewola tatarska” (1880) - prolog do Trylogii

• podobieństwo „pokrzepienia serc” do katharsis

II. „Historia przemieniona w powieść”

Źródła, wpływy, inspiracje

• podróże: Podlasie, Puszcza Białowieska, Litwa, Wołmontowicze, Wodokty

• Księga pamietnicza… J. Michałowskiego (1864) - zbiór listów, diariuszy i dokumentów; główne źródło Sienkiewicza do poznania epoki

• herbarze: np. K. Niesieckiego Herbarz polski (nazwisko Billewiczów, Samuel Kmicic - prototyp Andrzeja Kmicica)

• źródła historyczne: Opisanie Warszawy, jaką była w roku 1643 (1839); Pamietnik Jana Stefana Wydżgi (1852); prace historyczne Rollego, Szajnochy i Kubali; Samuel Pufendorf De rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege gentis commentariorum libri septem (1696, wg Sienkiewicza główne źródło), inne pamiętniki, listy, dzienniki i biografie w języku polskim, łacińskim i niemieckim [spis „kilku źródeł” u Mazana jest zamieszczony na ponad jednej stronie, było ich więc sporo - przyp. T.K.]

• źródła literackie: Samuel Twardowski Wojna domowa z Kozaki i Tatary (1681), Wespazjan Kochowski łacińskie Roczniki (XVII w.), Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki (1836)

• inspiracje literackie z Europy: Walter Scott (Ivanhoe), Aleksander Dumas (Kmicic - d`Artagnan, Jan Skrzetuski - Athos, Wołodyjowski - Aramis, Zagłoba - Porthos), Honore de Balzac, literatura rosyjska

• znajomość literatury: starożytna, Szekspir, Pan Tadeusz, Beniowski, Maria, powieści historyczne (Czajkowski, Kraszewski, Rzewuski, Kaczkowski, Jeż, Łoziński), dramatopisarstwo współczesne

• elementy średniowiecza, renesansu, baroku, kultury ludowej, odwołania biblijne i mitologiczne

• makaronizowanie - przeplatanie mowy polskiej wtrętami łacińskimi; Sienkiewicz studiował, a nawet czytał do poduszki Homera (Iliadę, Odyseję), Wergiliusza (Eneidę), Horacego, Cycerona oraz historyków: Liwiusza i Salustiusza; najwięcej cytują starożytnych: Zagłoba, Radziwiłłowie, Jan Kazimierz, Kmicic, Charłamp i ks. Paszkowski

Sposób wykorzystania źródeł

• przytoczenia, omówienia, streszczenia, wzmianki - fragmentów listów, przemówień i dokumentów

• szczegóły - np. sroga zima w 1655

• realizm, stylizacja, dystans

• kiedy wydarzenie jest wielkiej rangi, albo jest nieprawdopodobne, Sienkiewicz przedstawia je dyskretnie, z niedopowiedzeniem, lub wprowadza jakąś wypowiedź czy działanie, które oddala od niego, jako autora podejrzenie naginania historii

Spór o historyczność

• historyczność „Potopu” trzeba mierzyć według skali możliwości poznawczych i potrzeb czytelnika XIX w. jak i samego autora, który nie dysponował tak rozległą wiedzą, jak współcześni historycy

• wg literaturoznawców Sienkiewicz był doskonałym historykiem, opierającym się ściśle na źródłach, ale także i artystą, wiedzącym gdzie może bez szkody dla historii, a z pożytkiem dla sztuki - puścić wodze twórczej wyobraźni

• zarzuty historyków:

• brak znacznej dysproporcji między siłami obu stron

• przemilczenie wiernopoddańczej deklaracji królowi szwedzkiemu przez ks. Kordeckiego w celu gwarancji nietykalności klasztoru Jasnogórskiego

• wyolbrzymienie roli Jasnej Góry

• nieścisłości dat, imion i nazwisk, nieprzestrzeganie chronologii zdarzeń;

• postaci fikcyjne zmieniają bieg historii, historia jest zbyt uprywatniona

• panegiryczne przedstawione postaci Jana Kazimierza, Marii Ludwiki i Czarnieckiego

• zła ocena stosunków szlachta-król i szlachta-państwo

• nieprawdziwy obraz chłopów

• przenoszenie w przeszłość pojęć i ocen XIX w.

• pozytywna ocena historyków:

• przebieg kapitulacji kraju (Wielkopolska, Litwa), przyczyny upadku i odrodzenia

• marsz i odwrót Karola Gustawa

• obraz stolicy, oblężenie Warszawy

• „Potop jest w znacznej mierze powieścią o dziejach, o dzianiu się historii” (B. Mazan)

Dalej Mazan leje wodę, pisze dokładnie o rzeczywistych wydarzeniach XVII wieku, mówi o „Potopie” jako baśni dziejowej, robi charakterystyki bohatera zbiorowego - szlachty oraz najważniejszych postaci, zarówno fikcyjnych (Kmicic, Oleńka, Wołodyjowski, Zagłoba), jak i historycznych (Jan Kazimierz, Maria Ludwika, Karol Gustaw, Sapiecha, Opaliński, Radziwiłł, Kordecki), na koniec chwali styl i język poweiści, pisze o rodzimości, batalistyce i recepcji.

---