12. Arystotelesowskie pojęcia filozoficzne a jego teoria sztuki słowa
Poetyka napisana po Polityce, a przed Retoryką.
Arystoteles wyróżnił trzy typy poznania (trzy obszary intelektualnego realizowania się człowieka): 1) teoretyczne (ontologia, metafizyka, matematyka itp.), 2) praktyczne (praksis, ludzkie działanie, etyka, polityka), 3) wytwórcze (zdolność do tworzenia - techne, samo tworzenie - poiesis).
Pojęcia Arystotelesa zaczerpnięte z filozofii przyrody:
- tworzenie (poiesis) - pochodzące z pojęć genesis i generatio - naturalnego generowania rzeczy, zradzania przez naturę. Poezja przypominała proces naturalny, poeta zajmował miejsce tworzącej natury,
- natura (fysis) - natura jako ogół wrodzonych skłonności i predyspozycji, do przeżywania określonych uczuć. Poezja jako działalność uzależniona od „dobrej natury” (eufyia), czyli odpowiednich predyspozycji do tworzenia.
Pojęcie zaczerpnięte z fizyki:
- rozróżnienie rzeczy naturalnych i wytworów sztuki na podstawie zasady stawania się - pierwsze mają ją „w sobie”, cechuje je ruch i spoczynek, drugie są wytworami kunsztu, nie zdradzają żadnej tendencji do zmiany,
- przyczyna (aition) - przyczyna pierwsza, przyczyna celowa, istotna lub przypadkowa: „badając przyczyny różnych rzeczy należy zawsze wykrywać przyczynę najwyższą” (Fizyka), docierać do początku zjawiska i ustalać, dokąd ono zmierza. Jest to myślenie teleologiczne, które ma przełożenie na twórczość, a którego istotną kategorią jest:
- całość - „Całością nazwiemy to, czemu niczego nie brakuje. […] «Całe» i «zupełne» oznacza albo całkowicie to samo, albo bardzo blisko pokrewne” (Fizyka). Przełożenie na fabułę tragedii: „tragedia jest naśladowczym przedstawieniem czynności poważnej, skończonej w sobie, […] całością zaś jest to, co ma początek, środek i koniec”. Z myśleniem przyczynowo-skutkowym (teleologicznym) wiążą się także pojęcia:
- przypadek, możliwość, konieczność (związane z teorią czterech przyczyn) - „[jakikolwiek] wytwór nie może powstać bez składników, które by nie miały natury koniecznej, ale nie powstaje dzięki nim. […] wytwór powstaje ze względu na jakiś cel. Dlaczego na przykład piła jest taka, jak jest? Dlatego, żeby spełniać funkcję w jakimś celu. Tego celu nie mogłaby spełniać, gdyby nie była z żelaza” (Fizyka). Przełożenie na teorię poezji: konieczność i prawdopodobieństwo jako aspekty procesu twórczego, fabuły i akcji. Po pierwsze: zadaniem poety jest mówienie o tym, co mogło się stać (możliwość), a nie o tym, co rzeczywiście się stało ( Arystotelesowska mimesis), po drugie: fabuła rozwija się według konieczności lub prawdopodobieństwa - jedne wydarzenia wynikają z drugich (Arystotelesowska genologia). „Wielka to bowiem różnica, czy coś dzieje się «dla tego» czy «po tym»” (Poetyka).
- zaprzeczenie Platońskiemu dualizmowi materii i idei. U Arystotelesa pojawia się forma, która nadaje kształt materii. Forma wyznacza myślenie całościowe. Stąd: hylemorfizm - dla Arystotelesa ani materia, ani idea nie były substancjami, natomiast i jedna i druga były składnikami substancji. Substancja zatem to połączenie materii i formy.
Koncepcje wywodzące się z nauki o duszy:
- o swoistości człowieka decyduje rozumnie działanie, a o tym, czy działanie to było dobre, rozstrzyga osiągnięcie celu. „Najwyższym dobrem człowieka jest działanie duszy zgodne z wymogami jej dzielności (aretē)” (Etyka Nikomachejska). Z dzielności (czyli „cennych dyspozycji duchowych”) Arystoteles wyprowadza zalety „dyspozycyjne”, które z kolei obejmują zalety dianoetyczne, tj. intelektualne i etyczne (moralne), czyli „cnoty”. Cnoty wynikają z „trwałej dyspozycji” - są nabywane, kształtowane. Przełożenie na poezję:
- podział „trwałych dyspozycji” na pięć grup: sprawność techniczna, wiedza naukowa, rozsądek czyli mądrość praktyczna, mądrość teoretyczna czyli filozofia, myślenie intuicyjne. Wiedza jest wiedzą o tym, co jest. Przedmiotem działalności praktycznej i sztuki, czyli tworzenia, są natomiast przedmioty, o których „nie wiemy, czy istnieją, czy nie”, które zatem nie muszą, ale mogą powstać zgodnie z decyzją podmiotu działającego ( mimesis)
- sztuka: z jednej strony jednostkowość aktu tworzenia, z drugiej konieczność uogólniania. Jednostkowość, partykularyzm wiązały się z rezultatem działalności twórczej, zaś uniwersalizm z jej początkiem,
Koncepcje wywodzące się z estetyki:
- piękno - trzy współczynniki: wielkość, ład, proporcje (megethos, taksis, symmetria). Proporcja powinna być zgodna z naturą i celem rzeczy. Wielkość powinna być odpowiednia z idealną normą rozmiaru dla danego obiektu: „piękna jest rzecz, która składa się z jakichś części, musi ona mieć nie tylko te części uporządkowane, ale i wielkość nie dowolną, bo piękno polega na wielkości i porządku. […] Fabuła musi mieć taką długość, aby ją łatwo było zatrzymać w pamięci” (Poetyka). Na wartość artystyczną wpływa także „zupełność” i „całkowitość” utworu.
Koncepcje wywodzące się z etyki:
- przyjemność - źródłem przyjemności jest zdobywanie wiedzy, powstaje ona także w toku rozumowania. W sztuce jednak źródłem przyjemności jest subiektywny akt odbiorcy, który uzmysławia sobie, że to, co widzi, jest powtórzeniem, odtworzeniem czegoś rzeczywistego, co już poznał kiedyś i zachował w pamięci. Przyjemność wynika więc z uświadomienia sobie, że mamy do czynienia z przedstawieniem, wyobrażeniem, imitacją.