Morza i oceany.
Wstęp teoretyczny
Opis i charakterystyka oceanów
Opis i charakterystyka mórz
Rowy oceaniczne
Mapki i materiały pomocnicze
OCEAN,
ocean światowy, wszechocean, główna część hydrosfery, słona powłoka wodna pokrywająca 71% (361 mln km2) powierzchni Ziemi; objętość wód 1,4 mld km3,
średnia głębokość wszechoceanu wynosi 3704 m; ocean dzieli się umownie na 3 części:
Ocean Spokojny,
Ocean Atlantycki,
Ocean Indyjski.
MORZE,
geogr. część oceanu, zwykle przylegająca do kontynentu, oddzielona od otwartego oceanu półwyspem, łańcuchem wysp lub podwodnym wzniesieniem dna.
MORZE PEŁNE,
morze otwarte, przestrzeń mórz i oceanów nie podlegająca suwerenności żadnego państwa; wszystkie państwa mogą z niej swobodnie korzystać (żegluga, przelot itp.); sytuację prawną morza pełnego regulują konwencje z 1958 i 1982.
MORZE TERYTORIALNE,
wody terytorialne, pas wód morskich przyległych do wybrzeża albo do wód wewnętrznych, stanowiący integralną część terytorium państwa; szerokość morza terytorialnego ustala dane państwo jednostronną decyzją (zwykle od 3 do 12 mil morskich); w Polsce -12 mil.
RÓW OCEANICZNY,
geogr. podłużne, tektoniczne obniżenie dna oceanicznego (głębokość ponad 6000 m), występujące zwykle wzdłuż stoków kontynentalnych lub łańcuchów wysp.
PRĄDY MORSKIE,
geogr. poziome ruchy mas wodnych w oceanie lub morzu, zachodzące gł. pod wpływem działalności wiatrów lub różnic temperatury, zasolenia i gęstości wody; rozróżnia się prądy morskie ciepłe i zimne, stałe i okresowe; prądy morskie pływowe występują jako prądy okresowe wskutek działania pływów morskich.
DRYF,
znos: 1) poziomy ruch wielkich mas wody (prąd dryfowy) wywołany przez stały wiatr; 2) znoszenie obiektów pływających (np. lodu, statków) przez prądy morskie, fale lub wiatry; prędkość i kierunek dryfu zależą od prędkości i kierunku wiatru lub prądu morskiego.
ABRAZJA,
ścieranie podłoża skalnego przez okruchy skalne ustawicznie przemieszczane przez nurt rzeczny, prądy morskie, falowanie, wiatr, lodowiec; główny czynnik erozji.
OCEAN,
ocean światowy, wszechocean, główna część hydrosfery, słona powłoka wodna pokrywająca 71% (361 mln km2) powierzchni Ziemi; objętość wód 1,4 mld km3, średnia głębokość 3704 m; ocean dzieli się umownie na 3 części: Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean Indyjski. Zob. też dno oceaniczne
TRANSGRESJA MORZA,
zalewanie obszarów lądowych przez morze; zachodzi wskutek ruchów tektonicznych lub zmian klimatycznych; zob. też regresja morza.
OCEANY
Morza |
Powierzchnia w tys. Km2 |
Maksymalna głębokość w metrach |
|
|
|
Ocean Atlantycki |
|
|
|
|
|
Arktyczne |
14090 |
5625 |
Śródziemne |
2505 |
4632 |
Jońskie |
575 |
3410 |
Czarne |
460 |
2243 |
Tyrreńskie |
240 |
3710 |
Eejskie |
190 |
1240 |
Adriatyckie |
135 |
1210 |
Karaibskie |
2755 |
6946 |
Norweskie |
1545 |
4020 |
Zatoka Meksykańska |
1540 |
5025 |
Zatoka Hudsona |
1245 |
183 |
Półnoske |
575 |
809 |
Bałtyckie |
422 |
459 |
|
|
|
Ocean Spokojny |
|
|
|
|
|
Koralowe |
4790 |
4740 |
Połódniowochińskie |
3450 |
5016 |
Beringa |
2270 |
4773 |
Ochockie |
1605 |
3658 |
Arafura |
1040 |
445 |
Japońskie |
1010 |
3742 |
Wschodniochińskie |
750 |
2782 |
Banda |
740 |
7440 |
Timor |
615 |
3310 |
Jawajskie |
480 |
60 |
Celebes |
470 |
5520 |
Żółte |
415 |
82 |
|
|
|
Ocean Indyjski |
|
|
|
|
|
Arabskie |
3870 |
5800 |
Zatoka Bengalska |
2170 |
5258 |
Andamańskie |
605 |
4150 |
Czerwone |
490 |
3040 |
Zatoka Perska |
240 |
102 |
Oceany, to wielkie zbiorniki wodne. W nich zawarta jest ogromna większość całej wody występującej na Ziemi. Powyżej przedstawiony jest spis ważniejszych mórz, które znajdują się na terenach oceanów ( Atlantyckiego, Spokojnego, Indyjskiego).
SPOKOJNY, OCEAN,
Pacyfik, Ocean Wielki, największy ocean na Ziemi, między Azją, Ameryką, Antarktydą i Australią; obejmuje m.in. morza: Beringa, Celebes, Japońskie, Jawajskie, Koralowe, Ochockie, Południowochińskie, Rossa, Tasmana, Wschodniochińskie, Żółte; powierzchnia 178,7 mln km2 (49,6% morskiej powierzchni Ziemi); średnia głębokość 4028 m, maksymalna -11 034 m, w Rowie Mariańskim (wg in. danych 11 524 m w Rowie Filipińskim); liczne głębokie rowy oceaniczne (Tonga, Kurylsko-Kamczacki, Kermadec i in.); wyspy, gł. wulkaniczne i koralowe, ugrupowane w Archipelagu Malajskim, Melanezji, Mikronezji, Polinezji i in.; największe: Nowa Gwinea, Borneo, Sumatra, Nowa Zelandia (2), Honsiu, Celebes, Jawa, Luzon; zasolenie 3,0-3,6%; ważniejsze prądy morskie ciepłe: Kuro Siwo, Północnopacyficzny, Wschodnioaustralijski, prądy równikowe; prądy morskie zimne: Oja Siwo, Kalifornijski, Peruwiański, część pacyficzna Antarktycznego Prądu Okołobiegunowego; nazwę oceanowi nadał F. Magellan (Mar Pacifico).
ATLANTYCKI, OCEAN,
Atlantyk, drugi po Oceanie Spokojnym ocean na Ziemi, między Ameryką, Eurazją, Afryką i Antarktydą; obejmuje m.in. morza: Arktyczne, Bałtyckie, Czarne, Karaibskie, Północne, Śródziemne i Weddella oraz zatoki: Biskajską, Gwinejską, Hudsona, Meksykańską i in.; powierzchnia 106,5 mln km2, średnia głębokość 3332 m, maksymalna -9219 m, w rowie oceanicznym Puerto Rico; największe wyspy: Grenlandia, Ziemia Baffina, Wielka Brytania, Kuba, Nowa Fundlandia, Islandia, Irlandia, Haiti; zasolenie 3,4-3,7%; ważniejsze prądy morskie ciepłe: Zatokowy, Północnoatlantycki, Brazylijski, prądy równikowe; prądy zimne: Labradorski, Kanaryjski, Benguelski, atlantycka część Antarktycznego Prądu Okołobiegunowego.
INDYJSKI, OCEAN
najmniejszy z 3 oceanów Ziemi, między Afryką, Azją, Australią i Antarktydą; obejmuje m.in. Zatokę Adeńską, Morze Andamańskie, Morze Arabskie, morze Arafura, Zatokę Bengalską, Morze Czerwone, Morze Davisa, Zatokę Omańską, Wielką Zatokę Australijską, Zatoką Perską i morze Timor; powierzchnia 76,2 mln km2; średnia głębokość 3897 m, maksymalna -7729 m, w Rowie Jawajskim (wg innych danych 9074 m w Rowie Amiranckim); największe wyspy: Madagaskar, Cejlon, Tasmania, Kerguelena, Sokotra; zasolenie 3,3-4,1%; ważniejsze prądy morskie ciepłe: Madagaskarski, Mozambicki, Agulhas oraz prądy równikowe; prądy zimne: Zachodnioaustralijski, część Antarktycznego Prądu Okołobiegunowego; na północy oceanu zmienny Prąd Monsunowy.
MORZA
Ocean Indyjski
ANDAMAŃSKIE, MORZE,
w północnej części Oceanu Indyjskiego, między wyspami Andamanami i Nikobarami a Półwyspem Indochińskim i Sumatrą; 602 tys. km2, głębokość do 4507 m; do Morza Andamańskiego uchodzą rzeki Irawadi i Saluin; porty: Rangun, Mulmejn, Penang.
ARABSKIE MORZE,
w północno-zachodniej części Oceanu Indyjskiego, między półwyspami: Somalijskim, Arabskim i Indyjskim; powierzchnia 4,6 mln km2, głębokość do 5875 m; uchodzi rzeka Indus; porty: Bombaj, Karaczi, Aden.
ANDAMAŃSKIE, MORZE,
w północnej części Oceanu Indyjskiego, między wyspami Andamanami i Nikobarami a Półwyspem Indochińskim i Sumatrą; 602 tys. km2, głębokość do 4507 m; do Morza Andamańskiego uchodzą rzeki Irawadi i Saluin; porty: Rangun, Mulmejn, Penang.
ARABSKIE MORZE,
w północno-zachodniej części Oceanu Indyjskiego, między półwyspami: Somalijskim, Arabskim i Indyjskim; powierzchnia 4,6 mln km2, głębokość do 5875 m; uchodzi rzeka Indus; porty: Bombaj, Karaczi, Aden.
Davisa Morze, część Oceanu Indyjskiego, u wybrzeży Antarktydy, pomiędzy Morzem Mackenzie (na zachodzie) i Morzem Mawsona (na wschodzie). Stanowi zatokę pomiędzy lodowcami szelfowymi Zachodnim i Shackletona.
Przez cały rok pokryte lodem. Na wybrzeżu stacja polarna Mirny. Powierzchnia 21 000 km2, średnia głębokość 562 m, maksymalna głębokość 1369 m.
Ocean Spokojny
BERINGA, MORZE,
północna część Oceanu Spokojnego, między Azją, Alaską i Aleutami; 2,3 mln km2, głębokość do ok. 5500 m; bogaty świat zwierzęcy; rybołówstwo; uchodzą: Jukon, Anadyr; porty: Prowidienija, Nome
AMUNDSENA, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, u wybrzeży Antarktydy; powierzchnia 98 tys. km2, głębokość do 585 m; lodowce szelfowe; przez cały rok pokryte lodem; bogaty świat zwierzęcy.
Fidżi, Morze Fidżi, część Oceanu Spokojnego, u wschodnich brzegów Australii, przylegająca na zachodzie do Morza Koralowego i Morza Tasmana, ograniczona od północy wyspami Santa Cruz i Samoa, od wschodu Tonga, Kermadec i Wyspą Północną w Nowej Zelandii.
Powierzchnia 3177 mln km2, średnia głębokość 2740 m, maksymalna głębokość 6948 m. Średnia temperatura wód powierzchniowych waha się latem (luty) od 26 do 18°C, w zimie (sierpień) spada odpowiednio do 25 i 14°C. Średnie zasolenie przez cały rok przewyższa 35,5‰. Pływy występują w rytmie półdobowym i wynoszą od 1 m przy brzegach niewielkich wysp, do 2-4 m na wybrzeżu Nowej Zelandii. Region tworzenia się i występowania cyklonów tropikalnych.
BERINGA, MORZE,
północna część Oceanu Spokojnego, między Azją, Alaską i Aleutami; 2,3 mln km2, głębokość do ok. 5500 m; bogaty świat zwierzęcy; rybołówstwo; uchodzą: Jukon, Anadyr; porty: Prowidienija, Nome
Filipińskie Morze, część Oceanu Spokojnego, przylegająca do mórz oblewających od wschodu kontynent azjatycki. Granice Morza Filipińskiego wyznaczają wyspy: od wschodu Bonin, Mariany, Yap, Palau, Halmahera, od zachodu: Filipiny, Tajwan, Riukiu, Kiusiu, od północy zaś Wyspy Japońskie. Powierzchnia 5726 mln km2, średnia głębokość 4108 m, maksymalna głębokość 10 830 m.
Przez obszar Morza Filipińskiego przebiega w kierunku południkowym Grzbiet Kiusiu-Palau dzielący je na Basen Filipiński i Basen Zachodniomariański. W zachodniej części Basenu Filipińskiego znajdują się głębokie rowy: Riukiu (7507 m) i Filipiński (11 524 m). Podmorskie grzbiety oddzielające Morze Filipińskie od otwartych wód oceanicznych są terenem bardzo aktywnym sejsmicznie i wulkanicznie. Temperatura wód powierzchniowych waha się zimą (luty) od 28 w części południowej do 19°C przy brzegach Japonii, latem (sierpień) wynosi odpowiednio 29-28C.*
Średnie zasolenie wody ok. 34,5‰. Płynący przez Morze Filipińskie Prąd Północnorównikowy rozdziela się w pobliżu Filipin na dwa odgałęzienia. Odgałęzienie południowe tworzy antycyklonalny wir wokół wyspy Bonin, północne zaś przechodzi w Prąd Kuro Siwo. Pływy występują w rytmie półdobowym i wynoszą od 1 m na wschodzie do przeszło 2,5 m na zachodzie.
Moluckie Morze, Laut Maluku, Molucca Sea, morze Oceanu Spokojnego między indonezyjskimi wyspami: Celebes (Sulawesi), Talaud, Sula i Molukami. Od wschodu graniczy z Morzem Halmahera od południa z morzami: Seram i Banda, od północnego zachodu z morzem Celebes, natomiast na północnym wschodzie przechodzi w Basen Filipiński. Powierzchnia 274 tys. km2. Średnia głębokość 1766 m, maksymalna głębokość 4970 m. Temperatura wód C. Zasolenie 34‰. Obszar aktywny*powierzchniowych osiąga 27-28 sejsmicznie
JAPOŃSKIE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego między wschodnim wybrzeżem Azji a Wyspami Japońskimi i Sachalinem; powierzchnia 1,1 mln km2, głębokość do 3720 m; rybołówstwo; porty: Władywostok, Wonsan, Niigata.
JAWAJSKIE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, między Sumatrą, Borneo, Celebesem i Jawą; powierzchnia 552 tys. km2, głębokość do 1272 m; rafy koralowe; wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego; porty: Surabaya, Banjarmasin.
KORALOWE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, między Australią a Melanezją; powierzchnia 4,8 mln km2 (z Morzem Salomona), głębokość do 9140 m (Rów Bougainville'a); * Wielka Rafa Koralowa; port: Port Moresby. W 1942 amerykańsko-japońska bitwa morska -pierwsza w historii wojen z udziałem wyłącznie lotnictwa pokładowego.
MOLUCKIE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego między wyspą Celebes a Molukami; powierzchnia 291 tys. km2, głębokość do 4970 m; port Gorontalo.
NOWOGWINEJSKIE, MORZE,
dawniej Morze Bismarcka, międzywyspowe morze w zachodniej części Oceanu Spokojnego, między Nową Gwineą i Archipelagiem Bismarcka; powierzchnia 310 tys. km2, głębokość do ok 2900 m; liczne wyspy i rafy koralowe; wulkany podmorskie; silne trzęsienia dna morskiego (tsunami); port Rabaul.
ŻÓŁTE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego u wybrzeży Azji, na zachód od Półwyspu Koreańskiego; powierzchnia 417 tys. km2, głębokość do 106 m; w części wschodniej wysokie pływy; do Morza Żółtego uchodzą: Huang He, Yalu Jiang; nad Morzem Żółtym porty: Tianjin, Dalian.
OCHOCKIE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, między wschodnim wybrzeżem Azji, Kamczatką, Sachalinem, Hokkaido i Kurylami; powierzchnia 1,6 mln km2, głębokość do 3916 m; w zimie częściowo zamarza; do Morza Ochockiego uchodzą rzeki: Amur, Uda, Ochota; rozwinięte rybołówstwo (bogate łowiska); od 1992 na międzynarodowych akwenach Morza Ochockiego władze rosyjskie usiłują ograniczać połowy; port Magadan.
POŁUDNIOWOCHIŃSKIE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, między Chinami, Półwyspem Indochińskim, Borneo i Filipinami; powierzchnia 3,5 mln km2, głębokość do 5560 m; uchodzi rzeka Mekong; wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego; częste tajfuny; porty: Hongkong, Manila, Ho Chi Minh, Bangkok, Singapur.
ROSSA, MORZE,
część Oceanu Spokojnego u wybrzeży Antarktydy Zachodniej, między 170°E a 158°W; powierzchnia 960 tys. km2, w tym ok. 520 tys. km2 pod Lodowcem Szelfowym Rossa; głębokość do 2972 m; stacja McMurdo.
Arafura Morze,
zachodnia część Oceanu Spokojnego, leży między Australią i wyspami Tanimbar, Kai, Nową Gwineą. Powierzchnia 1040 tys. km2. Głębokość od 200 do 3700 m. Średnia temperatura wód powierzchniowych od 25 do 28 stopni Celsjusza. Zasolenie od 34 do 35 ‰. Rafy koralowe.
Czukockie Morze, morze szelfowe, leżące za północnym kołem podbiegunowym, pomiędzy północno-zachodnim wybrzeżem Alaski a Syberią Wschodnią. Przez Cieśninę De Longa łączy się z Morzem Wschodniosyberyjskim, na wschodzie sąsiaduje z Morzem Beauforta, na południu, przez Cieśninę Beringa, połączone z Oceanem Spokojnym.
Powierzchnia 595 tys. km2, objętość 42 tys. km3, średnia głębokość 71 m, maksymalna głębokość 1256 m. Linia brzegowa słabo rozwinięta, na Alasce głęboko wcięta w ląd zatoka Kotzebue, na Półwyspie Czukockim Zatoka Koluczińska.
Obszar morza znajduje się pod wpływem klimatu arktycznego. Średnia temperatura powietrza najzimniejszego miesiąca, lutego, waha się od -22 do -28°C, przy czym nierzadkie są spadki do -45°C. W lipcu wzrasta średnio do 2°C na północy i 6°C na południu.
Temperatura wód powierzchniowych zimą spada poniżej 0°C do -1,7°C, latem w południowej i południowo-wschodniej części wynosi 6 -7°C, wzdłuż Półwyspu Czukockiego 4°C, na północy natomiast, na skraju pokrywy lodowej, zachowuje wartości ujemne od -0,1 do -0,3°C.
Zimą cała powierzchnia morza pokryta jest lodem. Zasolenie ma charakter strefowy, waha się w zależności od miejsca i pory roku, i wynosi od 27 do 36‰.
SALOMONA, MORZE,
międzywyspowe morze w zachodniej części Oceanu Spokojnego, między Nową Gwineą, Archipelagiem Bismarcka, Wyspami Salomona i Luizjadami; powierzchnia 723 tys. km2; głębokość do 9140 m (Rów Bougainville`a); liczne wyspy; aktywne sejsmicznie głębokie rowy oceaniczne; rybołówstwo; porty: Honiara, Buna.
TASMANA, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, między Australią a Nową Zelandią; powierzchnia 3,3 mln km2, głębokość do 5944 m; porty: Sydney, Auckland.
WSCHODNIOCHIŃSKIE, MORZE,
część Oceanu Spokojnego, między Chinami a wyspami Tajwan, Riukiu i Kiusiu; powierzchnia 836 tys. km2 (bez Cieśniny Tajwańskiej), głębokość do 2999 m; do Morza Wschodniochińskiego uchodzi Jangcy; tajfuny; porty: Szanghaj, Nagasaki, Jilong.
Indonezyjskie Morze Śródziemne, wchodzący w skład Oceanu Spokojnego akwen wodny, ograniczony linią brzegową Półwyspu Indochińskiego, wyspami Archipelagu Malajskiego, Nową Gwineą, wybrzeżami Australii. Łączna powierzchnia (bez wysp) 3,2 mln km2.
W skład Indonezyjskiego Morza Śródziemnego wchodzi kilkanaście mniejszych obszarów wodnych, morza: Jawajskie, Bali, Flores, Sawu, Banda, Seram, Halmahera, Moluckie, Celebes, cieśniny: Malakka, Makasarska oraz zatoki: Tomini, Bone. Na wodach Indonezyjskiego Morza Śródziemnego znajduje się ok. 3600 wysp, które tworzą największy na świecie labirynt szlaków wodnych.
Seram, Laut Seram,
morze położone między wyspami indonezyjskimi, na północ od wyspy Seram. Od północy styka się z Morzami Moluckim i Halmahera, od wschodu z Morzem Arafura, od południa z Morzem Banda. Powierzchnia 161 tys. km2. Średnia głębokość 1074, maksymalna głębokość 5319 m. Bardzo ciepłe, temperatura wód powierzchniowych C. Zasolenie ok. 34‰.*wynosi 27-28
Ocean Atlantycki
Bałtyckie Morze, Bałtyk, część Oceanu Atlantyckiego, morze śródlądowe położone między Europą Środkową i Północno-Wschodnią a Półwyspem Skandynawskim. Powierzchnia 422 tys. km2. Średnia głębokość 56 m, maksymalna głębokość 459 m. Charakterystyczna dla Morza Bałtyckiego jest duża liczba głębokich zatok. Do największych zalicza się Zatokę Botnicką, Fińską, Parnawską, Ryską, Gdańską, Pomorską, Meklemburską, Kilońską. Liczne wyspy, największe z nich to Gotlandia, Sarema, Olandia, Hiuma, Wyspy Alandzkie, Rugia, Bornholm. Z akwenem Morza Północnego łączy się poprzez naturalne cieśniny - Sund, Mały Bełt i Wielki Bełt oraz Kanał Kiloński. Zasolenie w głównym basenie Bałtyku zależy od odległości od Oceanu Atlantyckiego i jest najwyższe w części zachodniej - a najniższe we wschodniej (8-12‰). Niski stopień zasolenia (1-5‰) powoduje od listopada do maja zamarzanie najdalej na północ wysuniętej Zatoki Botnickiej. W jego wodach prowadzi się połowy węgorzy (wzdłuż południowych wybrzeży Szwecji, w Polsce, Niemczech i Danii), śledzi (głównie w Zatoce Fińskiej i Ryskiej), łososi, dorszy, płastug, szprotów (głównie na obszarach głębin morskich). Na wybrzeżu rozwinął się przemysł stoczniowy i porty handlowe. Największe z nich znajdują się w Kolonii, Rostocku (Niemcy), Świnoujściu, Gdyni i Gdańsku (Polska), Kaliningradzie, Petersburgu (Rosja), Rydze (Łotwa), Helsinkach, Turku (Finlandia), Sztokholmie, Malmö (Szwecja), Kopenhadze (Dania).
PÓŁNOCNE, MORZE,
część Oceanu Atlantyckiego między Wielką Brytanią, Niemcami, Danią, Norwegią i Szetlandami; powierzchnia 565 tys. km2 (ze Skagerrakiem), głębokość do 809 m; wyspa Helgoland; do morza uchodzą: Ren, Łaba, Tamiza; rybołówstwo; wydobycie z dna ropy naftowej i gazu ziemnego; główne porty: Rotterdam, Londyn, Hamburg, Oslo.
KARAIBSKIE, MORZE,
część Oceanu Atlantyckiego między Ameryką Południową i Centralną a Antylami; połączone Kanałem Panamskim z Oceanem Spokojnym; powierzchnia 2,8 mln km2, głębokość do 7680 m (Rów Kajmański); porty: Maracaibo, Santo Domingo.
Wszelkie prawa zastrzeżone
ARKTYCZNE, MORZE, Ocean Arktyczny, Ocean Lodowaty Północny,
północna część Oceanu Atlantyckiego, między Ameryką Północną a Eurazją, wokół bieguna północnego w Arktyce; obejmuje morza: Baffina, Barentsa, Beauforta, Czukockie, Grenlandzkie, Karskie, Łaptiewów, Norweskie, Wschodniosyberyjskie i in.; liczne zatoki, największa -Hudsona; powierzchnia 16,4 mln km2, głębokość do 5527 m; centralną część (8-11 mln km2) Morza Arktycznego zajmuje stała pokrywa lodowa o grubości 2-5 m; największe wyspy: Grenlandia, Ziemia Baffina, Wyspa Ellesmere'a, Wiktorii, Banksa, Axela Heiberga, Księcia Walii, Nowa Ziemia, Spitsbergen; główne rzeki uchodzące do Morza Arktycznego: Mackenzie, Lena, Jenisej, Ob; główne porty: Murmańsk, Narwik, Barrow, Churchill (Zatoka Hudsona).
BAFFINA, MORZE,
część Morza Arktycznego, między Grenlandią i Ziemią Baffina; powierzchnia 689 tys. km2, głębokość do 2473 m; pokryte lodem od października do lipca; góry lodowe; port Qeqertarsuaq.
Barentsa Morze, część Oceanu Arktycznego. Na zachodzie łączy się z Morzem Norweskim, oddzielone od Morza Grenlandzkiego wyspami Svalbard, od Morza Arktycznego archipelagiem Ziemi Franciszka Józefa, od Morza Karskiego - Nową Ziemią. Powierzchnia 1 405 tys. km2, głębokość do 600 m, średnia głębokość 200 m. Zasolenie 32-35 ‰. Największą rzeką uchodzącą do Morza Barentsa jest Peczora, głównym portem Murmańsk, położony na rosyjskim Półwyspie Kolskim. Dzięki wpływowi ciepłego prądu - Golfstromu, port w Murmańsku jest dostępny także zimą. W wodach Morza Barentsa prowadzi się połowy, głównie dorszy i śledzi.
BIAŁE, MORZE,
część Morza Arktycznego między półwyspami Kolskim i Kanin; 90 tys. km2, głębokość do 330 m; Wyspy Sołowieckie; uchodzi Dwina; wysokie pływy; port Archangielsk.
CZUKOCKIE, MORZE,
część Morza Arktycznego, na północ od Półwyspu Czukockiego i północny-zachód od stanu Alaska; powierzchnia 582 tys. km2, głębokość do 1256 m; pokryte lodem przez cały rok.
GRENLANDZKIE, MORZE,
część Morza Arktycznego między Grenlandią, Islandią i Spitsbergenem; powierzchnia 1,2 mln km2, głębokość do 5527 m; lody pływające.
Irlandzkie Morze, morze między wybrzeżem Wielkiej Brytanii i Irlandii. Powierzchnia 47 tys. km2, średnia głębokość 43 m, maksymalna głębokość 197 m. Południową granicę poprowadzono umownie od przylądka Carnsore (Irlandia) do Przylądka St. David's (Walia). W części północnej łączy się poprzez Kanał Północny z Morzem Hebrydzkim. W środkowej części wyspa Man, u wybrzeży Walii wyspa Anglesey. Dobrze rozwinięta linia brzegowa, w Wielkiej Brytanii liczne zatoki i estuaria, m.in. Luce, Solway Firth, Morecambe, Liverpoolska, po stronie irlandzkiej zatoka Dundalk.
Wzdłuż brzegów Irlandii w dnie Morza Irlandzkiego ciągnie się rynna osiągająca głębokość 272 m, już poza umowną granicą na Kanale Północnym. Temperatura wód powierzchniowych waha się w zależności od pory roku i wynosi od C latem. Średnie zasolenie wód powierzc*C w zimie do 16*5hniowych wynosi od 32‰ na wschodzie do 35‰ w części południowej. Przez Morze Irlandzkie prowadzą liczne szlaki żeglugowe łączące Wielką Brytanię z Irlandią i krajami Europy Zachodniej.
Do największych portów tego akwenu zaliczają się: Liverpool, Birkenhead, Wallasey, Blackpool (Wielka Brytania), Belfast (Irlandia Północna) oraz Dublin (Irlandia). Morze Irlandzkie jest intensywnie wykorzystywane przez rybołówstwo. Prowadzi się połowy śledzi, szprotów, dorszy, sardel.
KARAIBSKIE, MORZE,
część Oceanu Atlantyckiego między Ameryką Południową i Centralną a Antylami; połączone Kanałem Panamskim z Oceanem Spokojnym; powierzchnia 2,8 mln km2, głębokość do 7680 m (Rów Kajmański); porty: Maracaibo, Santo Domingo.
KARSKIE, MORZE,
część Morza Arktycznego między Nową Ziemią, północnym wybrzeżem Azji i Ziemią Północną; powierzchnia 883 tys. km2, głębokość do 620 m; do Morza Karskiego uchodzą Ob, Jenisej; port Dikson.
LABRADORSKIE, MORZE,
półotwarte morze w północno-zachodniej części Oceanu Atlantyckiego, między Ziemią Baffina, Labradorem, Nową Fundlandią i Grenlandią; powierzchnia 840 tys. km2, głębokość do 4316 m; góry lodowe; rybołówstwo; port Saint John's.
ŁAPTIEWÓW, MORZE,
część Morza Arktycznego u wybrzeży Azji, między półwyspem Tajmyr i Ziemią Północną a W. Nowosyberyjskimi; powierzchnia 662 tys. km2, głębokość do 3385 m; uchodzi Lena; port Tiksi.
NORWESKIE, MORZE,
część Morza Arktycznego u północno-zachodnich wybrzeży Półwyspu Skandynawskiego, między Szetlandami, Wyspami Owczymi, Islandią, wyspą Jan Mayen i Wyspą Niedźwiedzią; powierzchnia 1,4 mln km2, głębokość do 3970 m; rybołówstwo (bogate łowiska); wydobycie ropy naftowej z dna; porty: Trondheim, Narwik.
SARGASSOWE, MORZE,
część Oceanu Atlantyckiego, między 23° a 35°N i 30° a 68°W; powierzchnia 6-7 mln km2, głębokość do 6995 m; pokryte pływającymi gronorostami; wyspy Bermudy.
ŚRÓDZIEMNE, MORZE,
część Oceanu Atlantyckiego, między Europą, Azją i Afryką; Cieśniną Gibraltarską połączone z oceanem, Dardanelami i Bosforem -z Morzem Czarnym, Kanałem Sueskim -z Morzem Czerwonym; powierzchnia 2,5 mln km2, głębokość do 5121 m; rozwinięta linia brzegowa, liczne zatoki i półwyspy; urozmaicone ukształtowanie dna -baseny i rowy podmorskie; morze ciepłe -temperatura wód powierzchniowych do 30°C, zasolenie -do 3,9%; wyspy: Sycylia, Sardynia, Korsyka, Kreta, Cypr i inne; główne porty: Barcelona, Marsylia, Genua, Wenecja, Triest, Stambuł, Bejrut, Port Said, Aleksandria, Algier.
ŚRÓDZIEMNE, MORZE,
część Oceanu Atlantyckiego, między Europą, Azją i Afryką; Cieśniną Gibraltarską połączone z oceanem, Dardanelami i Bosforem -z Morzem Czarnym, Kanałem Sueskim -z Morzem Czerwonym; powierzchnia 2,5 mln km2, głębokość do 5121 m; rozwinięta linia brzegowa, liczne zatoki i półwyspy; urozmaicone ukształtowanie dna -baseny i rowy podmorskie; morze ciepłe -temperatura wód powierzchniowych do 30°C, zasolenie -do 3,9%; wyspy: Sycylia, Sardynia, Korsyka, Kreta, Cypr i inne; główne porty: Barcelona, Marsylia, Genua, Wenecja, Triest, Stambuł, Bejrut, Port Said, Aleksandria, Algier.
ADRIATYCKIE, MORZE,
północne odgałęzienie Morza Śródziemnego, między Półwyspem Apenińskim a Półwyspem Bałkańskim; powierzchnia 139 tys. km2, głębokość do ok. 1400 m; porty: Triest, Wenecja, Bari, Rijeka, Split.
EGEJSKIE, MORZE,
część Morza Śródziemnego między Półwyspem Bałkańskim, Azją Mniejszą oraz Kretą i Rodos; powierzchnia 188,5 tys. km2, głębokość do 2591 m; liczne wyspy; porty: Saloniki, Izmir, Pireus.
JOŃSKIE, MORZE,
część Morza Śródziemnego, między południowymi częściami Półwyspu Apenińskiego i Bałkańskiego; powierzchnia ok. 200 tys. km2, głębokość do 5121 m (Rów Helleński); porty: Tarent, Syrakuzy, Patras.
LIGURYJSKIE, MORZE,
część Morza Śródziemnego, między Korsyką a wybrzeżem Włoch i Francji; powierzchnia 15 tys. km2, głębokość do 2850 m; uchodzi rzeka Arno; porty: Nicea, Genua, Livorno.
MARMARA, MORZE,
część Morza Śródziemnego między Półwyspem Bałkańskim a Azją Mniejszą; przez Bosfor połączone z Morzem Czarnym, przez Dardanele -z Morzem Egejskim; powierzchnia 10,9 tys. km2, głębokość do 1389 m; port Stambuł.
TYRREŃSKIE, MORZE,
część Morza Śródziemnego, między Półwyspem Apenińskim a Elbą, Korsyką, Sardynią i Sycylią; powierzchnia 259 tys. km2, głębokość do 3830 m; W. Liparyjskie; porty: Neapol, Palermo.
WEDDELLA, MORZE,
południowa część Oceanu Atlantyckiego, u wybrzeży Antarktydy, na wschód od Półwyspu Antarktycznego; powierzchnia 2,9 mln km2, w tym ok. 350 tys. km2 pod lodowcami szelfowymi, głębokość do 6820 m; bariery lodowców szelfowych; góry lodowe.
Iberyjskie Morze, Morze Balearskie, niewielki, północno-zachodni fragment Morza Śródziemnego, ograniczony wybrzeżem Walencji i Katalonii (Hiszpania). Powierzchnia 86 tys. km2, średnia głębokość 767 m, maksymalna głębokość 2132 m. Sięga po archipelag Balearów z Majorką, Minorką i Pituzą. Południowa (umowna) granica Morza Iberyjskiego przebiega od przylądka Nao powyżej Alicante, przez wyspę Formenterę, wzdłuż południowych wybrzeży Balearów do Minorki, skąd wraca na wybrzeże Hiszpanii, do przylądka Bagur w pobliżu Barcelony. Wzdłuż wybrzeży Hiszpanii (Costa del Azahar, Costa Dorada) i na wyspach Morza Iberyjskiego rozwinęło się szereg kąpielisk i miejscowości wypoczynkowych. Jest to jeden z najważniejszych na świecie regionów turystycznych. Same Baleary odwiedza rocznie ponad 4,5 mln turystów (1990).
Czarne Morze, morze śródlądowe pomiędzy południowo-wschodnią Europą a Azją Mniejszą. Powierzchnia 422 tys. km2, objętość 555 tys. km3, średnia głębokość 1315 m, maksymalna głębokość 2258 m, rozciągłość równoleżnikowa 1150 km, południkowa 580 km.
Połączone przez Bosfor, morze Marmara i Dardanele z Morzem Śródziemnym. Linia brzegowa mało urozmaicona, jedynie na północnym zachodzie zatopione doliny rzeczne utworzyły wiele wcinających się w ląd limanów.
W części północnej głęboko w morze wcina się Półwysep Krymski. Odgałęzienie Krymu, które tworzy na wschodzie Półwysep Kerczeński, oddziela wraz z Półwyspem Tamańskim Morze Czarne od Morza Azowskiego. Przejście pomiędzy tymi akwenami tworzy Cieśnina Kerczeńska.
Klimat, ze względu na otoczenie ze wszystkich stron dużymi obszarami lądowymi, ma charakter kontynentalny. Zimą przeważają silne wiatry południowo-wschodnie, a temperatura spada do -25°C. W lecie natomiast temperatura powietrza utrzymuje się w granicach 22-23°C. Największe z rzek uchodzących do Morza Czarnego to: Dunaj, Dniestr, Bug i Dniepr. Temperatura wód powierzchniowych wynosi w zimie 3-7°C, latem zwiększa się do 22, a nawet 25°C. Limany i niewielkie obszary na północnym zachodzie zamarzają zimą.
Średnie zasolenie wód powierzchniowych wynosi 18,2‰, przy czym znaczne wysłodzenie występuje w części północno-zachodniej, gdzie zasolenie obniża się do 14‰, a w strefie przybrzeżnej spada do 5, a nawet 10‰.
Jest siedliskiem ok. 180 gatunków ryb. Gospodarcze wykorzystanie tych zasobów jest niewielkie, odławia się ogółem nieco ponad 0,1 mln ton rocznie. Łowi się sardelę, ostroboka, makrelę i ryby jesiotrowate. W północno-zachodniej części prowadzi się próbne odwierty w poszukiwaniu złóż ropy naftowej.
Do ważniejszych portów należą: Odessa, Iljiczewsk, Noworosyjsk, Poti w byłym Związku Radzieckim, Konstanca w Rumunii, Burgas i Warna w Bułgarii, Trabzon i Samsun w Turcji. Liczne uzdrowiska i kąpieliska znajdują się na południowych wybrzeżach Krymu, w Rumunii i Bułgarii.
Egejskie Morze, część Morza Śródziemnego pomiędzy Półwyspem Bałkańskim, wybrzeżem Azji Mniejszej i wyspami: Kithira, Kreta, Karpathos, Rodos. Poprzez cieśniny tureckie (Dardanele, Bosfor), połączone z Morzem Czarnym, przez Kanał Koryncki z Morzem Jońskim.
Występują liczne wyspy należące do archipelagów Cykladów i Sporad oraz pojedyncze wyspy m.in. Chios, Imroz, Lesbos, Limnos, Samotraka, Thasos. Połączone z otwartymi wodami Morza Śródziemnego m.in. poprzez cieśniny Karpathos, Kasos, Kithira.
Stanowi obszar aktywny sejsmicznie i wulkanicznie. Temperatury wód powierzchniowych wahają się od 11 do 16°C zimą i od 22 do 25°C latem. Zasolenie od 33 do 39‰. Powierzchnia 191 tys. km2, średnia głębokość 377 m, maksymalna głębokość 2529 m.
W wodach Morza Egejskiego prowadzi się połowy sardynek, makreli, sardeli, ostroboków, barweny, krewetek, głowonogów i gąbek. Do ważniejszych portów należą Pireus, Saloniki (Grecja) i Izmir (Turcja).
Północna część Morza Egejskiego nosi tradycyjną nazwę Morza Trackiego, południowa Morza Kreteńskiego, zaś obszar pomiędzy Półwyspem Peloponeskim i Cykladami nazywany jest Morzem Mirtejskim.
Hebrydzkie Morze, część Oceanu Atlantyckiego, wewnętrzne morze zachodniego wybrzeża Szkocji. Wspólnie z przylegającym od północy Morzem Szkockim tworzy jeden akwen wodny. Ograniczone linią brzegową zachodniej Szkocji i północnej Irlandii.
Od otwartego oceanu Morze Hebrydzkie oddziela umowna granica poprowadzona od przylądka Bloody Foreland do przylądka Barra na Hebrydach, następnie wzdłuż wysp archipelagu do przylądka Dutt of Lewis i dalej do przylądka Wrath, u podnóża Gór Kaledońskich. Na południu Morze Hebrydzkie od Morza Irlandzkiego oddziela Kanał Północny.
Łączna powierzchnia Morza Hebrydzkiego i Morza Szkockiego 47 tys. km2, średnia głębokość 64 m, maksymalna głębokość 137 m.
Liguryjskie Morze, część Morza Śródziemnego, między Korsyką i Elbą a wybrzeżem Francji i Włoch, którego północną część stanowi Zatoka Genueńska. Powierzchnia 15 tys. km2, średnia głębokość 1200 m, największa głębokość 2546 m.
Wybrzeże Morza należy do regionów turystycznych o międzynarodowej sławie (Lazurowe Wybrzeże, Riviera di Ponente, Riviera di Levante). Główne porty: Genua, Nicea, La Spezia.
Lincolna Morze, przybrzeżne morze, część Morza Arktycznego, leżące na północny zachód od Grenlandii i na północ od Wyspy Ellesmere'a. Przez cieśniny: Robesona i Smitha łączy się z Morzem Baffina. Powierzchnia 38 tys. km2, średnia głębokość 289 m, maksymalna głębokość 582 m. Przez większą część roku jest pokryte lodem.
Łaptiewów Morze, Nordenskiölda Morze, Syberyjskie Morze, szelfowe morze, część Morza Arktycznego, przy brzegach Syberii Wschodniej (północna Azja), położone w całości poza kołem podbiegunowym półocnym, między półwyspem Tajmyr i Nową Ziemią na zachodzie a archipelagiem Wysp Nowosyberyjskich na wschodzie. Od zachodu łączy się z Morzem Karskim przez cieśniny: Wilkickiego, Szokalskiego, Czerwonej Armii, natomiast od wschodu z Morzem Wschodniosyberyjskim przez cieśniny: Dymitra Łaptiewa, Eterikan i Sannikowa oraz przez otwarte wody arktyczne na północ od Wysp Nowosyberyjskich.
Powierzchnia 662 tys. km2, średnia głębokość 533 m, maksymalna głębokość 3385 m. Temperatura wody powierzchniowej C w lecie. Zasolenie od 1-2‰ w*C do 8-15*C w zimie i od -1,5*C do -1,8*od - 0,8 ujściowych rejonach rzek do 25-35‰ w północnej części. Pokrywa lodowa przez cały rok z wyjątkiem południowej części, która rozmarza w sierpniu i wrześniu.
Do Morza Łaptiewów uchodzą rzeki: Lena, Chatanga, Jana. Główny port: Tiksi. Nazwa pochodzi od podróżników Charytona i Dymitra Łaptiewów, nazwa zaś Morze Nordenskiölda pojawiła się pod koniec XIX w. i pochodzi od zdobywcy Przejścia Południowo-Wschodniego - N.A.E. Nordenskiölda.
Wschodniosyberyjskie Morze, Wostoczno-Sibirskoje morie, część Morza Arktycznego, morze szelfowe, położone poza kołem podbiegunowym północnym, przy brzegach Syberii Wschodniej, między Wyspami Nowosyberyjskimi a Wyspą Wrangla. Od zachodu przez Cieśniny Dymitra Łaptiewa i Sannikowa łączy się z Morzem Łaptiewów, natomiast od wschodu przez Cieśninę De Longa z Morzem Czukockim.
Powierzchnia 913 tys. km2. Średnia głębokość 45 m, maksymalna 915 m. Temperatura wód powierzchniowych w zimie od -1,8C do -1,2C, w lecie od -1C do 0C. Średnie zasolenie od 5‰ do 20‰ na południu i od 26‰ do 30‰ na północy. Do Morza Wschodniosyberyjskiego uchodzą m.in.: Indygirka, Kołyma, Ałazeja. Przez prawie cały rok zamarznięte, wolne od lodów jest tylko zachodnie wybrzeże w okresie letnim.
Rybołówstwo rozwinięte tylko miejscowo, wzdłuż wybrzeży. Poławia się m.in. ryby łososiowate, foki, morsy. Główne porty: Pewek, Ambarczyk, Czerski.
Rowy oceaniczne:
Z oceanem i morzem wiąże się nieodłącznie pojęcie rowu lub głębi oceanicznej. Oto kilka z głębi oceanicznych, które przytoczyłem, aby uzyskać pełny obraz wiedzy o morzach i oceanach
ALEUCKI, RÓW,
rów oceaniczny w północnej części Oceanu Spokojnego; ciągnie się wzdłuż Aleutów i półwyspu Alaska; szerokość 50 km, długość 3700 km, głębokość do 7822 m.
AMIRANCKI, RÓW,
głębia oceaniczna w zachodniej części Oceanu Indyjskiego, na zachód od Amirantów (Seszele); długość 680 km, głębokość do 5477 m (wg innych danych 9074 m).
FILIPIŃSKI, RÓW,
rów oceaniczny w zachodniej części dna Oceanu Spokojnego, biegnie wzdłuż wschodnich wybrzeży Archipelagu Filipińskiego; długość 1400 km, głębokość do 10 497 m (wg innych danych 11 524 m).
JAWAJSKI, RÓW,
Rów Sundajski, najgłębszy rów oceaniczny w Oceanie Indyjskim, u południowych wybrzeży Archipelagu Malajskiego; długość 4500 km, głębokość do 7729 m (wg innych danych głębszy jest Rów Amirancki, do 9074 m).
KURYLSKO-KAMCZACKI, RÓW,
rów oceaniczny w północno-zachodniej części Oceanu Spokojnego; długość 2200 km, głębokość do 10 542 m.
MARIAŃSKI, RÓW,
rów oceaniczny w zachodniej części Oceanu Spokojnego, na południowy-wschód od Marianów; długość 2550 km, głębokość do 11 022 m (głębia Witiaź) lub 11 034 m (głębia Challenger); uznany za najgłębszy rów oceaniczny na świecie.