Martin T. Orne „Eksperyment psychologiczny z punktu widzenia psychologii społecznej ze szczególnym uwzględnieniem wpływu zmiennych sugerujących hipotezę badawczą i ich implikacji”
Eksperyment polega na wyodrębnieniu ze złożonych, naturalnych sytuacji istotnych zmiennych i powtarzaniu w laboratorium fragmentów tych sytuacji z równoczesną zmianą różnych jej parametrów, tak aby móc określić wpływ zmiennych eksperymentalnych. Tak pojmowany eksperyment pozwala na dokonywanie uogólnień przez wnioskowanie na podstawie informacji uzyskanych w sytuacji laboratoryjnej o tym, co dzieje się w naturalnej, nieeksperymentalnej sytuacji. W naukach behawioralnych często napotyka się trudności w realizacji dwóch podstawowych wymogów poprawnego eksperymentowania: powtarzalności eksperymentu i jego trafności ekologicznej.
Trafność ekologiczna dotyczy dokonywania właściwych generalizacji na podstawie sytuacji eksperymentalnej na sytuacje pozaeksperymentalne. Przedstawiciele nauk behawioralnych często stosowali podejście eksperymentalne, wywodzące się z nauk ścisłych, nie zwracając należytej uwagi na fakt całkowitej odmienności przedmiotów badań obydwu nauk ( przedmiotem nauk ścisłych są przecież nieożywione obiekty i siły, natomiast nauki behawioralne zajmują się żywymi organizmami, którymi nierzadko są myślące, świadome osoby ). W konsekwencji zwierzęta i przede wszystkim ludzie, czyli przedmioty eksperymentu, byli traktowani jako coś, co biernie reaguje na stymulację za pomocą bodźców eksperymentalnych. Tymczasem osoba badana nie może być rozpatrywana tylko w kategoriach „co się z nią dzieje”, lecz należy obserwować, jak ona się zachowuje, a zachowanie to jest wypadkową szeregu czynników na nią oddziałujących z różną siłą, które to czynniki składają się na to, co autor określa jako „sytuację eksperymentalną”. Należy więc tak planować eksperymenty, aby odróżnić wpływ zmiennych eksperymentalnych ( czyli tych, którymi badacz posługuje się świadomie i w sposób zamierzony ) od wpływu innych zmiennych składających się wraz z tymi eksperymentalnymi na szeroko pojętą sytuację eksperymentalną. Konieczne jest w tym celu zastosowanie pewnych technik kontroli.
Sytuacja eksperymentalna rozgrywa się w kontekście wyrażonej przez osobę badaną zgody na jej uczestnictwo w eksperymencie. Role eksperymentatora i osoby badanej są wyraźnie określone i zawierają w sobie wzajemne oczekiwania. W roli badanego zawiera się pewien zakres, w jakim badany podda się kontroli ze strony obserwatora, zgoda badanego na wykonywanie poleceń eksperymentatora, bez pytania o cel eksperymentu. Posłuszeństwo wobec żądań eksperymentatora jest ponadto wzmacniane powszechnie podzielanym przekonaniem, że uczestnictwo w eksperymencie służy szczytnym celom.
Autor próbował znaleźć takie zadania, które byłyby dla osób badanych tak bezsensowne, nudne, a więc frustrujące, że przestawałyby być spontanicznie wykonywane ( autor podkreśla, że wśród tych zadań nie znajdowały się takie, które powodują ból lub wyczerpanie fizyczne ). Jednak nie udało mu się znaleźć takich zadań. Za każdym razem, dopóki eksperymentator nie oznajmił końca badania, badani kontynuowali wykonywanie instrukcji, nie wykazując przy tym dostrzegalnej zmiany w jakości i szybkości wykonania. Badania te dowiodły, jak duży stopień kontroli społecznej zawarty jest w sytuacji eksperymentalnej. Wykazały, że osoby badane nie tylko mają tendencję do podporządkowywania się instrukcji podawanej przez eksperymentatora, ale że również wykonują zadania starannie przez znaczny okres. Jednak jest to tylko jeden aspekt motywacji uczestników eksperymentu.
Innym aspektem motywacyjnym dostrzegalnym u osób biorących udział w eksperymentach psychologicznych jest szacunek dla celów, które stawia sobie nauka i naukowcy. Podzielają oni wraz z naukowcem nadzieję, że eksperyment przyczyni się do rozwoju nauki, także, co wydaje się nie mniej ważne, do polepszenia życia człowieka. Sądzą oni, że eksperyment jest czymś ważnym, tak ważnym, że ważność ta usprawiedliwia nieraz znaczną ilość wysiłku i niewygód, które w jej imię należy znieść. Ten typ motywacji, jakim jest chęć przyczynienia się do rozwoju nauki, implikuje także pragnienie osoby badanej, aby eksperyment się udał. Dlatego też osoba badana będzie starała się być „dobrą” osobą badaną, usiłowała jak najlepiej wywiązać się ze swej roli, czyli będzie zainteresowana takim sposobem swego zachowania w czasie badania, który przyczyni się do powodzenia eksperymentu. Zatem można się spodziewać, powiada autor, że osoba badana w takim zakresie, w jakim jest do tego zdolna, będzie się starała swoim zachowaniem potwierdzić postawioną przez eksperymentatora hipotezę.
Sytuacja eksperymentalna zawiera szereg bodźców, które komunikują osobie badanej treść testowanej hipotezy, stają się istotnymi determinantami jej zachowania. Całokształt tych bodźców autor nazywa „zmiennymi sugerującymi hipotezę badawczą”. Obejmują one m.in. takie elementy jak: pogłoski i plotki krążące wśród studentów o eksperymencie, informacje uzyskiwane przez osoby badane podczas umawiania się na badanie, informacje związane z osobą eksperymentatora, z urządzeniem laboratorium, a także bezpośrednie i pośrednie informacje, które osoba badana odbiera w czasie samego eksperymentu ( np. uzyskuje je, zaznajamiając się z procedurą eksperymentalną ).
Zmienne sugerujące hipotezę badawczą będą różnie spostrzegane w różnych eksperymentach w zależności od wykształcenia, inteligencji i dotychczasowego doświadczenia każdej z osób badanych. Im zmienne te będą lepiej określone i wyrazistsze, tym bardziej jednoznacznie będą one spostrzegane przez większość osób badanych.
Autor stwierdza, że zachowanie osób biorących udział w jakimkolwiek eksperymencie determinowane jest przez dwa zbiory zmiennych:
zmienne eksperymentalne
zmienne sugerujące hipotezę badawczą - nie mogą być one całkiem usunięte z żadnej sytuacji eksperymentalnej, a zatem zawsze będą one miały jakiś wpływ na zachowanie osób badanych. Jednak jest możliwe badanie ich wpływu, aby porównać go z wpływem, jaki maja zmienne eksperymentalne.
Na podstawie wywiadów przeprowadzonych z osobami badanymi okazało się, że reakcje na zmienne sugerujące hipotezę badawczą nie mają jedynie charakteru zamierzonego podporządkowania się wymaganiom eksperymentatora. „Granie roli dobrego badanego” odbywa się głównie na poziomie nieświadomym.
Kiedy cel eksperymentu nie jest jasny lub gdy jest wieloznaczny, to różne osoby badane mogą formułować różne hipotezy i zmienne sugerujące hipotezę badawczą nie wpłyną zdecydowanie na zachowanie osób badanych.
Może zaistnieć również sytuacja konfliktowa pomiędzy motywami: z jednej strony badany chce, żeby eksperyment się „udał” ( w sensie przedstawionym powyżej ) a z drugiej strony czuje, że musi być szczery w swoich reakcjach, ponieważ w przeciwnym razie badacz może wyciągnąć niewłaściwe wnioski z uzyskanych danych. Wówczas badany, uświadamiając sobie oczekiwania eksperymentatora i starając się bronić przed ich wpływem na swoje reakcje, może zacząć zachowywać się w sposób przeciwny do tych oczekiwań ( tak więc mamy tu do czynienia z popadaniem z jednej stronniczości w drugą pod wpływem uświadomienia sobie tej pierwszej i w celu obrony przed nią ).
Zamiast eliminować zmienne sugerujące hipotezę badawczą, co jest daremnym wysiłkiem, należy wziąć je pod uwagę, badać ich wpływ, w miarę możliwości manipulować nimi.
Jednym ze sposobów wykrywania zmiennych sugerujących hipotezę badawczą jest systematyczne badanie, w jaki sposób każda z osób badanych spostrzega hipotezę badawczą. Jeśli uda się określić, które z tych zmiennych są spostrzegane przez każdą z osób badanych, to będzie możliwe określenie, w jakim zakresie właśnie te zmienne, a nie zmienne eksperymentalne, korelują z obserwowanym zachowaniem. Najbardziej narzucającą się techniką pozwalającą na stwierdzenie, które ze zmiennych sugerujących hipotezę badawczą są spostrzegane, jest badanie poeksperymentalne.
Jednak wywiad taki może nie być skuteczny, ponieważ większość osób badanych zdaje sobie sprawę, że oczekuje się od nich tylko takiej wiedzy o eksperymencie, jakiej dostarczył im eksperymentator, i że wszelkie dodatkowe informacje mogą spowodować rezygnację z nich jako z osób badanych oraz ujawnienie tych informacji może zaowocować rezygnacją z wzięcia pod uwagę ich wyników. Dlatego badani będą ukrywać ten nadmiar posiadanych informacji.
Z tych powodów należy opracowywać procedury badawcze, które umożliwiałyby uzyskiwanie od osób badanych odpowiednich informacji, jednakże bez równoczesnego sugerowania tego, czego się od nich oczekuje. W celu określenia tego, w jaki sposób osoba badana spostrzega cel eksperymentu i hipotezy badawcze sformułowane przez eksperymentatora, najlepiej posługiwać się wywiadem z pytaniami otwarto - zamkniętymi. Należy zacząć od najbardziej ogólnego pytania „jak sądzisz, czego dotyczył eksperyment?” i nie poprzestawać, gdy osoba badana odpowiada, że nie wie. Należy poprzez pytania szczegółowe uzyskać od niej jak najdokładniejszą odpowiedź, dostarczającą jak najprecyzyjniej sformułowanych przez badanego hipotez, które przypisuje on eksperymentatorowi. Hipotezy te następnie można ocenić i określić związek pomiędzy nimi a zachowaniem osób badanych w sytuacji eksperymentalnej.
W stosunku do powyższej procedury można zgłosić wg autora dwa zastrzeżenia:
to w jaki sposób osoba badana spostrzega hipotezę badawczą, oparte jest na jej zachowaniu w sytuacji eksperymentalnej, stąd też korelacja pomiędzy nimi może mieć bardzo niewiele wspólnego z determinantami zachowania.
procedura taka sama w sobie zawiera zmienne sugerujące cel badania.
Pierwsze z powyższych zastrzeżeń może być przezwyciężane poprzez przeprowadzenie badania w taki sposób, jak gdyby osoba badana istotnie brała udział w eksperymencie, jednakże bez możliwości wykonywania zadań eksperymentalnych. Kolejno, wyjaśnia się badanemu procedurę, zaznajamia się go z zadaniami eksperymentalnymi, mówi się mu, czego będzie się od niego wymagać, nie zezwala się mu jednak na wykonanie żadnych zadań. Następnie poddaje się go badaniu poeksperymentalnemu, w taki sam sposób jakby rzeczywiście uczestniczył w tym eksperymencie, z którym został tylko zapoznany. Technika ta nazywa się badaniem przedeksperymentalnym.
Wyniki badań przed- i poeksperymentalnych podlegają również wpływowi zmiennych sugerujących hipotezę badawczą. Najlepszym wyjściem jest powierzenie przeprowadzenia tych badań osobie, która nie jest zaznajomiona z rzeczywistym zachowaniem osób badanych w sytuacji eksperymentalnej. Dzięki temu można osłabić wpływ eksperymentatora na wyniki badań.
Inną techniką stosowaną w celu oceny wpływu zmiennych sugerujących hipotezę badawczą jest utrzymywanie tych zmiennych jako stałych i eliminowanie zmiennych eksperymentalnych. Jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu jest użycie osób symulujących. Jest to grupa osób, których nie wystawia się na działanie zmiennych eksperymentalnych, lecz które się instruuje, aby zachowywały się tak, jakby istotnie brały udział w eksperymencie. W celu kontroli nastawień eksperymentatora zaleca się, aby badanie prowadziło przynajmniej dwóch obserwatorów, a ten z nich, który prowadzi rzeczywisty eksperyment, nie powinien wiedzieć, które z osób badanych należą do grupy symulantów. Symulanci mają za zadanie wykorzystać wszystkie dostępne wskaźniki zawarte w sytuacji eksperymentalnej i w zachowaniu eksperymentatora po to, aby zachowywać się tak, jak zgodnie z ich wyobrażeniami, zachowywałyby się osoby badane. Jeżeli symulanci zachowują się tak samo, jak osoby badane, to można przypuszczać, że raczej zmienne sugerujące hipotezę badawczą, a nie zmienne eksperymentalne, tłumaczą zachowanie osób z grupy eksperymentalnej.