DEFINICJA PRAWA

• elementy definicji prawa w tekstach jurystow rzymskich

• Ulpian

• twierdzil ze ius wywodzi sie od iustitia

• Celsus: “Ius est ars boni et aequi”

• “Iustutia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi”

• nadrzedne zasady prawa “honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere”

• “Iuris prudentia edt divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia”

• ius, odpowiednik wspolczesnego pojecia “prawo”

• leges

• mos maiorum

• fas (nefas)

PODZIALY PRAWA

• definitio per divisionem

• zasada personalnosci prawa i wynikajace z niej podzialy

• personalnosc prawa/terytorialnosc prawa

• personalnosc prawa, obywatel kazdego panstwa poslugiwal sie zawsze prawem swojego civitas

• ius civile, prawo obywateli (przeciwienstwo ius peregrinorum)

• wyksztalcenie ius gentium (prawa narodow) w czasie zwiekszonych kontaktow z obcymi

• ius civile (ius Quiritium)

• prawo wlasciwe dla obywateli rzymskich

• nadawniejsza warstwa prawa rzymskiego

• czynnosc prawne wywodzace sie z ius strictum to negotia stricti iuris [31]

• ius civile rozwijalo sie dzieki dzialalnosci ustawodawczej (zgromadzen ludowych i plebejskich), consuetudo, interpretatio prudentiam, przejmowaniu praw z ius gentium

• ius gentium

• obejmowalo te uregulowania prawne ktore w mniemaniu Rzymian byly wspolne wszystkim ludom, niezaleznie od ich przynaleznosci panstwowej

• wywodzily sie z naturalis ratio

• powstale w czasach wyprowadzania aequitas, bona fides i odchodzenia od formalizmu

• w tej warstwie wyksztalcily sie

• proces formulkowy

• kontrakty konsensualne i realne

• ius honorarium

• Papinian “prawo pretorskie jest tym prawem ktore wprowadzili pretorzy dla wspomagania, uzupelniania lub poprawiania prawa cywilnego dla publicznej uzytecznosci”

• dosc scisle zwiazane z ius gentium gdyz jego normy wprowadzal praetor peregrinus a pozniej przejmowal praetor urbanus

• z czasem roznice z ius civile zacieraly sie

• zwlaszcza po wprowadzeniu edyktu Salviana za Hadriana

• ius vetus (iura)/ius novum (leges)

• 212 ne Karakalla nadal obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkancom imperium

• podzial prawa na ius strctum/ius aequum

• podzial wyraznie zaznaczony w Instytucjach justynianskich

• skargi scislego prawa i skargi dobrej wiary (w postaci klauzuli w formulce “ex bona fidei” lub “in bonum et aequum”)

• ius strictum

• dura lex sed lex

• ius civile vigilantibus scriptum est

• podzial prawa na publiczne i prywatne

• podzial ze wzgledu na interes (utilitas)

• istanial juz w okresie lex XII tab.

• prawo prywatne nalezalo do ius dispositivum (prawo publiczne- ius cogens)

• podzial stosunkow prawnych na chronione za pomoca actiones in rem i in personam

• meum esse aio

• actiones in rem chronily erga omnes

• wlascnosc rzeczy materialnych

• wladza nad osobami wolnymi

• ojcowska

• mezowska

• nabyta w drodze mancypacji

• dziedzica cywilnego

• prawa na rzeczy cudzej

• zastaw

• prawa wzglede, skuteczne inter pares, chronily obligationes

RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO

• systematyka lex XIX tab. (palingenezja na podstawie znanych szczatkow)

• tablice 1-3, prawo procesowe (Si in ius vocat ito)

• tablice 4 i czesciowo 5, prawo rodzinne

• czesciowo tablica 5, prawo spadkowe

• tablica 6, stosunki gospodarcze miedzy rodzinami rzymskimi

• tablica 7, prawo sasiedzkie

• tablica 8, przestepstwa naruszajace interes obywatela

• tablice 9-10, normy prawa sakralnego i publicznego

• tablice 11-12, normy rozne

• systematyka edyktowa

• czesc I, de iurisdictione (zakres dzialan pretora i postepowanie przed nim)

• czesc II (de iudiciis) i III (de iuris auxiliis), poszczegolne przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej

• czesc IV, sposob egzekwowania orzeczen sadowych

• czesc V, ochrona pozaprocesowa pretora

• systematyka naukowa

• idee Cycerona

• proba przedstawienia prawa przez wielokrotny podzial zupelny (podstawe miala stanowic dialektyczna zasada podzialow in gerena et species)

• systematyka Instytucji Gaiusa

• podzial prawa na

• dotyczace osob

• dotyczace rzeczy

• dotyczace skarg

• rzeczy dzielily sie na materialne i niematerialne, stad wydzielenie spadkow w prawie rzeczowym

• systematyka pandektowa

• usus modernus pandectarum (XVIII/XIX)

• wydzielenie czesci ogolnej (podmioty stosunkow prawnych, pojecie rzeczy, czynnosci prawne)

• prawo rodzinne

• prawo rzeczowe

• prawo zobowiazan

• prawo spadkowe

ZDARZENIA WYWOLUJACE SKUTKI PRAWNE

• zdarzenia prawne (zdarzenia zachodzace w przyrodzie powodujace skutki prawne)

• dzialania prawne (zdarzenia wpowodujace skutki prawne zalezne od naszej woli)

• zgodne z prawem (czynnosci prawne)

• niezgodne z prawem

• czynnosci formalne/nieformalne

• uchybienie formy czynnosci formalnej powoduje jej niewaznosc

• czynnosc jednostronne/dwustronne

• oswiadczenie woli jednej ze stron przy testamencie, zawlaszczeniu, porzuceniu rzczy

• czynnosc inter vivos/mortis causa

• czynnoci rozporzadzajace/zobowiazujace

• rozporzadzajace powoduja natychmiastowa zmiane w majatku osoby dokonujacej czynnosci (np. przeniesienie prawa wlasnosci, ustawnowienia prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie sie wierzytelnosci)

• czynnosci odplatne/nieodplatne (pod tytulem darmym)

• w czynnosciach odplatnych korzysc majatkowa odnosza obie strony

• czynnosci nieodplatne

• commodatum

• darowizna

• 204 pne lex Cincia, zakaz darowizny powyzej pewnej kwoty dla osob z poza rodziny

• zakaz darowizn miedzy malzonkami

• depositum

• mutuum

• mandatum

• negotiorum gestio

• czynnosci kauzalne/abstrakcyjne

• rodzaje causa

• causa donandi

• causa obligandi vel acquirendi

• causa solvendi

• czynnosci fiducjarne (powiernicze)

• oparte na fides

• dodawane zastrzezenie (nuncupatio, pactum fiduciae) do przenoszonej za pomoca mancypacji lub in iure cessio wlasnosci rzeczy

• pierwotne

• fiducia cum creditore contracta (poprzedniczka zastawu)

• fiducia cum amico contracta (pozniej depozyt i komodat)

• inne

• mancipatio familiae

• coemptio fiduciae causa

• elementy czynnosci prawnej

• essentialia negotii

• naturalia negotii

• accidentalia negotii

• condicio (zdarzenie przyszle niepewne od ktorego uzalezniona jest skutecznosc czynnosci prawnej)

• warunki zawieszajace/rozwiazujace

• warunki potestatywne/kauzalne/mieszane

• warunki dodatnie/ujemne

• dies (zdarzenie przyszle pewne)

• terminy zawieszajace (dies a quo)/rozwiazujace (dies ad quem)

• modus

• oswiadczenie woli i jego wady

• w najstarszym prawie o waznosci czynnosci prawnj decydowala jedynie forma

• pod koniec republiki zaczeto brac pod uwage nie tylko verba ale tez domniemana intencje (voluntas)

• pierwszy raz przy causa Curiana [239]

• przypadki niezgodnosci tresci oswiadczenia z zamiarem oswiadczajacego

• simulatio (strony umawiaja sie ze czynnosci nie bedzie wywolywac skutkow prawnych)

• stosowana czesto do obejscia obowiazujacego prawa

• poczatkowo wazna byla czynnosc symulowana

• gdy zaczeto brac pod uwage intencje waznosc zapewniono czynnosci dyssymulowanej (o ile byla zgodna z prawem)

• reservatio mentalis (jednostronnie zamierzona i nie ujawniona niezgodnosc z oswiadczeniem woli)

• nie miala wplywu na waznosc czynnosci prawnej

• error

• iuris

• ignorantia iuris nocet

• powolalac sie na nia mogli jedynie zolnierze, minores, kobiety, rustici

• facti

• ignorantia facti non nocet

• w ius civile nieistotna byla pobudka danej czynnosci

• w prawie pretorskim ochrona przed dolus i metus

• modyfikacja niewaznej czynnosci prawnej

• w ius civile niewaznosc czynnosci prawnej byla bezwzgledna

• nie rodzi zadnych skutkow prawnych

• konwersja niektorych niewaznych aktow prawnych

• legatum per vindicationem w legatum per damnationem

• testamentum w codicilli

• acceptilatio w pactum de non petendo

• konwalidacja (konwalescencja)

• zakazana darowizna miedzy malzonkami stawala sie skuteczna po smierci darczyncy

• ratihabitio (pozniejsze zatwierdzenie czynnosci)

• przez pupila po dojsciu do dojrzalosci

• skutki zdarzen prawnych

• czynnosci prawne prowadza do utworzenia, zmodyfikowania lub wygasniecia stosunku prawnego

• nabycie praw

• pierwotne (gdy praw nie wywodzi sie od poprzednika)

• pochodne (“nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet” Ulpian)

• rodzaje

• pod tytulem szczegolnym (sukcesja syngularna)

• pod tytulem ogolnym (sukcesja uniwersalna)

• ogol praw i obowiazkow przyslugujacych poprzednikowi

• charakter

• translatywny

• konstytutywny

• zastepstwo

• osoby majace zdolnosc do czynnosci prawnych z reguly dokonuja ich samodzielnie i we wlasnym imieniu

• konstrukcja zastepstwa nie byla rozwinieta

• naturalnymi zastepcami pater familias byli jego niewolnicy i osoby alieni iuris

• zastepstwo bezposrednie (czynnosci prawne przysparzajace wywolywaly bezposrednie skutki w majatku pater familias)

• II pne procurator omnium bonorum lub tutor mogl nabyc posiadanie i wlasnosc przez zasiedzenie dla osoby ktora reprezentowal

• zastepstwo posrednie (negotiorum gestor, procurator)

• tutor i curator w przypadku osob ktore nie mogly podejmowac czynosci prawnych dzialali z reguly jako zastepcy posredni

ZRODLA PRAWA

• periodyzacja prawa rzymskiego

• okres prawa archaicznego, od zalozenia Rzymu do polowy III pne (I wojny punickiej 264 pne)

• okres prawa przedklasycznego, do konca republiki (27 pne)

• okres prawa klasycznego, do objecia wladzy przez Dioklecjana (284 ne)

• okres prawa poklasycznego, do smierci Justyniana I

• wyroznia sie w nim prawo justynianskie (527-565 ne)

• zrodla prawa w okresie archaicznym

• zwyczaj (mos maiorum)

• nie wymieniany przez Gaiusa

• leges regiae (ustawy krolewskie, ius Papirianum)

• zebrane pod koniec krolestwa przez Papiriusa (najwyzszego kaplana)

• obecnie przyjmuje sie ze zostaly spisane na poczatku republiki

• lex duodecim tabularum

• uchwalona w latach 451-450 pne

• pierwsza z ustaw zajmujaca sie prawem prywatnym

• ujecie wzglednie calosciowe

• ustawa redagowana przez dwie powolane do tego celu komisje (decemviri legibus scribundis)

• tekst ustaw spolonal w czasie najazdu Gallow okolo 390 pne

• 1613 rekonstrukcja Jacoba Gothofredusa (pierwsza na naukowych zalozeniach)

• leges

• leges rogatae

• zgromadzenia ludowe uchwalajace ustawy

• comitia curiata

• comitia centuriata

• comitia tributa

• proces ustawodawczy

• magistratus majacy ius agendi cum populo wystepowal z wnioskiem o uchwalenie

• glosowanie jawne (pozniej tajne)

• 339 pne lex Publilia Philonis zniosla obowiazek auctoritas patrum (sankcji senatu)

• tekst ustawy

• praescriptio (nazwisko wnioskodawcy, data)

• rogatio (wlasciwa tresc)

• sanctio

• leges datae (wydawane przez magistrature na mocy upowaznienia senatu badz zgromadzenia ludowego)

• dwie ustawy mogly sie uzupelniac

• w wypadku sprzecznosci lex posterior derogat legi priori

• lex retro non agit generalnie wprowadzone dopiero w konstytucjach cesarskich

• plebiscita (uchwaly plebsu)

• 287 pne lex Hortensia zrownala plebiscyty z ustawami (obowiazywaly wszystkich obywateli)

• interpretacja lex XII tab.

• zajmowali sie nia pontyfikowie

• tworzyli kalendarz (dies fasti/nefasti)

• proby rozciagania mocy obowiazujacej na nowe sytuacje

• w ten sposob powstaly adoptio, emancipatio, testamentum per aes et libram

• tylko czlonkowie kolegium mieli dostep do libri pontyficum (wiedza tajemna)

• 304 pne Flavius oglosil kalendarz sadowy i zbior legis actiones (ius Flavianum)

• 250 pne Tiberius Conruncanius (pierwszy plebejski pontifex maximus) zaczal publicznie objasniac obowiazujace prawo

• zrodla prawa w okresie przedklasycznym

• edykty urzednikow

• utrzymaly sie zwyczaj, leges i plebiscyty jako zrodla prawa

• z rzadka obejmowaly sfere prawa prywatnego

• poczatkowo edicta praetor urbanus (od 367 pne), praetor peregrinus (od 242 pne) pozniej namiestnikow prowincji i aediles curules i kwestorzy

• edykty wg Gaiusa “nakazy tych, ktorzy maja ius edicendi”

• obejmujac urzad oglaszano edictum perpetuum na album (bialej tablicy)

• 67 pne lex Cornelia de edictis nakazuje pretorom trzymac sie ich wlasnych edyktow

• funkcje prawa pretorskiego

• adiuvare (wspomaganie)

• supplere (uzupelnianie)

• corrigere (poprawianie)

• wplyw jurystow i doskonalenie prawa

• poniewaz pretorzy nie zawsze byli prawnikami korzystanie z rad i wskazowek bieglych w prawie

• veteres (prawnicy okresu republiki) zajmowali sie glownie praca praktyczna

• cavere (ukladanie formularzy aktow prawnych, np. cautio Muciana [240])

• agere (udzielanie pomocy procesowej, glownie ukladanie formularzy procesowych)

• respondere (udzielanie porad prawnych magistraturom, sedziom i osobom prywatnym

• Sextus Aelius Catus uwazany byl za tworce jurysprudencji

• okolo 200 pne napisal „Tripartita”

• lex XII tab.

• objasnienie poszczegolnych przepisow

• legis actiones

• pod koniec okresu przedklasycznego zyli

• Quintus Mucius Scaevola

• “Ius civile”, prawdopodobnie pierwsze, systematyczne ujecie prawa (18 tomow)

• tworca cautio Muciana

• Servius Sulpicius Rufus

• autor pierwszego komentarza do edyktu

• tworca licznych responsa

• Aquilius Gallus

• tworca actio doli, stipulatio Aquiliana [341]

• zrodla prawa w okresie klasycznym

• od poczatku pryncypatu zanik dzialalnosci ustawodawczej zgromadzen

• calkowity zanik zgromadzen nastapil pod koniec I ne

• senatus consulta

• od poczatku pryncypatu princeps decydowal o skladzie senatu (znanego juz w okresie archaicznym jako cialo doradcze przy krolu)

• senatus consulta zaczely czesciej dotykac prawa prywatnego, zostaly zrownane z leges

• poczatkowo wniosek mial prawo zglosic kazdy z senatorow

• pozniej inicjatywe mial princeps, nad jego wnioskiem glosowano

• II/III ne calkowity zanik

• uporzadkowanie edyktow (edictum Iulianum)

• 130 ne Salvius Iulianus uporzadkowal teskty edyktow pretora miejskiego i edyka kurulnego (prawdopodobnie namiestnika prowincji i pretora peregrynow tez)

• zostal uchwalony jako senatus consultum i tylko cesarz mogl wprowadzac w nim zmiany

• tekst zrekonstruowany ostatecznie w XIX przez Ottona Lenela

• konstytucje cesarskie

• constitutiones zajely miejsce leges i edicta

• poczatkowo w formie edyktow (z reguly zajmowaly sie kwestia administracyjnymi)

• Constitutio Antoniniana

• mandata (pisemne instrkucje urzednicze)

• zbierane w libri mandatorum

• decreta (rozstrzygniecia spraw spornych)

• wyroki w sprawach ktore trafily przed sad cesarski

• stosowane przez analogie w innnych przypadkach

• rescripta (pisemna odpowiedz cesarza na pytanie prawne)

• rodzaje

• epistula (pytanie urzednikow)

• praceces, libellus (pytanie strony)

• III ne wyparly opinie jurystow

• prawotworcza dzialalnosc prawnikow

• ius respondendi ex auctoritate principis

• przyznane po raz pierwszy przez Augusta

• wiazala sedziego w sprawie, musial sprawdzic czy stan faktyczny zgadza sie z przedstawionym prawnikowi

• stosowano rowniez opinie wyrazone przez prawnikow w ich pracach (responsa, quaestiones)

• ius respondendi otrzymywali tylko prawnicy zamieszkali w Rzymie

• Hadrian zezwolil sedziemu w wypadku konfliktu dwoch opinii na swobodny wybor

• prawnicy wchodzili w sklad consilium principis

• szkoly prawa

• szkola prokulianska

• zalozona przez Labea

• szlkola sabinianska

• zalozona przez Capitona

• najwybitniejsi jurysci

• Celsus (najwiekszy prawnik II ne)

• “ius est ars boni et aequi”

• “scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem”

• Salvius Iulianus

• autor ujednoliconego tekstu edyktu pretorskiego

• nova clausula Iuliani [249]

• Pomponius

• “Enchiridion”, historia prawa rzymskiego

• Gaius

• autor Instytucji

• Papinianus (II/III ne)

• “ksiaze rzymskich jurystow”

• Paulus, Ulpian, Modestinus (III ne)

• Instytucje Gaiusa (G)

• napisane okolo 160 ne

• skladaly sie z 4 ksiag (w XIX podzielone na paragrafy)

• zachowalo sie na palimpsescie weronenskim (odkrytym w 1816) oraz czesciowo na papirusach znalezionych w Egipcie (1927, 1933)

• zrodla prawa w okresie poklasycznym

• pierwsze zbiory konstytucji cesarskich

• koncentracja wladzy w rekach dominusa

• konstytucje zaczeto w tym okresie nazywac leges

• 429 ne konstytucja uchwalona w jednej czesci cesarstwa obowiazywala w drugiej jezeli uzyskala sankcje jej cesarza

• do konca IV ne pisane po lacinie

• III ne dwa prywatne zbiory konstytucji (kodeksy)

• 293 ne Codex Gregorianus

• zawieral konstytucje od Hadriana do 293 ne

• 295 ne Codex Hermogenianus

• uzupelnienie poprzedniego

• sporzadzone za Dioklecjana

• 438 ne Codex Theodosianus

• zawieral konstytucje od 312 ne

• byl zbiorem oficjalnym, konstytucje ogloszone po 312 obowiazywaly tylko jezeli byly w nim umieszczona i tylko w takiej wersji

• zawieral glownie przepisy prawa publicznego

• dzielil sie na 16 ksiag, ulozone chronologicznie

• powstal w cesarstwie wschodnim

• przyjety przez Walentyniana III na zachodzie

• Novellae Posttheodosianae (438-468 ne)

• 3 zbiory dolaczone tradycyjnie do Codex Theodosianus

• proby uporzadkowania ius (opinii jurystow posiadajacych ius respondendi)

• wprowadzane kilkakrotnie ustawy o cytowaniu

• 426 ne konstytucja rawenska Teodozujsza II

• moc obowiazujaca pism: Modestyna, Paulusa, Ulpiana, Papiniana, Gaiusa

• w wypadku rownej ilosc opinii decydowala opinia Papiniana

• w innym wypadku wiekszosciowo

• 438 ne dolaczona do Kodeksu Teodozjaskiego

• dopuszczenie powolywania sie na jurystow ktorych opinie przytaczalo pieciu prawnikow z konstytucji rawenskiej

• upadek jurysprudencji i kultury prawnej

• prawnicy pracowali glownie w kancelarii cesarza, byli prawie zawsze anonimowi

• tworzyli glownie opracowanie

• Pauli Sententiae (zbior zasad prawnych z konca III ne)

• Tituli ex corpore Ulpiani (z poczatkow IV ne)

• wulgaryzacja prawa (bardziej powszechna w Cesarstwie Zachodnim)

• tendencje klasycystyczne w Cesarstwie Wschodnim

• szkoly prawnicze w Bejrucie i Konstantynopolu

• przedjustynianskie proby kodyfikacji leges i ius

• zbiory zawierajace stare ius i nowe leges

• Fragmenta Vaticana (IV ne, wyjatki z Papiniana, Ulpiana, Paulusa i konstytucji cesarskich)

• Collatio legum Mosaicarum et Romanarum (zestawienie porownawcze)

• Leges Saeculares (Ksiega syryjsko-rzymska, V ne)

• po upadku Cesarstwa Zachodniego (476 ne) urzedowe zbiory praw wladcow germanskich (leges Romanae barbarorum)

• Lex Romana Visigothorum (Breviarium Alarici, 506 ne)

• Edictum Theodorici (V/VI ne, wydany przez krola Ostrogotow dla Rzymian i germanow

• Lex Romana Burgundionum (V ne stworzone przez Gundobada)

• zrodla prawa justynianskiego

• 527 objecie rzadow przez Justyniana I

• 528 komisja do zebrania konstytucji cesarskich (codex vetus)

• 530 komisje kodyfikacyjne zlozona z praktykow i profesorow (Trybonian na czele)

• 533 Digesta (Pandecta - D)

• wybor prac 38 prawnikow w 50 tomach

• ksiegi podzielone tematycznie na tytuly (oprocz 30-31)

• ksiegi 47-48 byly poswiecone prawu karnego (libri terribiles)

• wprowadzone konstytucja Tanta/Dedoken

• zakaz pisania komentarzy, porownywania Digestow ze zrodlami i dokonywania skrotow

• Florentina (VI ne) zachowala sie do naszych czasoe

• 533 Instytucje (I)

• podrecznik do nauki prawa wzorowany glownie na Instytucjach Gaiusa

• rowniez stal sie obowiazujacym prawem po wprowadzeniu konstytucja

• ksiegi podzielone na tytuly, a te w sredniowieczu na paragrafy

• 534 Codex (C) repetitae praelectionis

• ogloszony konstytucja Cordi

• zawieral konstytucje od Hadriana do Justyniana

• skladal sie z 12 ksiag tematycznych w ktorych konstytucje ulozone byly chronologicznie

• Nowele

• konstytucje wydawane pozniej przez Justyniana

• zbiory prywatne: Epitome Iuliani, Edicta Iustiniani, Authenticum

• Corpus Iuris Civilis

• zebrane przez glosatorow ustawodawstwo Justyniana

• zawieralo 4 ksiegi: Kodeks, Digesta, Instytucje, Nowele

• dolaczono Libri Feudorum oraz ustawodawstwo cesarzy Fryderyka I i Fryderyka II

• 1583 pierwszy raz w druku (Gothofredus)

---