ROZDZIAŁ III

PUNKT WIDZENIA I KONSEKWENCJE STYLU NOMINALNEGO W POWIEŚCI DUŻE LITERY ADAMA CIOMPY

Twórczość Adama Ciompy jest zjawiskiem szerzej nie znanym.

Część 1

OPIS JAKO WYKŁADNIK SUBIEKTYWNOŚCI

Dla narratora Dużych liter rzeczywistość istnieje o tyle tylko, o ile w danym momencie jest postrzegana przez jednostkę: być - to zaistnieć dla zmysłów podmiotu.

Wszystkie fragmenty opisowe zaskakują czytelnika niezwykle nienaturalną składnią typu nominalnego, innowacjami leksykalnymi i syntaktycznym rozwinięciem zdania aż po granice nieczytelności, podczas gdy dialogi między postaciami przypominają najbardziej „naturalną”, konwersacyjną polszczyznę realistycznego wzorca powieści.

Jedynym wykładnikiem subiektywności w poetyce Dużych liter jest opis.

Część 2

JĘZYK - PERCEPCJA - PODMIOT

Podstawowym problemem stylistycznym było znalezienie językowego ekwiwalentu dla doznań percepcyjnych opisywanych przez bohatera powieści. Wzrok jest dla bohatera podstawowym sposobem percepcyjnego kontaktu ze światem.

W percepcji człowieka biorą udział dwa typy zmysłów. Pierwszy to ten, dzięki któremu jednostka wchodzi w bezpośredni kontakt z otoczeniem - zmysły kontaktu bezpośredniego. Do takich należą zmysły dotyku, smaku, ruchu. Do drugiej grupy - zmysły kontaktu pośredniego- należą te, które pomagają jednostce określić się w przestrzeni bez konieczności wchodzenia w bezpośredni kontakt z jej elementami - wzrok i słuch.

Jednym z najbardziej skonwencjonalizowanych elementów we wszelkim typie narracji są „wskaźniki przytoczenia” mowy i myśli postaci, czyli tzw. „inquit” i „pensant”. Dzięki formom tego rodzaju możliwe jest w trakcie lektury zidentyfikowanie poszczególnych osób mówiących, mówiących zarazem określenie przestrzeni interpersonalnej, jaką tworzą relacje między poszczególnymi postaciami.

W powieści Ciompy charakterystyczne jest konsekwentne przekształcanie wspomnianych „wskaźników przytoczenia” Ciompa likwidując je powoduje bowiem, że narrator jest wyłącznie słuchaczem cudzego głosu na prawach jednego z bohaterów, nigdy zaś „autorskim” interpretatorem wypowiedzi postaci.

Konsekwencją dyskretności języka jest niemożność wyrażania przez język kategorii równoczesnoći. W języku równoczesność zdarzeń zostaje przełożona na liniową reprezentację słowną. Antynomia percepcji i języka jako jej słownej reprezentacji to podstawowy problem stylistyczny Dużych liter.

Ciompa rozbudowuje zdanie ponad pojemność informacyjno - semantyczną. Próbuje, bowiem w jednym zdaniu zmieścić taki ładunek informacji, na które proza „normalna” musiała poświęcić obszerne akapity.

Podstawowym zabiegiem stylistycznym w Dużych literach jest prenamentne używanie konstrukcji nominalnych, które służą rzeczownikowemu wyrażaniu abstrakcyjnych cech.

Pierwszoplanowym składnikiem doznań i percepcji w narracji Ciompy są cechy przedmiotów: barwy, kształty i inne jakości - wszystkie wyraźnie dominujące nad przedmiotami. Kategorie te wyrażają całkowitą dominację cech przedmiotów nad ich substancjalnością.

Można powiedzieć, że w Dużych literach przedmioty jako takie nie istnieją. Konsekwencją takiej stylistyki jest w płaszczyźnie opisu rozbicie substancjalności materii - związek z założeniami impresjonizmu.

We wszystkich opisowych zdaniach, których podstawowym zadaniem miało być wyrażenie subiektywności został wyidealizowany podmiot. Zamiast subiektywnej pojawia się odpodmiotowienie percepcji. Opisanie doznań psychicznych jednostki jest w Dużych literach obszarem najbardziej karkołomnych konstrukcji składniowych, które w wielu wypadkach czynią niektóre fragmenty powieści zupełnie niezrozumiałymi. Sugestia, że doznania psychiczne są odrębne od podmiotu, który je opisuje (narrator), jest stałą tendencją znaczeniową w stylistyce opisu Dużych liter.

Jedną ze specyficznych cech konstruowania Dużych liter jest unikanie zwrotów wyrażających przyczynę lub posługiwanie się czymś. Opis doznań jest domeną specyficznie konstruowanej bezrefleksyjności w przeciwieństwie do dialogów w tej powieści.

Część 3

PODMIOT: ISTNIENIE ZALEŻNE

Opis w tej powieści zmierza do uchwycenia tylko i wyłącznie tych elementów, które momentalnie wypełniają pole widzenia. I narrator, i czytelnik kontaktują się więc nieustannie z fragmentarycznością przedstawionego świata. Czasowniki wyrażają elementarną niesamodzielność istnienia, bycia czy trwania rzeczy, ludzi oraz doznań.

Część 4

OPIS A OPOWIADANIE

W Dużych literach mamy całkowitą dominację postrzegania nad zdarzeniowością, co w płaszczyźnie opisu okazuje się dominacją opisu nad opowiadaniem. W powieści Ciompy nawet elementy, które mogły się stać podstawowymi jednostkami opowiadania, zostają przekształcone w jednostki opisu. Opisy są więc nie tylko naruszeniem norm stylistycznych, ale także w dużej mierze estetycznych. Wszystko, na co patrzy bohater godne jest opisania. Każda, najbłahsza nawet czynność i cecha zostaje w tej powieści krańcowo uwyraźniona i wyodrębniona. Opis zatem najbardziej ze wszystkich elementów powieści intensyfikuje organizację poetycką utworu, ponieważ „przedmiotowy” wygląd świata całkowicie podporządkowuje wypowiedzi językowe. Opis jest tu więc jakby językowym ekwiwalentem i słowną interpretacją „niewypowiedzianego”.

Część 5

FABUŁA I RELACJE OSOBOWE

Rekonstrukcja fabuły w dużych literach jest prawie niemożliwa. Ciompa stara się, by proces lektury był maksymalnie zbliżony do sposobu, w jaki narrator uczestniczy w świecie przedstawionym.

Wszystkie zdarzenia nie są opowiedziane, lecz stanowią elementy opisu, z którego trzeba je dopiero zrekonstruować. Zabieg ten jest radykalną polemiką z regułami wszelkiego przekazu narracyjnego, który zawsze prezentował to, co w pewnej historii było najważniejsze, konstytuowane i znaczące.

Osoby pozwala zidentyfikować jedynie ich wygląd oraz emocjonalny do nich stosunek narratora.

W tym planie (słowami Witkacego) powieść dotyczy Istnienia Poszczególnego oraz możliwości poznania ludzkich wyborów, motywacji, świadomości i wartości.

Część 6

JĘZYK A MYŚLENIE. WYRAŻANIE NIEWYRAŻALNEGO

W wypowiedziach bohaterów istnieje nieusuwalna opozycja między językiem a myśleniem. Poszczególne słowa nie są adekwatną reprezentacją ludzkiego myślenia, każdy podmiot mówiący boleśnie odczuwa tę odrębność. Człowiek jako pełna osoba ludzka tożsamy jest jedynie ze swoim myśleniem, ze swoją świadomością, a nie ze słowami, które go reprezentują.

W Dużych literach istnieje nieustanne przeciwstawianie języka, który wyraża daną osobę, i wszystkich niewyrażalnych uczuć oraz doznań, które tą osobę konstytuują.

Opisowi doznań odpowiadają wypowiedziane w dialogach twierdzenia, że człowiek nigdy nie jest w pełni wyrażalnym kompleksem uczuć. Opisowi percepcji zaś odpowiada koncepcja człowieka jako bytu postrzegającego. Opozycje - między językiem a świadomością oraz między językiem a percepcją - okazują się sformułowanymi w tekście uzasadnieniami poetyki powieści.

Ostateczną granicą eksperymentalnego opisu w Dużych literach okazał się język jako system semiotyczny, nie pozwalający dowolnie reorganizować własnych elementów.

Część 7

ŚWIADECTWA I NORMY LEKTURY: U PROGU LAT TRZYDZIESTYCH.

Duże litery określano jako powieść eksperymentalną i trudną, która stawia przed czytelnikiem wyjątkowe wymagania.

Autoteliczność wartości estetycznej wiąże się ze zmianą oceny roli autora jako podmiotu sprawczego i komunikującego określone sensy poprzez dzieło. Zmienia się społeczna rola autora, który nie musi być ani autorytetem dla czytelnika, ani gwarantem, że utwór komunikuje wiedzę o świecie, przesłanie moralne, pouczenie etc.

Duże litery są awangardowe w kompozycji i realistyczne w treści.

3

---