Akademia Zamoyska

Gmach dawnej Akademii Zamojskiej - wielki piętrowy czworobok na rogu ul. Akademickiej i ul. Pereca, obecnie siedziba I Liceum Ogólnokształcącego im. J. Zamojskiego. W związku z otwarciem w 1594 przez Jana Zamoyskiego Akademii, powstały pierwsze budowle z audytoriami oraz domy dla profesorów i studentów (bursa), projektowane przez B. Moranda i usytuowane w pn. - zach. rejonie miasta. Nieznany jest jednak bliżej układ dzielnicy akademickiej z pierwszego okresu. Był on z pewnością zaprojektowany jako równoważny z kolegiatą na osi pn.- pd., krzyżującej się przed rezydencją z osią podłużną urbanistycznego założenia. Te równoważne ramiona "Akademia - Kolegiata" w przestrzennym organizmie miasta miały swój odpowiednik w powiązaniu prawno - organizacyjnym tych dwu instytucji. Obecny czteroboczny gmach z dziedzińcem został wzniesiony w drugiej fazie dziejów uczelni w 1639 - 48 ( ukończony dopiero w poł. XVIII w.), z fundacji II ordynata, Tomasza i Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej, zapewne wg proj . inż. Andrea dell` Aqua. Uroczyste położenie kamienia węgielnego nastąpiło już po śmierci fundatora 29 VIII 1639. Wzorcowe rozplanowanie wczesnobarokowego gmachu, regularne, o ścisłej symetrii i osiowości z krzyżowym układem komunikacyjnym, pokrewne rozwiązaniom gmachów kolegiów jezuickich jest wybitnym osiągnięciem w dziedzinie architektury szkolnej XVII w. w Polsce. Dwutraktowe skrzydła wsch. i zach. ( frontowe ), przez które przechodzi oś założenia z bramami i klatkami schodowymi, pomieściły w obu kondygnacjach duże sale audytoryjne, kaplicę, bibliotekę i drukarnię. W 2 pozostałych skrzydłach, trzytraktowych z krzyżowymi korytarzami pośrodku, znalazły się mieszkania dla profesorów i stancje dla studentów. Obszerny dziedziniec otwarty był na parterze z 2 stron półkolistymi arkadami na filarach i opasany biegnącym wyżej fryzem ornamentalnym. Na środku dziedzińca była studnia. W skutek opłakanego stanu Akademii w XVIII w. zaniedbany gmach po reformie bpa. J. Lascarisa został ukończony i zmodernizowany w 1752 - 65 przez architekta zamojskiego Andrzeja Bema. Budowla otrzymała w miejsce grzebienia attyk wysoki łamany dach mansardowy, zgodnie z późnobarokową modą. Po kasacie Akademii w 1784 i po przeniesieniu Gimnazjum Zamojskiego do Szczebrzeszyna w 1811 gmach został zamieniony na okres kilkudziesięciu lat na koszary wojskowe. Za rządów gen. Mallet - Malletskiego, ok. 1825, budynek poddano zubożającej go przebudowie w duchu "koszarowym"; dachy mansardowe zostały zdjęte, arkady w dziedzińcu zamurowane, portale i obramienia okienne skute. Po likwidacji twierdzy w 1866 do gmachu znowu wróciła młodzież szkolna, z przerwą okupacyjną 1939 - 44, gdy mieściła się tam żandarmeria niemiecka. Zorganizowanie Akademii przewidywał Jan Zamoyski od razu w zakładanym mieście. Już w 1581 istniała szkoła kierowana przez zdolnego filozofa ks. Jana Herbesta, przekształcona jednak w 1584 w szkołę parafialną przy kościele św. Krzyża na Przedmieściu Lwowskim. Dopiero w 1589 powstała bardziej ambitna szkoła średnia - gimnazjum kierowane przez trzy lata przez łacińsko - polskiego poetę Sebastiana Klonowicza (Acernusa) z Lublina. Doradcą Zamoyskiego i współorganizatorem Akademii był znakomity poeta nadworny Szymon Szymonowicz ( Szymon Bedoński ze Lwowa, znany wówczas jako, Simonides ), który zwerbował z Krakowa 3 pierwszych profesorów i przyczynił się do uruchomienia w 1594 drukarni. Publiczne ogłoszenie o powstaniu Akademii wydał Zamoyski 5 IV 1594. Kilka miesięcy później papież Klemens VIII zatwierdzając bullę powołania uczelni przydał swój herb rodowy Aldobrandinich do godła Akademii. Z okazji uroczystego otwarcia uczelni (3 III 1595) Zamoyski wydał "Odezwę do Polaków". W akcie fundacyjnym z 5 VII 1600 zawarte są słynne słowa: "Takie są rzeczpospolite jakie ich młodzieży chowanie". Akademia Zamojska w intencji fundatora miała być szkołą obywatelską przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej przygotowującej się do służby państwowej. Strukturę uczelni wzorował Zamoyski na słynnej szkole Sturma w Strasburgu, do której w młodości sam uczęszczał. Zamoyski określił strukturę organizacyjną i szczegółowy program nauczania w akcie fundacyjnym Akademii wydanym w 1600. Studia były dwustopniowe: stopień niższy wstępny (classes inferiores) i normalny wyższy (classes superiores). Językami wykładowymi była łacina i greka. Początkowo zostały utworzone 3 wydziały: filozoficzny, prawniczy i medyczny. Katedr utworzono 7; ich uposażenie było połączone, z kanoniami przy kolegiacie zamojskiej. Pierwszym rektorem Akademii był Melchior Stefanides. Organizacyjno - prawne połączenie przez fundatora uczelni z kolegiatą, oszczędne, ale zgoła średniowieczne ( scholastyk nadzorował Akademię z ramienia kapituły ), odbiło się ujemnie na dalszych losach Akademii. Uczelnia miała od początku charakter katolicki i nastawiona była na zyskiwanie dla katolicyzmu młodzieży innowierczej i schizmatyckiej z pd., wsch. ziem Rzeczypospolitej. W 1603 powstała katedra teologii i prawa kanonicznego, a jej profesor Dominik Convalis, franciszkanin z Neapolu, został pierwszym cenzorem ksiąg. Wbrew intencjom fundatora zmienił się szybko charakter uczelni ze stanowoszlacheckiego na plebejski, z liczną młodzieżą pochodzenia mieszczańskiego. w 1607 -09 wśród 237 nowo przybyłych studentów młodzież szlachecka stanowiła zaledwie 5%. Wysoki poziom uczelni zapewniało za czasów Jana Zamoyskiego grono 15 profesorów, wśród których byli wybitni uczeni : obok wszechstronnie wykształconego Stefanidesa - prawnik Tomasz Drezner ( autor cenionych prac z dziedziny prawa polskiego ), filozof Adam Burski ( zajmował się logiką i metodologią nauki ), medyk Ursinus - Jan Niedźwiecki ( autor rozprawy o układzie kostnym człowieka ). Okres świetności Akademii był krótki, trwał do ok. 1620. Mimo, że uczelnia korzystając z praw uniwersyteckich, zaczęła nadawać od 1639 doktoraty z prawa, nie podniosło to jej prestiżu. Jako absolwenci opuszczali jej mury przede wszystkim prawnicy - notariusze. Kwitły jedynie popisy oratorskie oraz teatr akademicki. Pisanie penegiryków na cześć Zamoyskich i innych możnych stało się głównym i ulubionym, bo intratnym zajęciem wielu profesorów. Nie wykazywali należytej troski o Akademię ordynaci, spadkobiercy Jana Zamoyskiego. Profesorowie kanonicy bardziej pilnowali swoich beneficjów kościelnych niż dydaktyki akademickiej, wyznaczając zastępców do prowadzenia wykładów. Całkowity rozkład życia akademickiego stwierdzili biskupi chełmscy, pełniący funkcję kanclerzy uczelni, wizytujący Akademię Zamojską w 1663 i 1678. Reforma przeprowadzona w 1746 przez delegata Stolicy Apostolskiej bpa Jerzego Lascarisa nieco dźwignęła uczelnię, ale nie na długo. W 1784 Akademia Zamojska została zamknięta przez zaborcze władze austriackie, które utworzyły w jej miejsce Liceum Królewskie, przekształcone na przełomie XVIII i XIX w. w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich. Pod światłym patronatem ordynatów: Andrzeja, kanclerza wielkiego koronnego oraz Stanisława Kostki Zamoyskich szkoła osiągnęła bardzo wysoki poziom. Miała laboratorium fizyczne, gabinet mineralogiczny zorganizowany staraniem S. Staszica i salę rysunkową ( zajęcia prowadził Benedykt Ittar ). Na zakończenie roku szkolnego ogłaszano konkursy. Znakomity rozwój Szkoły Wojewódzkiej przerwały działania wojenne w 1809. Po dwuletniej przerwie reaktywowano Szkołę, ale już na nowym miejscu, w Szczebrzeszynie. Państwowe Gimnazjum męskie w Zamościu zostało otwarte w czasie I wojny światowej w 1916, podczas okupacji austriackiej. w 1918 - 19 pracował tu jako nauczyciel Maciej Rataj, wybitny działacz ruchu ludowego, marszałek Sejmu RP ( tablica pamiątkowa na fasadzie ). W 1919 dzięki inicjatywie prof. Stefana Milera powstał pierwszy w Polsce Szkolny Ogród Przyrodniczy "ZOO", a dzięki staraniom prof. Michała M. Pieszki przy gimnazjum w1933 - 36 znalazło miejsce skromne muzeum. W powojennym I Państwowym Liceum im. Jana Zamoyskiego, gdzie pobiera naukę ok. 1000 uczniów, wyrazem przywiązania do tradycji historycznej jest bogata izba pamiątek. W gmachu Akademii ma swoją siedzibę Centrum Kształcenia Ustawicznego Kuratorium Oświaty i Wychowania - instytucja zajmująca się kształceniem dorosłych. Jan Zamoyski 1542-1605 Kanclerz wielki koronny od 1578, hetman wielki koronny od 1581; przywódca obozu średniej szlachty; w czasie pierwszego bezkrólewia przeforsował elekcję viritim; wróg Habsburgów; opowiedział się za elekcją Anny Jagiellonki i przyczynił się do wprowadzenia na tron polski Stefana Batorego; najbliższy polityczny doradca Stefana Batorego, kierując polityką wewnętrzną i zagraniczną dążył do wzmocnienia władzy królewskiej; po śmierci Stefana Batorego poparł Zygmunta III Wazę i w 1588 pobił pod Byczyną jego kontrkandydata arcyksięcia austriackiego Maksymiliana; zwalczał prohabsburską politykę Zygmunta III; w 1600 zbrojnie sparaliżował próbę zjednoczenia Mołdawii i Wołoszczyzny, przywrócił nad nimi zwierzchnictwo Polski; w 1602 skutecznie walczył ze Szwedami o Inflanty; protektor humanizmu; założyciel Zamościa i Akademii Zamojskiej ;twórca potęgi rodu Zamoyskich. Akademia Zamojska (wg Kurdybachy) •  zaognienie stosunków pomiędzy Akademią Krakowską a jezuitami •  sejm elekcyjny(1587) - szlachta żąda od króla otwarcia szkół, które będą wychowywać młodzież •  Zamojski uważa, że szkoły jezuitów cechują się fanatyzmem religijnym. Powinny być kierowane przez władze państwowe, uwzględniać potrzeby rynkowe i gospodarcze (próbował reformować Akademię Krakowską w tym duchu) [St. Batory; Zamojski hetmanem] •  1594r. - (Zamojski zwraca się do papieża Klemensa VIII o zatwierdzenie akademii w Zamościu a prawa i przywileje, uniwersyteckie (kanclerzem ma zostać biskup chełmski, ale "zdecydować o tym, jakie wychowanie może przynieść korzyści Polsce, może tylko ten, kto jest ściśle związany z krajem") •  1600r. dyplom fundacji Akademii - władzą zwierzchnią będzie scholastyk, wybierany spośród najbardziej zasłużonych profesorów •  Wg koncepcji jej twórcy miała być "szkołą obywatelską" (schola civilis), przygotowującą młodzież do pełnienia obowiązków w służbie Rzeczypospolitej. Akademię Zamojską organizował, wzorując się na uniwersytetach włoskich, zwłaszcza padewskim. Akademia Zamojska miała 3 wydziały: wstępny (artes), przygotowujący do właściwych studiów, oraz prawa i medycyny. •  Nauka na 3 poziomach: elementarny, średni, studia wyższe •  Poziom elementarny (wiek ok. 7 lat) : •  klasa pierwsza - nauka czytania i pisania w języku polskim , nauka alfabetu łacińskiego i greckiego , gramatyka obydwu tych języków ; •  klasa druga (dwuletnia) - nauka prozodii i zasad składni łaciny i greki , ćwiczenie pamięci przez powtarzanie łatwiejszych zdań Cycerona i Demostenesa , sentencji moralnych i powiastek o treści moralizatorskiej w języku łacińskim i greckim ; elementy wychowania fizycznego ; •  klasa trzecia (dwuletnia) - początki nauki retoryki opartej na przykładach łacińskich , greckich i polskich . •  Poziom średni (wiek ok. 13 lat) : •  studia akademickie na czterech katedrach , realizujących rozszerzony program dawnego quadrivium , obejmujący arytmetykę z geografią , muzykę , astronomię , logikę , metafizykę oraz fizykę , czyli naukę o świecie przyrody ; •  retoryka opierająca się na dziełach Arystotelesa , Cycerona i Hermogenesa .   •  Studia wyższe •  Katedra filozofii moralnej i polityki : •  Lektura Etyki nikomachejskiej Arystotelesa . Wykładowcy moralności rezygnowali z opierania swoich wskazań na nauce objawionej , a szukali dla nich uzasadnień w filozofii i racjonalizmie . W moralności kultywowanej przez Akademię Zamojską nie zwracano zupełnie uwagi na sprawy pozagrobowe, na kwestię szczęśliwości pośmiertnej , lecz starano się zapewnić człowiekowi szczęście na ziemi przez wpojenie mu w młodości zasad harmonijnego współżycia w społeczeństwie oraz należytego wypełniania obowiązków wobec państwa . •  Objaśnianie Ekonomiki Ksenofonta . Poglądy tego starożytnego pisarza były bardzo zbliżone do zapatrywań polskiej szlachty . Szerzył on pogardę rzemiosł , a za najszlachetniejszą uważał pracę na roli , zajęcia publiczne oraz rzemiosło rycerskie . Jego wskazówki dotyczące prowadzenia gospodarstwa wiejskiego miały jeszcze w XVI w. duże znaczenie praktyczne . •  Nauka polityki oparta na dziełach Arystotelesa , Platona , Cycerona . Młody szlachcic dowiadywał się o różnych formach ustrojów państwowych oraz uczył się rzetelnego wypełniania obowiązków obywatelskich i poznawał przykłady gorącego patriotyzmu . •  Katedra prawa : •  Wiadomości wstępne , propedeutyczne - objaśnianie najpierw prawa rzymskiego , a następnie prawa feudalnego oraz prawa magdeburskiego i saskiego , którymi posługiwały się miasta w Polsce. •  Prawo polskie - nauka wszystkich statutów polskich oraz ważniejszych konstytucji , czyli historii ustroju Polski ; później nauka prawa sądowego oraz obowiązujących formuł kancelaryjnych .   Wychowanie religijne w Akademii Zamojskiej ograniczało się do koniecznego minimum , bez którego nie można było wyobrazić sobie człowieka wykształconego . Lektura niektórych wymienionych w programie dzieł religijnych była koniecznym uzupełnieniem wiedzy z dziedziny filozofii czy historii .   Główne osiągnięcia szkoły Zamoyskiego , a mianowicie : •  wysunięcie w wychowaniu dobra Ojczyzny ponad szczęśliwość pozagrobową i międzynarodowe interesy kościoła , którym służyli jezuici •  przystosowanie oświaty do potrzeb ziemskich człowieka •  nadanie wykształceniu charakteru obywatelskiego - cieszyły się wielką popularnością szlachty , gdyż stanowiły wyraz jej wieloletnich dążeń i postulatów .   •  szkoła wyłącznie dla synów szlacheckich •  cele wychowania: •  1 dobro ojczyzny nad życie pozagrobowe •  oświata przystosowana do potrzeb kraju •  wykształcenie obywatelskie •  Po śmierci kanclerza Akademia zaczęła jednak powoli tracić na znaczeniu. Wreszcie w 1784 r. po 190 latach funkcjonowania została zamknięta przez władze austriackie. Od 1916 r. w gmachu Akademii Zamojskiej mieści się I Liceum Ogólnokształcące imienia Jana Zamoyskiego.

Filozofia a poglądy pedagogiki

•  Starożytność  W zakresie celów wychowania pedagogika starożytna sformułowała ideał człowieka o wszechstronnie rozwiniętej osobowości . Był on wprawdzie zubożony o pracę fizyczną jako czynnik wychowawczy , ale takie poglądy wynikały z ideologii ustroju niewolniczego , zasadzającej się na pogardzie do pracy fizycznej . Z ogólnej koncepcji wszechstronnie rozwiniętej osobowości można wyodrębnić dwie linie albo dwa cele szczegółowe , które dały początek kierunkom rozwoju pedagogiki europejskiej . Te kierunki to : sokratejska koncepcja kształcenia osobowości i platońskie szkolnictwo przygotowujące do życia . W starożytności dano początek dydaktyce i teorii wychowania . Dokonano próby oparcia wychowania na rodzącej się psychologii , a nawet medycynie . W psychologii dziecka dostrzeżono rolę wychowawczą jego podstawowych potrzeb , wyodrębniono okresy rozwojowe , sformułowano drogi i etapy poznawania rzeczywistości , zapoczątkowano refleksję nad metodyką nauczania poszczególnych przedmiotów . Grecko-rzymska myśl pedagogiczna wynikała z praktyki , intuicji i ogólnych założeń filozofii . Nie dysponowała własnymi badaniami empirycznymi , ani naukami pomocniczymi , bo takich nie było .   •  Średniowiecze  W XI w. zaczął się formować nowy nurt filozoficzny , zwany scholastyką, który stał się dominujący w filozofii europejskiej aż po wiek XV . Scholastyka była filozofią zajmującą się dogmatami wiary . Wychodząc od prawd wiary przyjętych z góry , jako nie podlegające wątpieniu , starała się je uzasadnić rozumowo , wytłumaczyć i systematyzować . Tak zwana metoda scholastyczna dochodzenia do określonych wniosków i twierdzeń drogą operacji logiczno - językowych , bez konfrontacji rezultatów z rzeczywistością poznawaną doświadczalnie , upowszechniła się również w innych dziedzinach nauki i myśli średniowiecznej . Wśród części ówczesnych filozofów pojawiła się tendencja do swobodnego myślenia i poszukiwań naukowych . Ich narzędziem i bronią stała się dialektyka . W średniowieczu terminem tym określano czysto rozumowe poszukiwanie prawdy , a w znaczeniu szerszym logikę . Dialektycy wywołali słynny średniowieczny spór o uniwersalia , czyli powszechniki . Toczył się on o to , z czego składa się rzeczywistość - czy tylko z przedmiotów jednostkowych i konkretnych , czy także i z ogólnych , abstrakcyjnych . W VI w. powstał ramowy program kształcenia na poziomie średnim (program siedmiu sztuk wyzwolonych) i różnie modyfikowany przetrwał aż do wieku XVIII . Łączył on wiedzę "pogańską" z zasadami i potrzebami chrześcijaństwa .   •  Odrodzenie  Humanizm - (humanus - ludzki) - prąd umysłowy i kulturalny okresu Odrodzenia przeciwstawiający teocentrycznej kulturze średniowiecznej zainteresowanie człowiekiem , akcentujący możliwości ludzkiego rozumu. Wskrzesił starożytność grecką , przyczynił się do niebywałego rozkwitu sztuki i literatury , spowodował rozwój przyrodoznawstwa , położył podwaliny pod nowoczesny , świecki pogląd na świat . Humanizm nie miał charakteru antykościelnego , duchowieństwo często było odbiorcą i głównym mecenasem kultury renesansowej . Reformacja - ruch religijny , zapoczątkowany w 1517 r. przez Marcina Lutra , który wyrósł z haseł i ogólnych tendencji do laicyzacji , nie mający jednak charakteru antyreligijnego . Wszystkie klasy społeczne , które poparły reformację , wystąpiły przeciwko Kościołowi jako instytucji politycznej , potędze ekonomicznej . W epoce tej dokonują się następujące przemian y : •  przeciwstawienie się średniowiecznemu systemowi wychowania •  walka ze scholastycznym charakterem nauki i religijno-kościelnym charakterem wychowania •  humanizm miał charakter społecznie ograniczony , obejmował dwory książęce i zamożną burżuazję •  dwory i klasy zamożne organizowały u siebie wychowanie w nowym duchu , poszukując humanistów na nauczycieli •  nowy program kształcenia umysłowego kładł nacisk na wszechstronny rozwój umysłu , a przede wszystkim zdolności wrodzonych •  kształcenie szkolne jest świeckie , kultem otacza się języki starożytne (czysta łacina Cycerona , Horacego) wykształcenie językowe w ogóle •  duży nacisk kładziono na wychowanie fizyczne , dbałość o wygląd zewnętrzny •  w dziedzinie wychowania moralnego odrodziły się zasady starożytne : dyscyplina kija ustępuje łagodności i wyrozumiałości dla dziecka , pedagodzy domagają się życzliwego traktowania dziecka , pogody i wesołości, oddziaływania na ambicję i honor młodzieży przez pochwały i nagrody , wzajemne współzawodnictwo   •  Oświecenie   Czasy nowożytne kształtują się w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. Był to okres wzmożonej walki z ustrojem feudalnym oraz kształtowania się i wzrastania gospodarki kapitalistycznej . Ideologia Oświecenia była sumą doświadczeń walki politycznej z feudalizmem , walki ideologicznej z Kościołem i tradycją kultury antycznej i wreszcie zespoleniem dróg poznania rzeczywistości poprzez zmysły , doświadczenia i rozum , które to stanowisko reprezentowali Franciszek Bacon , Kartezjusz i John Locke . Franciszek Bacon Filozofia Franciszka Bacona (Anglia , XVI/XVII w.) została zapłodniona współczesnymi mu wynalazkami technicznymi , które zasadniczo zmieniały postawę człowieka w stosunku do świata i własnego życia . Wynalazki umożliwiały mu korzystanie z sił przyrody , a tym samym zmuszały go do jej poznawania . Bacon rozumiał , że poznawanie to , jeśli ma być skuteczne i służyć człowiekowi , musi być systematyczne i oparte na empirycznych badaniach przyrody . Kartezjusz Kartezjusz (Francja , XVII w.) był nie tylko filozofem - teoretykiem , ale również badaczem , któremu nauka zawdzięcza niemało w zakresie przyrodniczych dyscyplin naukowych . Odznaczył się przede wszystkim w dziedzinie geometrii analitycznej i algebry . Od niego pochodzą teoretyczne podstawy nowożytnej optyki i teorii zjawisk meteorologicznych . Kartezjusz wysuwał na pierwszy plan dobrą metodę , tj. taką , która gwarantuje pozytywne rezultaty pracy szkolnej , pamiętając jednak o dostosowaniu odpowiedniej metody do etapu rozwoju , potrzeb i zainteresowań każdego ucznia z osobna. Obowiązkiem szkoły wg niego jest przede wszystkim rozwijanie samodzielnego myślenia uczniów . Zdolności umysłowe oraz inteligencja są dane przez naturę każdemu człowiekowi , każde więc dziecko nadaje się do kształcenia , a wyniki pracy nauczyciela zależą od metod , których szkoła używa . John Locke Filozofia Johna Locke'a (Anglia , XVII w.) przyjmowała za cel swych dociekań zbadanie źródła , pewności i granic ludzkiego poznania oraz podstaw i stopni wierzeń , mniemań i przeświadczeń . Pragnął on rozważyć zdolności poznawcze człowieka w zastosowaniu do przedmiotów , z którymi mają do czynienia , wyjaśnić metodą historyczną , jakimi drogami umysł ludzki dochodzi do tego , że zdobywa pojęcia o rzeczach i ustalić kryteria pewności ludzkiego poznania . W dziele Myśli o wychowaniu (1693) John Locke zawarł zasadnicze tezy swojej teorii wychowania i nauczania . Teoria wychowania jest budowana w oparciu o własne doświadczenia i wnikliwe badanie psychiki dziecka i jego rozwoju . Dzieło powstało dzięki krytycznemu stosunkowi do swych własnych przeżyć w latach szkolnych oraz dzięki bacznej obserwacji studentów i wychowanków . Myśli o wychowaniu nierozerwalnie łączą ze sobą zagadnienia trzech dziedzin wychowania : moralnego , fizycznego i umysłowego . •  Odrzucił całkowicie teorię wrodzonych idei . Twierdził , że , duszę i umysł dziecka można kształtować dowolnie w procesie wychowania , ponieważ umysł człowieka to "tabula rasa" w chwili narodzin . •  Domagał się całkowitej wolności sumienia i występował ostro przeciwko wszelkim próbom narzucania siłą jakichkolwiek poglądów czy wierzeń religijnych . •  Dążył do powiązania pracy pedagogicznej z potrzebami życia . Powtarzał , że wiedza oderwana od życia , wpajana chłopcom przy pomocy kija i metody pamięciowej , nie przynosi żadnego pożytku . Jan Amos Komeński Najwybitniejszym przedstawicielem dążeń i marzeń pedagogicznych okresu Oświecenia był Jan Amos Komeński (Czechy, XVII w.) . Założenia Wielkiej dydaktyki Komeńskiego : •  wychowanie i nauczanie należy zaczynać niemal tuż po urodzeniu dziecka ; •  szkoła musi uczyć jednocześnie rzeczy i języka ; •  dzieci najpierw muszą dokładnie zrozumieć zagadnienie , a dopiero mogą uczyć się jego definicji czy związanej z nim reguły ; •  metoda stopniowania - nauczanie powinno przechodzić powoli z jednego stopnia na drugi ; •  zasada poglądowości - "Wszystko poglądowo , najpierw rzecz , a potem słowo ." - młodzież powinna badać rzeczy przy pomocy wszystkich zmysłów , nauki o rzeczach nie wolno prowadzić metodą werbalną ; •  zrozumienie i utrwalenie w pamięci każdej lekcji powinno odbywać się na zasadzie przekazywania jej innym , np. opowiadania rodzicom czy uczenia innego kolegi ; •  dydaktyka winna opierać się na znajomości rozwoju umysłowego dzieci , stosowaniu poglądowości , unikaniu przymusu i kar fizycznych , zachęcaniu dziecka do nauki przez opieranie się na jego własnych zainteresowaniach .

WYCHOWANIE W SPARCIE

 Organizację systemu wychowania spartańskiego przypisywano mitycznemu prawodawcy Sparty - LIKURGOWI.

Wychowanie w Sparcie obejmowało dzieci spartan, klasy panującej, wywodzącej się z wojowniczych, surowych plemion doryckich, które ujarzmiły i wyzuły z wszelkich praw ludność tubylczą. Wychowanie wyraźnie służyło utrzymaniu i utrwalaniu panowania Spartan.

Sparta była jak gdyby ciągłym obozem wojennym. Pretendując do hegemoni w Grecji, musiała w celu jej utrzymania prowadzić wojny. Niewolnicy i ziemia były wspólnotą własnościową całego państwa, będącego w zasadzie państwem rolniczym. Bezlitosny wyzysk niewolników, helotów ( chłopców ), perioków ( stan średni ) powodował niezadowolenie, co również wymagało czujności wojskowej. Stosowanie do tych okoliczności wychowanie w Sparcie było całkowicie w rękach państwa i miało charakter surowego wychowania fizyczno- wojskowego.

Państwo decydowało, które spośród nowo narodzonych dzieci nadają się do życia, a które jako słabowite należy skazać na śmierć przez porzucenie na górze Tajgetos. Państwo też organizowało wychowanie dzieci w instytucjach państwowych. Do lat 7 dziecko przebywało w domu, później od 7 do 30 roku życia młody Spartanin poddany był surowemu państwowemu reżimowi wychowawczemu:

Od 7 do 18 roku życia wychowywał się w państwowych instytucjach typu koszarowego, od 18 do 20 roku życia przygotowywał się bezpośrednio do służby wojskowej, którą pełnił później do 30 roku życia. Po 30 roku życia stawał się pełnoprawnym obywatelem. Istotą i ideałem wychowania spartańskiego było wychowywanie jednostek mocnych fizycznie, zahartowanych na wszelkie trudy, obywających się bez wygód i dostatków, zaprawionych do walki, zdyscyplinowanych, nieustraszonych i ofiarnych. Było to wychowanie dla państwa, nie dopuszczające żadnego indywidualizmu. Młodym Spartanom wpajano pogardę dla niewolników, a ich gotowość bojową nieraz sprawdzano w tzw. kryptejach, polegających na krwawym uśmierzaniu niezadowolenia niewolników i helotów. O wychowanie umysłowe nie dbano; ograniczało się ono głównie do nauki czytania, pisania, elementarnych rachunków, opowiadań oraz pieśni wojennych i patriotycznych. Szczególnie uczona i przyzwyczajano młodzież do możliwie krótkich, ale zręcznych odpowiedzi na pytania, stąd tzw. lakonizmy , rozmowy i pogadanki wychowawcze dotyczyły przede wszystkim tematyki moralnej, odzwierciedlającej interesy klasy panującej.

  WYCHOWANIE W ATENACH

 Państwo Ateńskie powstało w okresie od ok. X w. do ok. VII w. p. n. e.

Z czasem zaczęły pojawiać się w Atenach pierwsze szkoły dla wszystkich wolnych Greków. Miały one charakter całkowicie prywatny. Przepisy z VI w. p. n. e. ustalały obowiązek uczenia chłopców pisania i pływania, posiadania przez każdego ucznia swojego pedagoga- niewolnika. Obowiązek opłacenia przez państwo nauki chłopców- sierot wojennych. Zobowiązano rodziców do powszechnego kształcenia elementarnego, gimnastycznego i muzycznego synów oraz przeznaczano fundusze państwowe na budowę i utrzymanie boisk sportowych. Dzieci wolnych Ateńczyków od 7 roku życia poddawani byli systematycznej nauce. Dziewczęta pozostawały w domach pod opieką matki, zaś chłopcy pod opieką nauczycieli w szkołach. Każdym chłopcem opiekował się niewolnik - zwany pedagogiem. Nauczyciele rzemieślnicy najczęściej nauczali indywidualnie stosując niemal bez ograniczeń kary cielesne, jako jedyną metodę wychowawczą. W okresie ok. 3 lat uczeń pod opieką gramatysty opanował kolejno: alfabet, umiejętność sylabizowania, czytania i pisania. Od ok. 10 roku życia, w drugim okresie nauczania- uczniowie uczyli się pod opieką gramatysty na pamięć najważniejszych wyjątków z wzorców narodowych, poetów oraz zapoznając się z historią, geografią i polityką swojego narodu. Pod opieką nauczyciela muzyki, uczono się gry na flecie, śpiewu. Najważniejszy etap przygotowań do życia stanowiła nauka w gimnazjach, instytutach podtrzymywanych przez państwo, w których młody Ateńczyk w stanie od 13 do 18 roku życia zapoznawał się podstawowymi zagadnieniami wychowania obywatelskiego, tj. z polityką Aten, z obowiązkami wobec społeczeństwa i państwa.

W realizację sławnego celu wychowania ateńskiego i w przygotowanie chłopców, stanowiła dobrowolną, dwuletnią regularną służbę wojskową ( efebia ), która obejmowała pięciobój, przygotowanie wojskowe na lądzie i na morzu.

PRZEDSTAWICIELE MYŚLI PEDAGOGICZNEJ

PLATON (427 - 347 p. n. e. )

Pierwszy filozof grecki, który opracował podstawy systemu szkolnego. Platon uważał, że obywatel jest absolutną własnością państwa i dlatego jego wychowanie jest podstawowym obowiązkiem. Uważał, że czas i jakość wychowania powinny być zależne od jakości posiadanej duszy.

Urzędnicy kojarzyli pary, był wyznaczony wiek rodziców: matka: 20 - 40, ojciec: 30 - 50. dzieci rodzone w innym wieku należało uśmiercać. Platon zalecał szeroką opiekę nad kobietami - zapewnienie im spokoju. Z chwilą urodzenia, niemowlę było zabierane od matki i oddawane pod opiekę nianiek. Matki mogły tylko karmić, jednak nie wiedząc, które dziecko jest jej.

Pod koniec życia Platon zmienił zdanie na temat noworodków. Dzieci były zabierane od matek w 3 roku życia. Od 3 do 10 roku życia u dziecka trwał okres przedszkolny, z tym, że do 6 roku życia wychowanie było koedukacyjne. Zabawy i gry, ale grupowe miały uczyć karności, rozwijać poczucie piękna, wrażliwości moralnej. Ważną role w wychowaniu dziecka w/g. Platona odgrywała higiena i odpowiednie odżywianie.

Od 10 roku życia do 16 rozpoczynał się okres szkolny. Dzielił się on na 3 - letnie kształcenie elementarne i 3 - letnie kształcenie literacko - muzyczne . W obydwu podokresach ważną rolę odgrywało nauczanie matematyki z elementami geometrii i astronomii. Zarówno kształcenie elementarne jak i średnie miało być przeznaczone dla przyszłych żołnierzy i filozofów. Zamknięciem edukacji obowiązkowej dla chłopców i dziewcząt była 3 - letnia efebia, przeznaczona na ćwiczenia fizyczne i wojskowe.

Najlepsi spośród efebii rozpoczynali 10 - letnie studia poświęcone filozofii, matematyce, astronomii i teorii muzyki. Po ich ukończeniu w 30 roku życia rozpoczynała się 2 - letnia selekcja, podczas której wybierano nieliczną grupę najwybitniejszych, którzy mieli zostać filozofami i wysyłano ich na dalsze 5 - letnie studia - głównie dialektyki. Kandydatów na filozofów kierowano na 15 - letnie praktyki w urzędach.

 

ARYSTOTELES (384 - 322 p. n. e. )

  Wg Arystotelesa dusza nie jest duchem niezależnym od ciała. Uważał, ze istnieją 3 rodzaje duszy, i ludzie je posiadają:

•  roślinna - ludzie potrafią myśleć, a ponad to posiadają zdolności wegetatywne.

•  zwierzęca - mają zdolności odczuwania przyjemności i przykrości, postrzegania i pożądania. (wychowanie moralne)

•  rozumna - uważał, że dusza ludzka nie będąc wieczną nie posiada wiedzy wiecznej. Znajomość świata zdobywa za pomocą 5 zmysłów, pamięci i rozumu. (wychowanie intelektyalne)

Arystoteles wprowadził własną teorię uczenia się i nauczania. Wyodrębnił w niej 3 etapy:

•  gromadzenie w umyśle dziecka wrażeń zmysłowych i jednocześnie rozpoznawanie i grupowanie ich

•  utrwalanie w pamięci zdobytych wrażeń, łączenie ich z poznanymi poprzednio, w ten sposób wzbogacanie własnej wiedzy

•  obróbka umysłowa zdobytego materiału - uogólnianie go

wg Arystotelesa naukę w szkole należy zaczynać od spostrzeżeń i doświadczeń empirycznych.

DZIAŁALNOŚĆ PEDAGOGICZNA SOFISTÓW

SOFIŚCI

Sofiści byli filozofami, uczonymi, którzy ze względu na praktyczną znajomość zasad dialektyki i retoryki oraz wszechstronne wykształcenie, szczególnie prawnicze i polityczne stali się swego rodzaju zaczynem w procesie demokratyzacji Aten. Sofiści nie tworzyli szkół, uczyli doraźnie i raczej młodzież dojrzałą lub dorastającą. Uczyli tego co było najpotrzebniejsze, a zarazem najmodniejsze. Przygotowywali młodych ludzi do działalności politycznej. Traktowali swoje umiejętności jako dobry interes, ponieważ za naukę brali pieniądze.

Stosowali oni plan siedmiu sztuk wyzwolonych ( dialektykę, geometrie, arytmetykę, astronomię, retorykę, muzykę, gramatykę ). Po ukończeniu siedmiu sztuk wyzwolonych uczeń mógł pójść na wyższe studia. Po dwuletniej nauce rozpoczynano 3-4 letnią naukę przemawiania. Uważali oni, że każdy chwyt jest dozwolony, aby dotrzeć do celu. Uważali również, że rządzący państwem powinien być twardy. Wymagano od nich w każdej chwili zawarcia głosu, jeśli było to potrzebne.

IDEAŁ WYCHOWANIA W RZYMIE ( OKRES REPUBLIKI, KRÓLEWSKI I CESARSTWA )

Kiedy Rzym był małym państwem , izolującym się od wpływów kultury greckiej, ideałem wychowawczym był dzielny żołnierz i dobry obywatel- rolnik. Twardzi i surowi żołnierze potrzebni byli do obrony kraju i ewentualnego pomnażania jego obszaru. Idea zaś dobrego rolnika wynikała z faktu umocnienia się w Rzymie arystokracji. Od IV w. p. n. e. Umacnia się ustrój republikański i ideałem staje się dobry mówca o wykształceniu retorycznym. W okresie cesarskim retoryka traci moc środka zdobywania władzy politycznej. Poszerza się tylko zakres pojęcia " dobry mówca- z techniki pięknego mówienia na treści nauk społecznych''

WYCHOWANIE W RZYMIE

Wychowanie w Rzymie miało charakter rodzinny. Chłopcy pozostawali pod opieką ojca, który przygotowywał ich do roli rolnika, żołnierza i obywatela. Pod opieką ojca uczyli się także czytania. Po skończeniu 16 roku życia niektórych młodych rzymian wysyłano pod opiekę mężów stanu w celu uzupełnienia wychowania obywatelskiego oraz nabrania ogłady. Uwiecznieniem przygotowania do życia była 2 - letnia służba wojskowa.

Pełne wychowanie domowe obejmowało tylko synów bogatych Rzymian; dzieci plebejuszów już od V w. p. n. e. uczęszczały do szkół, gdzie uczono prawa, w okresie cesarskim do programu nauczania dołączono czytanie przetłumaczonej na łacinę "Odysei". Nauka trwała od rana do wieczora. Szkoły elementarne były instytucjami prywatnymi. Wychowanie moralne, obywatelskie należało do rodziców. W szkołach elementarnych uczona chłopców i dziewczęta.

Moda na język i kulturę grecką wśród najwyższych warstw rzymskich spowodowała, że obok nauczania domowego - prywatnego zaczęto zakładać szkoły średnie z greckim językiem. Podstawą nauczania była literatura grecka na czele z Homerem. W szkole rzymskiej nie znalazł miejsca w - f ani muzyka. Przedmiotem najważniejszym była retoryka . Szkoła średnia rozpadła się na 2 części: gramatyczną i retoryczną .

Szkoły retoryczne można było uznać za uczelnie wyższe o charakterze zawodowym. W tej szkole młodzież opanowywała przede wszystkim sztukę pięknego i przekonywującego mówienia, uczyła się historii, prawa wiedzy politycznej, opracowanie i wygłaszanie mów. Rektorzy zrobili pięć razy tyle co literatorzy na mocy dekretu cesarza Dioklecjana. Czas nauki trwał od 3 do 6 lat w zależności od tego, czy młody Rzymianin uzupełniał jeszcze studia prawnicze.

Program nauczania w szkole gramatycznej obejmował język grecki i łaciński, gramatykę, poezję grecką a z czasem również łacińską, oraz elementy innych nauk, jak: arytmetykę, geometrię, geografię. W szkole gramatycznej nauka trwała 3 lata.

Krokiem na przód były studia wyższe, akademickie. August (cesarz rzymski), zapoczątkował odbudowe i reorganizację wielkiego ośrodka nauki w Aleksandrii. Wespazjon założył wielką bibliotekę w Rzymie, Marek Aureliusz odnowił działalność starych ateńskich ośrodków nauki. Akademii platońskiej, liceum Arystotelesa, szkoły stoików i Europejczyków. Teodozjusz II założył w Konstantynopolu w roku 425 pierwszy uniwersytet państwowy.

IDEAŁ WYCHOWANIA W WIEKACH ŚREDNICH

Obok średniowiecznych stanów dziedzicznych: szlacheckiego, chłopskiego i mieszczańskiego był czwarty nie dziedziczny, uprzywilejowany stan duchowieństwa. Ideały wychowawcze średniowiecza wynikały- podobnie jak w poprzednich epokach- z sytuacji społeczno- ekonomicznej i funkcji danego stanu.

Szlachecki- rycerski ideał wychowawczy zakładał dzielność w boju, honor, miłość do ojczyzny i Boga, dworność wobec dam i pogardę dla prac fizycznych. Owa rycerskość nie była rozumiana jednakowo w całym średniowieczu.

Mieszczański- ideał kształtował się wraz z rozwojem miast, który nastąpił w X w. Bogacenie się, i wzrost siły ekonomicznej miast doprowadził do walki z feudałami. Powstawały specjalne związki: cechy- skupiające rzemieślników ( miały określone własne ideały. Ideałem był mistrz w swoim fachu: solidny, uczciwy, wierny cechowi i strzegący pilnie tajemnicy zawodowej ) i gildie- kupców ( ideał kupca : spryt, zaradność i solidność )

Chłopski- ideały były określane przez panów feudalnych i zakładały pracowitość, pobożność i posłuszeństwo.

Duchowieństwo- kościelny ideał zakładał całkowite oddanie Bogu poprzez praktyki religijne, pogardę dla bogactwa, przyjemności ziemskich i ascezę. Wiedza umysłowa chrześcijanina była dozwolona, o ile nie prowadzila do lepszego poznania Boga

ORGANIZACJA SZKOLNICTWA KOŚCIELNEGO

Ratunkiem przed całkowita ciemnotą było zakładanie klasztorów, w których uczono mnichów czytania i pisania. Pierwszy klasztor powstał na Monte Casino w 529 r. Flawius Aurelius Cassiodorus w założonym przez siebie klasztorze wprowadził nauke w zakresie 7 sztuk wyzwolonych.

Szkoły klasztorne jak i katedralne miały przygotować przede wszystkim zakonników i księży, ale przyjmowano do nich także tych którzy nie ubiegali się o wejście do stanu duchownego. Do szkół klasztornych zaczęto przyjmować także dziewczęta.

Średniowieczne szkoły kościelne nie posiadały jednakowego statusu organizacyjnego. Różny był także czas nauki od 1 do 8 lat, a także różne było wyposażenie szkoły od liczydeł i abecadła do słów nauczyciela jako jedynego źródła wiedzy. Przedmiotem najważniejszym była gramatyka.

Trivium - gramatyka, retoryka, dialektyka

Quadrivium - arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia

Wszystkie szkoły parafialne ograniczały się do przekazania wiedzy elementarnej i to przeważnie w ciągu jednego roku.

Do najstarszych szkół katedralnych w Polsce należały m. in. Szkoła w Poznaniu, Wrocławiu, Gnieźnie i Krakowie. Poziom naukowy szkół parafialnych był z reguły wyższy w miastach. Często szkoły te były zarządzane i finansowane przez rady miejskie i wówczas ich program nauczania uwzględniał problematykę związaną z handlem i rzemiosłem.

WYCHOWANIE STANOWE : RYCERSKIE I RZEMIEŚLNICZE

 

RYCERSKIE- MŁODY SZLACHCIC MUSIAŁ POSIĄŚĆ NIE TYLKO UMIEJĘTNOŚCI WOJENNE, ALE POZNAĆ DOŚĆ skomplikowaną etykietę dworską oraz przyswoić zasady potrzebne dobremu chrześcijaninowi. Jego edukacja składała się z 2 etapów :

1 - ( od 7 do 15 l. ) pełnił funkcje pazia, posługiwanie panu i pani. Nauka śpiewu, układania ballad rycerskich, pieśni miłosnych, sztuka jazdy konnej, zapasami i władania bronią. Edukacja pazia kończona była nadaniem tytułu giermka ( miał prawo do noszenia miecza ). Zakończenie edukacji następowało w wieku 21 l. pasowaniem na rycerza. Wychowanie miało charakter klasowy.

MIESZCZAŃSKIE- naukę zawodu chłopcy zaczynali w wieku 7 l. w warsztacie mistrza- jako terminatorzy. Czas nauki nie był ściśle określony średnio trwał od 3 do 11 roku życia. Po nabyciu wprawy w zawodzie terminator stawał się czeladnikiem i otrzymywał za pracę wynagrodzenie. By stać się mistrzem musiał wykonać określoną pracę lub czekać do śmierci swojego mistrza dopiero wtedy rada cechu nadawała mu ten tytuł.

POWSTANIE I ROZWÓJ UNIWERSYTETÓW

Intensywny rozwój zainteresowań filozoficznych i naukowych już pod koniec XII w. przestawał mieścić się w ramach tradycyjnego szkolnictwa kościelnego. Zaistniała zatem konieczność utworzenia takich form organizacyjnych, które zapewniałyby większą swobodę wypowiadania nowych myśli, jak również bardziej skutecznie zabezpieczałyby interesy mistrzów i ich uczniów. Tą nową formą nauki stały się uniwersytety.

Na początku wykładano na ulicach, każdy mógł przyjść i posłuchać. Utworzyły się związki studentów, którzy sami wybierali profesorów, którzy mieli wykładać. Uniwersytety średniowieczne obejmowały ogół ówczesnej wiedzy, z której wyodrębniły się 4 podstawowe kierunki studiów:

•  filozofii lub 7 sztuk wyzwolonych

•  teologii

•  prawa

•  medycyny

 

UNIWERSYTET W BOLONII - UNIWERSYTET BOLOŃSKI, Universita degli studi, najstarszy w Europie, zał. ok. 1088; wywodzi się z działających w Bolonii od czasów Teodozjusza I Wielkiego (IV w.) szkół prawa rzym. profesorem w Bolonii był m.in. późniejszy arcybp Jarosław Bogoria ze Skotnik, a 1495-99 studiował tam M. Kopernik; słynął z wysokiego poziomu studiów prawniczych.

 

UNIWERSYTET PARYSKI - Université de Paris, La Sorbonne, Sorbona, najstarszy (po ? Uniwersytecie Bolońskim) i największy uniw. średniow. Europy, ukształtowany w XII w. w Paryżu. ; słynął ze studiów teologicznych i filozoficznych. W początkowym czasie uniwersytet posiadał dość dużą autonomię, którą jednak z czasem utracił na rzecz papieża.

 

O rozwoju uniwersytetów średniowiecznych decydowały 2 czynniki:

•  otwarty charakter studiów - naukę mógł podjąć każdy chłopiec lub mężczyzna bez wzgl. na pochodzenie społeczne.

•  międzynarodowy charakter każdej uczelni. Obok siebie studiowali przedstawiciele różnych narodów. Nie istniały bariery językowe. Łacina była jęz. Naukowym i urzędowym.

POWSTANIE UNIWERSYTETU KRAKOWSKIEGO

UNIWERSYTET KRAKOWSKI

 

Został powołany i zorganizowany od podstaw przez Kazimierza Wielkiego . Wzór boloński dawał szanse kształcenia prawników oraz decydowania o organizacji uczelni. Cel i charakter uniwersytetu określał jasno dyplom fundacyjny wydany 12 maja 1364 r . Uczelnia miała być szkołą świecką i państwową. Państwo gwarantowało studentom z Polski i zagranicy opiekę prawną.

Uniwersytet składał się z 3 wydziałów:

•  prawa

•  medycyny

•  filozofii

Na tradycyjny w innych uniwersytetach- wydział teologiczny, papież się nie zgodził.

Śmierć Kazimierza Wielkiego osłabiła, a w końcu przerwała działalność uniwersytetu.

REORGANIZACJA UNIWERSYTETU KRAKOWSKIEGO

Jego odnowienie, a zarazem reorganizacja odbyła się z inicjatywy Władysława Jagiełły i Królowej Jadwigi, która na ten cel przeznaczyła swoje kosztowności. Wydano w 1400 r. Nowy dyplom fundacyjny i był on wzorowany na profilu kształcenia uniwersytetu paryskiego i pruskiego. Wydziałem wiodącym była teologia . Nowe przepisy zachowały dawną samorządność uczelni ale wybór jej władzy odbywał się już spośród profesorów.

Uniwersytet Krakowski mimo zmian programowych oraz formalnego podporządkowania władzy biskupiej pozostał wierny Kazimierzowi idei służenia władzy państwowej. Profesorowie uniwersytetu z powodzeniem występowali, w toczących się na arenie międzynarodowej, sporach. Szczególną rolę odgrywali w tej dziedzinie dwaj rektorzy: Stanisław ze Skarbomierza - pierwszy rektor jagiellońskiej uczelni oraz Paweł Włodkowidz .

 

DALSZE LOSY UNIWERSYTETU KRAKOWSKIEGO

Szkolnictwo Polskie w wieku XVII i na początku XVIII wyraźnie podupadło. Począwszy od Uniwersytetu Krakowskiego, a skończywszy na szkołach parafialnych. Pod względem naukowym uczelnia przestała dorównywać uniwersytetom zagranicznym, co spowodowało, że młodzież zaczęła szukać wyższego wykształcenia w innych uniwersytetach. Akademia Krakowska zaczęła zaniedbywać naukę języka polskiego i łacińskiego kosztem bezużytecznych ćwiczeń. System wychowania opierał się na dodatkowych karach .

DZIAŁALNOŚĆ KONARSKIEGO

KONARSKI STANISŁAW (imię zakonne), właśc. Hieronim Konarski (1700-73), pedagog, reformator szkolnictwa, pisarz polit., publicysta, poeta i dramaturg, pijar; prekursor pol. oświecenia. W 1725-27 studiował w Collegium Nazarenum w Rzymie, gdzie następnie był nauczycielem retoryki; po rocznej podróży po Francji, Niemczech i Austrii dla uzupełnienia studiów, 1730 powrócił do kraju, gdzie rozpoczął prace nad edycją kompletnego zbioru praw pol. 1740 otworzył w Warszawie elitarną szkołę dla młodzieży szlacheckiej R Collegium Nobilium, a następnie doprowadził - mimo silnej opozycji - do zreformowania całego szkolnictwa pijarskiego w Polsce wg oprac. przez siebie programu

Reforma szkolna Konarskiego stanowiła punkt zwrotny w walce o modernizację nauczania w Polsce XVIII w.; jej celem było przede wszystkim wychowanie patriotyczne i obywatelskie młodzieży, a także zaznajomienie jej z osiągnięciami nauki nowoż. (lektury dzieł B. Pascala, J. Bernoulliego, Galileusza, I. Newtona, Kartezjusza i in.); zadania reformy realizował także pijarski teatr szkolny, dla którego Konarski tłumaczył i inspirował przekłady klasyków franc.: P. Corneille'a, J. Racine'a, Woltera, a także napisał dramat wzorowany na tragedii klasycyst. Tragedia Epaminondy (wyst. 1756), w którym wykorzystał wątek antyczny dla ukazania konieczności reform polit. w Polsce; był też Konarski autorem wierszy o tematyce patriotycznej i obywatelskiej W podręcznikach retoryki: ( O poprawie wad wymowy 1741) i późniejszym ( O sztuce dobrego myślenia 1767) Konarski wypowiedział walkę barok. manierze językowej, podkreślając związki retoryki z logiką; prace te są zwykle cytowane wśród tych, które torowały drogę myśli oświec. w Polsce. Konarski był związany politycznie najpierw ze Stanisławem Leszczyńskim, później z programem R Familii i królem Stanisławem Augustem Poniatowskim (uczestnik R obiadów czwartkowych). W dziele O skutecznym rad sposobie (t. 1-4 1760-63), stanowiącym manifest polit. jego działalności, pierwszy w Polsce przeprowadził gruntowną krytykę R liberum veto, domagając się reformy sejmu; traktat ten jest zaliczany do najświetniejszych w pol. literaturze polit.; 1771 król wyróżnił Konarskiego medalem z napisem Sapere auso ['temu, który odważył się być mądry'].

IDEAŁ WYCHOWANIA OBYWATELA ( KONARSKI )

Główny nacisk Konarski położył na wychowanie obywatelskie i wiedzę o rzeczywistości przez którą rozumiał języki nowożytne, historie, prawo państwa, ekonomię, filozofię, geografię, matematykę, i fizykę eksperymentalną.

  REFORMA SZKÓL PIJARSKICH. POWSTANIE COLLEGIUM NOBILIUM

PIJARSKIE SZKOLNICTWO, szkoły prowadzone od XVII w. przez R pijarów ; początkowo gł. szkółki dla ubogich dzieci, z czasem także szkoły średnie; pierwszą szkołę pijarską zał. 1597 w Rzymie św. Józef Kalasanty - była to pierwsza w Europie publiczna i bezpłatna szkoła elementarna, która z założenia nie wprowadzała żadnej dyskryminacji stanowej i rel. uczniów. Kalasancjusz przywiązywał wielką wagę do wychowania rel.-moralnego, a także do nauki języka ojczystego i rachunków; jego zalecenia i dewiza pietas et litterae ['pobożność i nauka'] kształtowały pedagogikę pijarską. Szkolnictwo pijarskie rozpowszechniło się w Europie w XVII w. (Hiszpania, Włochy - m.in. Collegium Nazarenum w Rzymie, Austria, Węgry, Czechy, Polska). Do Rzeczypospolitej pijarzy przybyli 1642, z czasem posiadali w obydwu prowincjach (koronnej i litew.) siedziby ze szkołami bezpłatnego nauczania w ok. 50 miejscowościach (m.in. Podolińcu, Krakowie, Warszawie, Wilnie, Piotrkowie Trybunalskim, Chełmie, Rzeszowie, Międzyrzeczu Koreckim, Lidzie, Szczuczynie). Rozkwit szkolnictwa pijarskiego nastąpił w czasach saskich, dzięki reformie Stanisława Konarskiego ; stanowiła ona przełom w dziejach szkolnictwa pol.; zapoczątkowała proces jego unowocześniania w zakresie treści nauczania, kładła nacisk na wychowanie obywatelskie i patriotyczne; wzorcową szkołą realizującą nowy program było elitarne Collegium Nobilium, otwarte 1740 w Warszawie. Pod rządami R Komisji Edukacji Narodowej szkolnictwo pijarskie zachowało pewną samodzielność, tworząc w jej ramach osobny wydział. Utrata niepodległości przez Rzeczpospolitą i kolejne powstania nar. spowodowały upadek szkolnictwa pijarskiego; 1734-36 zostało zlikwidowane w zaborze austr., w pozostałych - po 1832. W okresie międzywojennym odtworzona prowincja pol. miała 2 szkoły podstawowe i 4 średnie; po 1945 - liceum ogólnokształcące w Krakowie (istnieje do dziś); 1993 otwarto szkołę pijarską w Warszawie. Wychowankami szkół pijarskich byli m.in. S. Małachowski, I. Potocki, T. Kościuszko, J. Lelewel, S. Moniuszko, W. Bogusławski, S. Goszczyński, I. Domeyko.

POWSTANIE KEN I JEJ CZŁONKOWIE

REFORMA ORGANIZACYJNA I PROGRAMOWA SZKOLNICTWA PRZEZ KEN

Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników. Do ważniejszych należy zaliczyć:

•  Wyjątkowo ciężką sytuacje społeczno- polityczna kraju, grążącą upadkiem Rzeczpospolitej

•  Reformatorskie idee oświecenia na zachodzie

•  Polskie powstanie tradycji, oświaty i wychowania

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (KEN), pierwsza na ziemiach pol. i w Europie centralna świecka władza oświat ., powołana 1773 po rozwiązaniu zakonu jezuitów; miała przejąć prowadzone przez ten zakon szkoły i opracować zasady programowe i organiz. nowego systemu szkolnego; reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki; przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem; początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litew., później liczbę komisarzy powiększono; pierwszym prezesem został bp I. Massalski, 1776 zastąpił go bp M. Poniatowski (późniejszy prymas), brat króla; do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski. Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organiz. szkolnictwa trwały do 1780. Ostatecznie administracja szkolna została oparta na podziale terytorialnym na tzw. wydziały szkolne; podległość szkół w stosunku do władzy centr. miała charakter hierarchiczny: KEN podlegały uniwersytety, zw. szkołami gł., im - szkoły wydziałowe (po jednej w każdym wydziale), tym zaś - szkoły podwydziałowe (po kilka w wydziale, łącznie z zakonnymi); od szkół podwydziałowych miały być zależne szkoły parafialne, tych jednak było znacznie mniej niż planowano, a więzy z wyższymi szczeblami szkolnictwa - słabe. Ze względu na trudności w przejmowaniu majątku pojezuickiego KEN nie mogła utrzymać wszystkich dawnych kolegiów i część z nich przekazała innym zakonom; pozostałe, tzw. szkoły akademickie albo nar., podlegały bezpośrednio KEN. W 1775 KEN powołała Tow. do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął I. Potocki, sekretarzem został G. Piramowicz. Zadaniem Tow. było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono "wydziałem pedag." KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym; z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych pod red. G. Piramowicza (1785), tegoż autora Powinności nauczyciela (1787), O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778-81), M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783) i in.

Przy udziale członków Tow. zostały oprac. 1780-83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane - pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień adm. i pedag. związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych.

Reforma programów nauczania przeprowadzona przez KEN w szkołach średnich (wydziałowych i podwydziałowych) ograniczała ich dotychczasowy profil filol.-retoryczny na rzecz treści rzeczowych i utylitarnych; mniejszy nacisk położono na przedmioty językowe, zmniejszono zakres nauczania łaciny, wprowadzono przedmioty przyr. i fiz., historię, geografię, a także elementy nauk roln. i med.; całkowicie nowym przedmiotem była "nauka moralna", oparta na prawie naturalnym. Także w szkołach parafialnych starano się rozszerzyć program nauczania, ale niewielu nauczycieli prowadziło je zgodnie z zaleceniami KEN. Nauczanie na wszystkich szczeblach szkolnictwa odbywało się w języku polskim. Reforma Akad. Krak. (Szkoły Gł. Koronnej), przeprowadzona 1777-80 przez H. Kołłątaja, i reforma Akad. Wil. (Szkoła Gł. Wielkiego Księstwa Litew.), przeprowadzona 1780-81 przez M. Poczobuta-Odlanickiego, doprowadziły do wyrugowania z programu studiów uprawianego w tych uczelniach arystotelizmu, gł. na rzecz racjonalizmu, czemu towarzyszyła rozbudowa katedr wiedzy mat.-przyr. i nauk med.; 1780 przy Szkole Gł. Koronnej powołano projektowane przez KEN seminarium dla kandydatów (gł. świeckich) do stanu akademickiego. KEN, której współpracownikami było wielu wybitnych przedstawicieli pol. oświecenia, stworzyła podwaliny pod nowocz. - na owe czasy - system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk; wiele wskazań zawartych w  Ustawach zachowało aktualność po dzień dzisiejszy; Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794.

 

POWOŁANIE STANU NAUCZYCIELSKIEGO I KSZTAŁCENIE PRZEZ NAUCZYCIELI

NAUCZUCIELE

Z chwilą rozwinięcia się szkół nauczycielami byli duchowni, świeccy, lub zakonni, chociaż zdarzały się też przypadki, że uczyli również ludzie świeccy. Nauczyciele, scholasticus, magister, doktor, mógł również uczyć w szkole kościelnej, tylko wtedy gdy posiadał odpowiednie zezwolenie.

Nauczyciele szkół kościelnych nie musieli martwić się o własny byt materialny. Zabezpieczał go klasztor lub biskup, w formie tzw. beneficjów. Pomocnikom nauczyciela beneficjów nie przyznawano i wtedy byli oni zmuszeni pobierać od uczniów opłaty, chociaż formalnie nauka była bezpłatna.

W gorszej sytuacji pozostawała duża część nauczycieli szkół parafialnych. W prawdzie proboszcz był zobowiązany do świadczeń na rzecz nauczyciela, ale nie zawsze wystarczało to na skromne utrzymanie. Ci, którzy uczyli dzieci biedoty miejskiej i wiejskiej, nie mogli też liczyć na pomoc rodziców. Aby żyć najmowali się do różnych posług na rzecz kościoła lub miasta.

PRACE IZBY EDUKACYJNEJ I TOWARZYSTWA DO KSIĄG ELEMENTARNYCH

 

TOWARZYSTWO DO KSIĄG ELEMENTARNYCH, organ Komisji Edukacji Narodowej, działający 1775-92 ( spełniało rolę wydziału naukowo- organizacyjnego KEN ); powołane do opracowania nowych programów i podręczników dla zreformowanych szkół, z czasem przejęło nadzór nad całym procesem edukacyjnym oraz prowadziło prace ustawodawcze; nawiązało ścisłą współprace z zagranicą. W ciągu kilku lat przygotowano 27 podręczników z których 5 opracowali uczeni zagraniczni pierwsze podręczniki ukazały się w 1780 r. do najwybitniejszych jego działaczy należeli: I. Potocki (przewodn. 1775-89), G. Piramowicz (sekr. 1775-87), H. Kołłątaj, O. Kopczyński, K. Narbutt, A. Popławski, F. Zabłocki (sekr. 1788-92), A. Gawroński, J. Wybicki, P. Czenpiński oraz dyrektorzy nauk w Szkole Rycerskiej - Ch. Pfleiderer i M. Hube.

 

IZBA EDUKACJI PUBLICZNEJ, Izba Edukacyjna, nacz. organ władzy oświat. w Księstwie Warsz., utworzony 1807 z eforatu Liceum Warszawskiego; na jej czele stał S.K. Potocki, członkami byli m.in. S. Staszic, O. Kopczyński i S.B. Linde. Izba Edukacji Publicznej przyjęła zasadę ścisłego powiązania systemu szkolnego z administracją państw.; dążyła do upowszechnienia szkolnictwa elementarnego; ustawa szkolna 1808 wprowadziła obowiązek szkolny (po raz pierwszy na ziemiach pol.), nakładając zarazem na społeczności lokalne, miejskie i wiejskie, powinność tworzenia i utrzymywania szkół elementarnych - spowodowało to szybki wzrost liczby tych szkół w Księstwie Warsz., a następnie Królestwie Pol.; ustawa wprowadzała obowiązek szkolny dla dzieci miejskich w wieku od 6 do11- 12 lat i wiejskich od 8 do 11- 12 roku życia. Oprócz wiedzy elementarnej , higieny i religii program nauczania przewidywał w zależności od środowiska wiedzę rolniczą, ogrodniczą, elementy miernictwa, handlu i rzemiosła. Powstały 3- letnie seminaria nauczycielskie w Poznaniu i Łowiczu, prowadzone na wysokim poziomie przez wybitnych pedagogów. na szczeblu szkolnictwa średniego powołała szkoły wydziałowe i podwydziałowe o kierunku realnym oraz szkoły departamentowe (gimnazja), z przewagą nauk ścisłych; z inicjatywy Izby Edukacji Publicznej powstały w Warszawie szkoły wyższe: 1808 Szkoła Prawa i 1811 przydana jej Szkoła Nauk Adm., a 1809 Szkoła Lekarska; od 1809 podlegał jej uniw. w Krakowie; do prac nad podręcznikami Izba Edukacji Publicznej powołała 1810 Tow. Elementarne, na którego czele stanął S.B. Linde; 1812 przekształcona w  R Dyrekcję Edukacji Narodowej.

 

SZKOLNICTWO W KSIĘSTWIE WARSZAWSKIM

 

W Księstwie Warszawskim utworzona 1807 Izba Edukacyjna (od 1812 Dyrekcja Edukacji Nar., po 1815 Komisja Rządowa Wyznań Rel. i Oświecenia Publ.) objęła zwierzchnictwo nad edukacją narodową. Na rozwój oświaty tego okresu duży wpływ wywarli S.K. Potocki i S. Staszic. Potocki kierował centr. organami oświaty, wiele uwagi poświęcając zwł. szkolnictwu elementarnemu, które w tym okresie znacznie się rozwinęło; kiedy ster przejęli 1821 S. Grabowski i J.K. Szaniawski, reprezentanci tendencji zachowawczych, kurs polityki oświat. uległ zmianie, a szkolnictwo elementarne zaczęło upadać. S. Staszic rozwijał program uprzemysłowienia kraju i propagował szkolnictwo zaw. oraz dokształcające; był inicjatorem założenia Szkoły Akademicznej Górn. w Kielcach (1816); przyczynił się do powołania Uniw. Warsz. (1816), który obejmował 5 wydziałów (do wybuchu powstania listopadowego 1830-31 dyplomy uzyskało 1254 studentów). W 1818 powstała Szkoła Szczególna Leśnictwa, 1819 w Marymoncie k. Warszawy - Inst. Agronomiczny oraz Inst. Weterynaryjny, w Warszawie - Szkoła Architektury Cyw., 1826 - Szkoła Przygotowawcza do Inst. Politechnicznego.Mimo złożenia ciężaru utrzymania szkół głównie na barki chłopów rozwój oświaty ludowej w Księstwie Warszawskim był ogromny. Jeżeli po zaborach przejęto około 200 szkół elementarnych, to w 1813 r. Było ich już 1289 z 44670 uczniami. Upadek Księstwa Warszawskiego i powstanie zależnego od Rosji Królestwa Kongresowego nie zahamowało rozwoju szkół elementarnych.

ROLA UNIWERSYTETU WILEŃSKIEGO W ROZWOJU SZKOLNICTWA I NAUKI W WILEŃSKIM OKRĘGU NAUKOWYM

 

UNIWERSYTET WILEŃSKI, utworzony 1579 p.n. Akad. Wil., na mocy aktu fundacyjnego Stefana Batorego, przekształcającego kolegium jezuickie (zał. 1570); do profesorów akad. należeli m.in.: S. Warszewicki (jej organizator), P. Skarga, J. Wujek, M.K. Sarbiewski; 1781-97, po reformach przeprowadzonych na polecenie R Komisji Edukacji Narodowej przez A. Poczobuta-Odlanickiego, działał jako Szkoła Gł. Wielkiego Księstwa Litew., z pol. językiem wykładowym, stanowiąc ośr. kształcenia nauczycieli; miał 2 wydziały: fiz. i moralny; 1797-1803 - Szkoła Gł. Wileńska; od 1803 jako Cesarski Uniwersytet Wileński, w randze kuratorium, organizował i nadzorował szkolnictwo Wil. Okręgu Nauk., stał się centrum życia kult. Litwy; kuratorem był (do 1824) A.J. Czartoryski, rektorem (1806-14) Jan Śniadecki; do grona profesorów należeli m.in.: S.B. Jundziłł, Jędrzej Śniadecki, G.E. Groddeck, B. Dobszewicz, J. Gołuchowski, T. Hussarzewski, I. Daniłowicz, J. Lelewel, I. Onacewicz, D. Pilchowski, M. Bobrowski; działały studenckie stowarzyszenia nauk.-patriotyczne ( R filomaci); 1832 Uniwersytet Wileński został zamknięty w ramach represji po powstaniu listopadowym; z wydziału med. powstała (działająca do 1842) Akad. Medyko-Chirurgiczna, a z wydziału teol. - Akad. Duchowna (1842 przeniesiona do Petersburga). W 1919 władze pol. reaktywowały Uniwersytet Wileński pod nazwą Uniw. Stefana Batorego w Wilnie (USB); miał 6 wydziałów: teol., prawa i nauk społ., lekarski, humanist., mat.-przyr., sztuki; profesorami byli m.in.: L. Kolankowski, S. Kościałkowski, H. Łowmiański, K. Moszyński, S. Zajączkowski, T. Czeżowski, H. Elzenberg, L. Chmaj, S. Srebrny, J. Otrębski, O. Chomiński, W. Taszycki, H. Turska, J. Trypućko; od 1939 (z przerwą 1943-44) Uniwersytet Wileński działa jako uczelnia litew.; 1955 otrzymał nazwę Uniw. im. V. Kapsukasa.

POWSTANIE STYCZNIOWE I JEGO WPŁYW NA POLSKIE SZKOLNICTWO W KRÓLESTWIE POLSKIM I ZABORZE ROSYJSKIM. POZYTYWIZM

Po upadku powstania listopadowego odrębność oświat. Królestwa Polskiego została zniesiona (1839), zamknięto uniwersytet (1831), zmienił się program i sytuacja szkolnictwa średniego i elementarnego, wzmógł nacisk rusyfikacyjny. Polityka rusyfikacyjna z całą bezwzględnością była prowadzona na terenie byłej kuratorii wil.; zamknięto uniwersytet, zamykano szkoły średnie, językiem wykładowym stawał się rosyjski. O otwarciu w Warszawie Szkoły Realnej (1841), Akad. Medyko-Chirurgicznej (1857), Inst. Agronomicznego w Marymoncie zadecydowały względy ekon. i praktyczne.

W Królestwie Polskim 1861 powołano Komisję Rządową Wyznań Rel. i Oświecenia Publ., której dyrektorem został A. Wielopolski. W 1862 car zatwierdził ustawę o wychowaniu publ. w Królestwie Pol., przywracającą nauczanie w języku pol. oraz częściową autonomię szkolną; ustalono organizację szkół średnich (4-klasowe gimnazjum niższe i 7-klasowe gimnazjum wyższe); zostały powołane 2 wyższe szkoły: w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, w Puławach - Inst. Rolniczo-Leśny; zajęto się problemami szkolnictwa elementarnego. Wybuch i upadek powstania styczniowego 1863-64 położyły kres autonomii szkolnictwa; nastąpiła gwałtowna rusyfikacja wszystkich szczebli kształcenia: Szkołę Główną przekształcono w uniwersytet ros. (1869), ograniczono szkolnictwo elementarne, szkolnictwo średnie poddano ścisłej kontroli. W 1897 analfabeci stanowili w Królestwie 69,5% ludności. Ratunek przed całkowitym upadkiem kultury pol. społeczeństwo widziało w tajnej oświacie, która była rozwijana na wszystkich szczeblach nauczania; organizowano komplety dla dzieci, przez samokształcenie dokształcała się młodzież ze szkół średnich, na poziomie wyższym były prowadzone odczyty R Uniwersytetu Latającego (1887-1905); tajny Uniwersytet Lud. obejmował swoją działalnością młodzież rzemieślniczą i robotn.; akcję czytelniczą prowadziło Warsz. Tow. Dobroczynności (zał. 1821), pod którego szyldem działały szkółki dla dzieci oraz wygłaszano prelekcje; mimo ścisłego nadzoru policji powstawały liczne kółka samokształceniowe młodzieży. Oryginalnym wydawnictwem był ukazujący się od 1897 R , redagowany przez S. Michalskiego. W pobudzaniu zainteresowania problemami oświaty i wychowania ogromną rolę odegrało czasopiśmiennictwo .

. RUSYFIKACJA na ziemiach polskich w XIX w. , polityka rządu ros. prowadzona w okresie zaborów w celu wynarodowienia ludności zamieszkującej ziemie zajęte w wyniku rozbiorów Polski. Po powstaniu listopadowym 1830-31 zlikwidowano sejm i armię pol.; zamknięto uniw. w Warszawie i Wilnie, Liceum Krzemienieckie, TPN; wiele cennych zbiorów wywieziono do Petersburga; 1833 wprowadzono stan wojenny, co oznaczało podporządkowanie administracji cyw. rosyjskiemu dowództwu wojsk.; w Warszawie wzniesiono Cytadelę, w X Pawilonie - więzienie polit.; namiestnikiem Królestwa Pol. został I.F. Paskiewicz; Rada Adm., formalnie utrzymana, stała się organem doradczym namiestnika; 1839 spod kompetencji Rady wyłączono sprawy szkolne, powierzając je Minist. Oświaty w Petersburgu; od 1841 także sądownictwo podlegało ministerstwu w Petersburgu; województwa przemianowano na gubernie; w latach 40. wprowadzono ros. system monetarny i ros. kodeks karny. Rusyfikacja była realizowana szczególnie bezwzględnie po upadku powstania styczniowego 1863-64; zmierzała do całkowitej unifikacji ziem pol. z Imperium Ros.; 1866 zlikwidowano Sekretariat Stanu Królestwa Pol. w Petersburgu, 1867 - Radę Stanu, Radę Adm. i komisje rządowe; lokalne władze adm., skarbowe, pocztowe, szkolne, sądowe itp. zorganizowano na wzór ros. i podporządkowano odnośnym ministerstwom cesarstwa; urzędy były obsadzane Rosjanami; wprowadzono język ros. w urzędach i szkołach (1866-69 w gimnazjach, od 1885 w szkołach lud.); 1869 zamknięto Szkołę Gł., otwarto Uniw. Warsz. z ros. językiem wykładowym. Walka z językiem pol. osiągnęła apogeum, gdy urząd generała-gubernatora sprawował J. Hurko (1883-94), kuratora szkolnego - A.L. Apuchtin (1879-97); obowiązywała cenzura. Zniesiono nazwę Królestwo Pol., wprowadzając nazwę Kraj Przywiślański; osobom pol. pochodzenia zakazano nabywania majątków ziemskich w zach. guberniach cesarstwa. Wzmożono proces R kasaty klasztorów, przekazując ich dobra duchowieństwu prawosławnemu. W 1867 hierarchię kośc. poddano zwierzchnictwu mianowanego przez cara Kolegium Rzymskokatol. w Petersburgu, izolując w ten sposób duchowieństwo katol. od Rzymu; postanowiono też zlikwidować Kościół unicki (od 1839 zniesiony już w cesarstwie); prawa wyznania panującego uzyskało prawosławie. Polityka rusyfikacyjna była stosowana wobec wszystkich mieszkańców, niezależnie od narodowości (m.in. 1865 zakaz wszelkich druków i publikacji w języku litew., jak również białorus. posługującym się czcionką łac.; 1874 rozciągnięto ten zakaz na druki ukr.)

POZYTYWIZM WARSZAWSKI , prąd ideowy i lit. rozwijający się 1864-90 (po upadku powstania styczniowego i uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Pol.); przyjął założenia R pozytywizmu jako koncepcję światopoglądową. Głównym ośr. kształtowania się myśli ideologicznej pozytywizmu w Polsce była Warszawa (stąd określenie pozytywizm warszawski), choć jego wpływy wyraźnie zaznaczyły się także np. w Galicji; do twórców pozytywizmu warszawskiego należeli: A. Świętochowski, B. Prus, P. Chmielowski, J. Ochorowicz, W. Spasowicz; wystąpienie nowej generacji, mające charakter kampanii publicyst., jest zw. walką "młodej" i "starej" prasy; najważniejszy organ teoret. - "Przegląd Tygodniowy" - zamieszczał artykuły-manifesty, m.in. Groch na ścianę A. Wiślickiego, My i wy Świętochowskiego; "młodą" prasę reprezentowały również m.in.: "Niwa", "Nowiny", "Prawda", "Głos", "Słowo". Pozytywizm warszawski przejawiał się w myśli polit.-społ. oraz w publicystyce i literaturze; romant. ideologii powstańczej przeciwstawił realizm polit. (tymczasowe pogodzenie się z utratą niepodległości), program wszechstronnego ekon. i kult. rozwoju społeczeństwa (hasło pracy organicznej) oraz upowszechnienia oświaty, zwł. wśród najniższych warstw społ. (hasło pracy u podstaw); wpłynął na rozwój publicystyki, stworzył nowocz. formy polemiki społ.-polit., krytyki lit., eseistyki. Literaturze romantycznej pozytywizm warszawski przeciwstawił odmienne walory poznawcze, cele społ.-wychowawcze; przyniósł rozkwit pol. powieści i noweli (od tzw. noweli i powieści tendencyjnej do prozy realist.); za najdogodniejszy do reedukacji społeczeństwa gatunek wypowiedzi uznał powieść (ilustracja tez programowych i odzwierciedlenie rzeczywistości). Reprezentanci idei pozytywizmu warszawskiego: E. Orzeszkowa, Prus, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka, J. Lam, I. Maciejowski, M. Bałucki, A. Asnyk, Władysław Łoziński, W. Przyborowski, A. Dygasiński. Pozytywizm warszawski stał się ok. 1870-1880 ideologią inteligencji i części burżuazji; najdłużej oddziaływał jako postawa światopoglądowa.

 

REFORMA SZKOLNA ALEKSANDRA WIELOPOLSKIEGO

WIELOPOLSKI ALEKSANDER, hrabia, margrabia Gonzaga Myszkowski (1803-77), ojciec Zygmunta, polityk; Naczelnik Rządu Cyw. w Królestwie Pol.; VI 1862 ogłosił -przygotowane przez siebie ukazy o  reformie oświaty (polskość szkolnictwa wszystkich szczebli ) Nowy system szkolny zrywał ostatecznie z zasadą stanowości. Szkoły średnie , połączone z elementarnymi tzw. klasami przygotowawczymi, dzieliły się na 5- klasowe szkoły powiatowe, 7- klasowe gimnazja i jedno ośmioklasowe Liceum w Lublinie. Program poszczególnych typów był tak ułożony, że umożliwiał przechodzenie od niższego do wyższego. Szkoły żeńskie miały być prywatne. Szkoły średnie miały charakter filologiczny, z wyjątkiem ostatniej klasy szkół powiatowych, podzielonej na techniczną i pedagogiczną oraz ósmej klasy liceum, w której uczono między innymi ekonomii, podstaw inżynierii, architektury i gospodarstwa wiejskiego.

KULTURKAMPF ( ZABÓR PRUSKI ) I GERMANIZACJA SZKOLNICTWA POLSKIEGO

GERMANIZACJA na ziemiach polskich w XIX w., polityka Prus prowadzona w okresie zaborów w celu wynarodowienia pol. ludności ziem zajętych w wyniku rozbiorów Polski i integracji tych ziem z państwem zaborczym. Germanizację rozpoczął król prus. Fryderyk II Wielki na opanowanym 1740-45 Śląsku, rozszerzył po I rozbiorze na Pomorze Gdańskie, Warmię i pas nadnotecki Wielkopolski. Politykę germanizacji stosowały również władze austr. w Galicji (do nadania jej autonomii 1867). Germanizacja w zaborze prus. przechodziła różne fazy; po okresie liberalnego kursu wobec ludności pol. 1815-30 nastąpiło 1830-40 zaostrzenie germanizacji w Wielkim Księstwie Pozn. przez E. Flottwella; 1841-49 proces ten uległ zahamowaniu, by znów wystąpić w okresie rządów reakcji 1850-70; akcję germanizacji nasilił O. Bismarck w ramach R Kulturkampfu; ( KULTURKAMPF ) ROZPOCZĘTY W 1872 PROGRAMOWO NISZCZYŁ WSZELKIE PRZEJAWY POLSKOŚCI. DO SZKÓŁ WPROWADZONO JĘZYK NIEMIECKI JAKO OBOWIĄZKOWY. POCZĄTKOWO POZWOLONO UŻYWAĆ JĘZYKA POLSKIEGO DO NAUKI RELIGII I ŚPIEWU KOŚCIELNEGO, ALE W 1909 R. COFNIĘTO I TO POZWOLENIE. DZIECI POLSKIE ZMUSZANO DO UCZĘSZCZANIA DO SZKÓŁ NIEMIECKICH .

Jedną z najważniejszych metod germanizacji była kolonizacja niem. na ziemiach pol.; zapoczątkowana przez Fryderyka II Wielkiego w pasie nadnoteckim, była kontynuowana z różnym nasileniem do 1919; służyła jej utworzona 1886 R Komisja Kolonizacyjna. Władze prus. popierały też napływ ludności niem. do miast (kupcy, rzemieślnicy), administracji, szkolnictwa, wolnych zawodów; nauczycieli i urzędników Polaków przenoszono w głąb Niemiec; od 1885 stosowano tzw. rugi prus. ( R rugi); ustawa z 1904 zakazywała tworzenia nowych osad rolnych (w praktyce - stawiania budynków) bez zezwolenia władz; 1908 w sejmie prus. przeforsowano ustawę wywłaszczeniową, pozwalającą na przymusowe wykupywanie majątków z rąk pol. na rzecz Komisji Kolonizacyjnej (pierwsze wywłaszczenie 1912). Głównym narzędziem germanizacji było wprowadzanie języka niem. do administracji, sądownictwa i szkolnictwa; po 1815 stopniowo ograniczano język pol. w urzędach i sądach, a w okresie bismarckowskim ustawowo rugowano język pol. przede wszystkim ze szkolnictwa; 1873-87 w Poznańskiem wprowadzono język niem. jako wykładowy we wszystkich szkołach lud. (z wyjątkiem lekcji religii) i średnich; 1876 język niem. stał się powszechnie obowiązujący w administracji i sądownictwie, a także w samorządach i komunikacji. Germanizacji służyło prawodawstwo o zgromadzeniach i stowarzyszeniach (zwł. ustawa z 1908 wprowadzająca tzw. paragraf kagańcowy - wszelkie zgromadzenia publ. mogły obradować wyłącznie w języku niem.); germanizację prowadzono również w armii przez odpowiednie rozmieszczanie rekrutów pol. w jednostkach wojsk.; antypolsko nastawiano miejscową ludność niemiecką.

Ludność pol. opierała się germanizacji; masowo popierała akcje protestacyjne (petycje i wiece), organizowała obchody rocznic nar.; niem. działalności kolonizacyjnej skutecznie przeciwstawiano pol. sieć banków lud. i spółek parcelacyjnych oraz innych organizacji gosp.; polskość podtrzymywały rozliczne stowarzyszenia (m.in. Tow. Czytelni Lud., stowarzyszenia śpiewacze, towarzystwa przemysłowców, Sokół), które prowadziły działalność kult.-

oświat.; rugowanie języka pol. z lekcji religii wywołało strajki szkolne (m.in. 1901 we Wrześni). Obrona polskości skutecznie hamowała germanizację, osłabiał ją też tzw. Ostflucht ['ucieczka ze wschodu'] ludności niem. (migracja na zachód); pod koniec XIX w. nastąpiło wyraźne umocnienie ludności pol. zaboru pruskiego. po 1878); w konsekwencji spowodował opór i zjednoczenie całej ludności pol. w pokojowej walce z niemczyzną.

 

GALICJA DOBY AUTONOMICZNEJ OSTOJĄ POLSKOŚCI

W Galicji po uzyskaniu autonomii (1866) powołano Radę Szkolną Krajową jako władzę zwierzchnią nad szkołami średnimi i ludowymi. Wprowadzono do szkół język polski, odsunięto Kościół od nadzoru nad szkolnictwem i wreszcie wprowadzono szkołę elementarną bezpłatną i obowiązkową. Osiągnięciem szkolnictwa ludowego było poszerzenia programu nauczania i tworzenie 3- letnich seminariów nauczycielskich. Z braku funduszów szkoły średnie rozwijały się powoli; zbyt mało było też w stosunku do potrzeb szkół zaw.; konserwatyzm reprezentacji ziemiańskiej w Radzie i zacofanie ekon. sprawiły, że szkolnictwo lud., mimo początkowego rozwoju, nie zaspokajało potrzeb, a różnice programowe między szkołami wiejskimi i miejskimi sprzyjały utrzymywaniu się wysokiego poziomu analfabetyzmu. Szkoła galic. była z języka polska, z ducha - austriacka; przeciwstawiała się temu młodzież gimnazjalna i uniwersytecka skupiona w tajnych organizacjach samokształceniowych (ruch ten ożywił się zwł. po 1905 ) W 1906 r. nastąpiło połączenie różnych organizacji nauczycielskich w Krajowy Związek Nauczycieli Ludowych, który skupił większość nauczycieli szkół elementarnych. Pod wpływem wzmagającego się ruchu oświatowego zaczęły powstawać dość liczne prywatne seminaria nauczycielskie. Przy seminariach żeńskich zakładano kursy dla wychowawczyń ogródków dziecięcych prowadzonych metodą froeblowską, które działały charytatywnie. ( do I wojny światowej działały 32 ogródki i około 200 ochronek )

REWOLUCJA 1905 R. I JEJ WPŁYW NA SZKOLNICTWO W KRÓLESTWIE POLSKIM I ZABORZE ROSYJSKIM.

 

. Podczas R rewolucji 1905-07 na ziemiach polskich doszło do strajku i bojkotu rządowych szkół ros.; bojkot, z różnym nasileniem, trwał do 1914. Zwiększyła się w tym czasie liczba szkół prywatnych, szczególnie żeńskich. Wyszły z podziemia instytucje oświat.: Uniw. Lud. przekształcił się w Uniw. dla Wszystkich, Uniw. Latający - w Wyższe Kursy Naukowe; powstała prywatna wyższa Szkoła Handl. im. L. Kronenberga (1906). Polska R Macierz Szkolna zajmowała się rozwijaniem szkolnictwa elementarnego, powstało Stow. Kursów dla Analfabetów Dorosłych. Liczne stowarzyszenia oświat., działały w Lublinie, Łodzi, Kaliszu, Radomiu. Po 1907 wiele towarzystw zostało rozwiązanych, działalność innych ograniczona, jednak inicjatywy oświat. nie zamarły; nasiliły się dyskusje na tematy pedag., zacieśniły kontakty z Galicją; w ostatnich latach przed I wojną świat. w środowiskach nauczycielskich rodziły się nowe koncepcje pedag. i projekty nowej organizacji szkolnictwa. Po okresie wzmożonego nacisku rusyfikacyjnego 1885-1905, w wyniku rewolucji 1905-07 wprowadzono pewne swobody w zakresie życia nar. (m.in. prywatne szkolnictwo z językiem pol., przedstawicielstwo w ros. Dumie Państw., zgoda na tworzenie pol. stowarzyszeń nauk. i kult., zelżała cenzura, zalegalizowano ruch związkowy).

STRAJKI SZKOLNE W ZABORZE PRUSKIM

W zaborze pruskim w okresie Wiosny Ludów nastąpiło złagodzenie polityki antypol.; zezwolono na wprowadzenie języka pol. do szkół elementarnych i niższych klas niektórych gimnazjów; język pol. został dopuszczony do niektórych szkół na Śląsku i gimnazjów protest.; dzięki działalności E. Estkowskiego nastąpił rozwój szkół lud., tj. szkół elementarnych, przeznaczonych dla dzieci wiejskich i z małych miasteczek; w Poznaniu powstało pierwsze pol. czasopismo pedag. "Szkoła Polska" (1849-53). Kolejną falę germanizacji przyniosła 2 poł. XIX w. Język pol. był rugowany ze szkół średnich, następnie ze szkół lud., a młodzież poddawano policyjnej inwigilacji. Kiedy 1901 zaczęto wprowadzać nauczanie religii w języku niem., we Wrześni wybuchł strajk dzieci, który z czasem rozszerzył się na inne miasteczka Wielkopolski oraz Pomorza i z przerwami trwał do 1907. Do podtrzymania świadomości nar. przyczyniały się w zaborze prus. towarzystwa oświat. i społ., jak Tow. Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego (zał. 1841), które udzielało pomocy w kształceniu młodzieży rzemieślniczej i robotn., Tow. Czytelni Lud. (TCL), które zakładało czytelnie we wsiach i w małych miasteczkach, organizowało odczyty, teatry amatorskie itp.

JAN WŁADYSŁAW DAWID- ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ

DAWID JAN WŁADYSŁAW (1859 -1914), syn Wincentego, mąż Jadwigi Dawidowej; psycholog i pedagog; pionier psychologii rozwojowej i pedagogiki doświadczalnej w Polsce; wykładowca na Uniw. Latającym i w Tow. Kursów Naukowych w Warszawie; 1890-97 red. nacz. "Przeglądu Pedagogicznego"; od 1898 zaangażowany w działalność polit., 1900-05 red. i wydawca radykalnego R "Głosu" , 1906-07 "Przeglądu Społecznego". Pedagogikę pojmował jako naukę empiryczną, opartą na wynikach badań psychol.; organizował i propagował wśród nauczycielstwa badania psychol.-pedag. uczniów, opracowując specjalnie do tego celu przeznaczone kwestionariusze ( Program postrzeżeń psychologiczno-wychowawczych nad dzieckiem ... 1887, Zasób umysłowy dziecka 1895); zajmował się także metodyką nauczania początkowego (traktat dydaktyczny Nauka o rzeczach 1895) i problematyką pedeutologiczną (rozprawa O duszy nauczycielstwa 1912); autor jednego z najwybitniejszych pol. dzieł psychol. Inteligencja, wola i zdolność do pracy (1911, wyd. powojenne 1966), w którym m.in. przedstawił wyniki własnych badań nad inteligencją prowadzonych oryginalną metodą "testów obrazkowych"; szkice filoz. ( O intuicji w filozofii Bergsona 1911); prekursorska praca Psychologia religii (1933); Pisma pedagogiczne (1961), Pisma pedagogiczne pomniejsze (1968).

SEJM NAUCZYCIELSKI ( 1919 R. )

. Po odzyskaniu niepodległości pierwszym zadaniem władz oświat. stało się ujednolicenie systemu szkolnego, tj. określenie jego organizacji, zadań, podstaw ideowych i programów. Proces ten trwał do 1922 . Z inicjatywy MWRiOP IV 1919 zwołano Ogólnopol. Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii p.n. Sejmu Nauczycielskiego; miał on wypowiedzieć się w sprawie zasad przyszłego ustroju szkolnego; mimo dużego zróżnicowania zaprezentowanych koncepcji i stanowisk, ostatecznie zjazd opowiedział się za jednolitą i bezpłatną szkołą powszechną, wprowadzeniem 7-letniego obowiązku szkolnego, powiązaniem ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do wykształcenia wyższego bez względu na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej; wprawdzie uchwały Sejmu nigdy nie zostały w pełni zrealizowane, ich treść i toczone w toku obrad dyskusje wywarły jednak wpływ na kształt wielu późniejszych inicjatyw oświat., a podjęte problemy niejednokrotnie powracały na łamy prasy pedagogicznej. Jednym z pierwszych aktów prawnych regulujących sprawy oświaty w odrodzonym państwie był wydany 7 II 1919 dekret O obowiązku szkolnym ; wprowadzał on obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia; szkoła miała być bezpłatna, co nakładało na państwo obowiązek zapewnienia dostępu do niej wszystkim dzieciom; jednocześnie dekret zakładał, biorąc pod uwagę rzeczywiste możliwości państwa, stopniową realizację jego postanowień. U progu niepodległości sytuacja w szkolnictwie powszechnym była zróżnicowana w zależności od regionu; 1922/23 w województwach zach. nauczaniem początkowym było objętych 94,7% dzieci, na Śląsku - 86,3%, w Galicji - 76%, w województwach centr. - 66,2%, we wsch. - 34,7%; przeważały, szczególnie na wsiach, szkoły z 1 lub 2 nauczycielami, tj. niżej zorganizowane, nie realizujące pełnego programu nauczania. Mimo znacznego rozwoju szkolnictwa powszechnego (zwł. 1922-29), potrzeby w tym zakresie do końca 20-lecia nie zostały w pełni zaspokojone. Na szczeblu szkolnictwa średniego utrzymało się 8-klasowe gimnazjum, w którym wyodrębniano 2 stopnie - pierwsze 3 klasy o charakterze ogólnokształcącym oraz częściowo ukierunkowane klasy wyższe; matura gimnazjalna otwierała drogę do studiów wyższych. W systemie tym szkoła średnia nie była powiązana ze szkolnictwem powszechnym: do gimnazjum przyjmowano na podstawie egzaminu po 5 klasach szkoły powszechnej, w niektórych gimnazjach otwierano klasy wstępne, przygotowujące do nauki w szkole średniej z pominięciem szkoły powszechnej. Ze względu na trudności ekon., a także z powodu nacisku kół konserwatywnych, została zachowana możliwość otwierania prywatnych szkół powszechnych; równouprawniono nauczanie domowe z publ.; zezwolono na otwieranie prywatnych gimnazjów, które po spełnieniu określonych warunków uzyskiwały prawa szkół państwowych. Poważnym ograniczeniem dostępu do szkół średnich i wyższych była odpłatność za naukę, utrzymująca się mimo postulatów posłów, przede wszystkim z lewicy, by kształcenie na wszystkich szczeblach było bezpłatne.

 

IDEAŁ WYCHOWANIA NARODOWEGO I PAŃSTWOWEGO W II RZECZYPOSPOLITEJ

 

W latach 20. w programach wychowawczych dominował kierunek nar., propagowany przez pedagogów związanych z Nar. Demokracją (L. Zarzecki, L. Jaksa-Bykowski i in.); w wychowaniu nar. kładziono nacisk na patriotyzm, wierność tradycji, postawę rel. młodzieży. Po przewrocie majowym 1926, pod wpływem ideologii obozu rządowego lansującego hasło uzdrowienia stosunków wewn. i wzmocnienia roli państwa, ukształtował się program tzw. wychowania państw., sformułowany przez min. S. Czerwińskiego w wygłoszonym 1929 na Kongresie Pedag. przemówieniu O ideał wychowawczy szkoły polskiej . Kierunek wychowania państw. kładł nacisk na wiązanie pracy dydaktycznej z oddziaływaniem wychowawczym w duchu poszanowania państwa, oddania dla jego rozwoju, kształtowania poczucia odpowiedzialności obywatelskiej niezależnie od przynależności do grup narodowych. Ideę wychowania państw. jako pełnego systemu wychowawczego rozwinął A. Skwarczyński; problematykę tę podejmowali w swych pracach teoret. także K. Sośnicki i Z. Mysłakowski. Koncepcja ta, w praktyce spłycona, spotkała się z krytyką z wielu stron. W opozycji do niej pozostała lewica, która widziała w niej próbę podporządkowania sobie społeczeństwa przez obóz rządzący. Prawica krytykowała ją z punktu widzenia interesów nar., w kontekście wzmagających się w tym obozie w latach 30. tendencji nacjonalistycznych; przejawem tych nastrojów, szczególnie żywych wśród młodzieży akademickiej grupującej się w organizacjach Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) i Falangi, były m.in. wzniecane przez nią brutalne ekscesy antysemickie. Także mniejszości nar. widziały w wychowaniu państw. zagrożenie dla swych praw i interesów.

 

OŚWIATA DOROSŁYCH W II RZECZYPOSPOLITEJ

Dla młodzieży pracującej wprowadzono obowiązek dokształcania się w 3-letnich szkołach opartych na I i III stopniu szkoły powszechnej. Niższe szkoły zaw., o charakterze prakt., były oparte na I stopniu szkoły powszechnej; gimnazja zaw. odpowiadały gimnazjom ogólnokształcącym, licea zaw. uprawniały do dalszych studiów w wyższych szkołach technicznych. W dziedzinie oświaty pozaszkolnej nadal pozostawały aktywne organizacje powstałe przed 1914 (TCL, TSL, Pol. Macierz Szkolna); zajmowały się m.in. zwalczaniem analfabetyzmu, prowadziły kursy, czytelnie, działalność odczytową, domy lud. i świetlice. Z inicjatywy I. Daszyńskiego powołano R Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (1923-39). Potrzeby kult.-oświat. wsi zaspokajały uniwersytety lud., organizowane na wzór duń. uniwersytetów typu grudtvigowskiego (kilkumiesięczne kursy internatowe o programie obejmującym problemy kultury ogólnej oraz zagadnienia społ. związane z życiem i rozwojem wsi; miały na celu ogólny rozwój i formowanie osobowości społ. słuchaczy). Działały też towarzystwa oświat.-kult. skupiające członków mniejszości narodowych. Na okres 20-lecia międzywojennego przypada rozwój teorii oświaty dorosłych (pol. szkoła pedagogiki społ. H. Radlińskiej) oraz instytucji kształcących profesjonalne kadry w tej dziedzinie.

 

  USTAWA JĘDRZEJOWICZOWSKA ( 11 MARCA 1932 R. )

Znaczną przebudowę ustroju szkolnego przeprowadzono na mocy ustawy z 1932, uchwalonej z inicjatywy min. wyznań rel. i oświecenia publ. J. Jędrzejewicza. Reforma (zw. jędrzejewiczowską) utrzymała 7-letni obowiązek szkolny w zakresie szkoły powszechnej, ale zarazem zachowała zróżnicowanie organiz. i programowe tych szkół (szkoły powszechne I, II i III stopnia, tj. 4-, 6- i 7-klasowe), faktycznie sankcjonując różnice w poziomie wykształcenia już na pierwszym, obowiązkowym szczeblu nauczania. Wstęp do gimnazjum (nadal na podstawie egzaminu) dawało ukończenie 6 klas szkoły powszechnej, klasa 7 była przeznaczona dla tych, którzy nie zamierzali kształcić się dalej; gimnazjum, teraz 4-letnie, miało jednolity program ogólnokształcący; do studiów wyższych przygotowywały 2-letnie licea o programie ukierunkowanym (humanist., mat.-fiz., przyr., klas.). Ustawa przewidywała, że 60% szkół powszechnych może mieć stopień organiz. I, 17% - III. Większość szkół I stopnia działało we wsiach, co znacznie utrudniało dostęp dzieci wiejskich do szkół średnich i wyższych. Trudności finansowe, niedobór nauczycieli i braki lokalowe powodowały, że znaczna liczba dzieci pozostawała poza szkołą, nie wypełniając obowiązku szkolnego (1934/35 było ich ponad 900 tys.). Ustawa uporządkowała sytuację i podniosła rangę szkolnictwa zawodowego. Dla młodzieży pracującej wprowadzono obowiązek dokształcania się w 3-letnich szkołach opartych na I i III stopniu szkoły powszechnej. Niższe szkoły zaw., o charakterze prakt., były oparte na I stopniu szkoły powszechnej; gimnazja zaw. odpowiadały gimnazjom ogólnokształcącym, licea zaw. uprawniały do dalszych studiów w wyższych szkołach technicznych. Zostały zniesione dawne 5-letnie seminaria nauczycielskie, na ich miejsce organizowano 3-letnie licea pedag. oparte na 4-letnim gimnazjum. Uchwalona 15 III 1933 odrębna ustawa o szkołach wyższych ograniczyła ich autonomię, zwiększając uprawnienia ministra, który zyskał prawo tworzenia i likwidowania katedr oraz wydziałów, zatwierdzania (lub nie) rektorów; została wzmocniona w uczelniach władza rektora, ograniczona pozycja senatów akademickich; w rezultacie zlikwidowano (m.in. z powodów polit.) 52 katedry.

 PRZEDSTAWICIELE NOWEGO WYCHOWANIA

 

DEWEY JOHN (1859-1952), amer. filozof, pedagog i psycholog; prof. University of Michigan w Ann Arbor (1889-94), University of Chicago (1894-1904), Columbia University w Nowym Jorku (1904-30), 1919-21 wykładał na uniw. w Pekinie i Nankinie; działacz społ. i polit., zwolennik liberalno-demokr. przemian społ.-polit. w USA; jeden z gł. przedstawicieli R pragmatyzmu , twórca jego odmiany zw. R instrumentalizmem , głosił tezę o współzależności ludzkiej działalności poznawczej i prakt.; w psychologii rozwinął w duchu funkcjonalizmu teorię myślenia jako czynności rozwiązywania problemów; w pedagogice domagał się, by wychowanie włączało się w proces doświadczania świata przez dziecko, rekonstruowało i rozwijało jego doświadczenie, nie zaś narzucało obce mu formy zachowania w imię zewn. celów; swoje idee weryfikował w zał. 1896 szkole-laboratorium przy uniw. w Chicago; nacz. zasadą realizowanego tam systemu dydaktycznego było "uczenie się przez działanie": samodzielna aktywność uczniów podczas różnorodnych zajęć prakt. miała służyć integracji wiedzy szkolnej, ćwiczeniu władz poznawczych i zbliżeniu szkoły do życia społeczeństwa; koncepcje Deweya zapoczątkowały w pedagogice amer. nurt zw. progresywizmem i silnie oddziałały na szkołę amer.; inspirowały też przemiany, jakim na przeł. XIX i XX w. uległy teoria i praktyka pedag. w innych krajach ( R nowe wychowanie); gł. prace: Moje pedagogiczne credo (1897, wyd. pol. 1933), Jak myślimy (1910, wyd. pol. 1934, 1988), Demokracja i wychowanie (1916, wyd. pol. 1972), Experience and Nature (1925), Logic: The Theory of Inquiry (1938), Sztuka jako doświadczenie (1934, wyd. pol. 1975), Wybór pism pedagogicznych (1967).

 

MONTESSORI MARIA ( 1870-1952), wł. lekarka i pedagog, reformatorka wychowania przedszkolnego; rozwijając i uogólniając doświadczenia zdobyte początkowo w pracy z dziećmi upośledzonymi, stworzyła system wychowania przedszkolnego znany jako metoda Montessoriego; system ten, oparty na założeniach R naturalizmu pedagogicznego, pozostawiał dziecku pełną swobodę w rozwijaniu spontanicznej aktywności, a zadanie wychowawcy upatrywał w tworzeniu warunków i sytuacji sprzyjających rozwojowi dziecka; szczególne znaczenie Montessori przypisywała kształceniu zmysłów; celowi temu miało służyć m.in. odpowiednie urządzenie i wyposażenie "domu dziecięcego", jak nazywała zał. przez siebie 1907 w Rzymie zakład wychowawczy, który stał się wzorem nowego typu placówki wychowania przedszkolnego; mimo krytyki, z jaką spotykała się m.in. za niedocenianie zabawy i zajęć zespołowych, metoda Montessori szybko się rozpowszechniła, przyczyniając się do przezwyciężenia tradycyjnego rygoryzmu i formalizmu w wychowaniu małego dziecka; Domy dziecięce. Metoda pedagogiki naukowej stosowana w wychowaniu najmłodszych dzieci (1909, wyd. pol. 1913).

 

KEY ELLEN KAROLINE (1848-1926), szwedz. działaczka społ., publicystka, pedagog; czołowa przedstawicielka ruchu kobiecego w Szwecji; w poglądach filoz. ( Tankebilder 1898, Lifslinjer , t. 1-3 1903-06) łączyła monizm z ewolucjonizmem o zabarwieniu panteistyczno-mistycznym; najpełniejszy wyraz swym poglądom społ. i pedag. dała w tłumaczonej na wiele języków pracy Stulecie dziecka (1900, wyd. pol. 1928); żądała w niej uznania prawa nie tylko kobiety, ale i dziecka do osobistej wolności i niezależności; widząc w szkole narzędzie przymusu oraz polit. i rel. indoktrynacji, domagała się poszanowania naturalnej odrębności dziecka i jego prawa do swobodnego rozwoju, pełnej indywidualizacji nauczania; ze swą koncepcją wychowania wiązała nadzieje na rozwój nowych stosunków społ., opartych na braterstwie jednostek.

Konarski i Jego reformy

Stanisław Konarski (1700 - 1773). Właściwe nazwisko to Hieronim Franciszek Konarski. Wykształcony, wszechstronny, miał światły umysł i szerokie horyzonty. Był pijarem. Po powrocie do kraju rozpoczął reformy szkolnictwa pijarskiego. Prekursor teatrów wolnych. Rozwój teatru. Poprzez teatr szkolny, którym żywo się zainteresował, starał się udostępnić rodakom arcydzieła literatury francuskiej, między innymi tłumaczył sztuki obce i napisał "Tragedię Epaminondy" (1756). Dziedziną jednak, w której najbardziej się zasłużył, było szkolnictwo. Zainicjowana przez niego reforma miała dla oświaty tego okresu znaczenie przełomowe. W 1740 r. Konarski otworzył w Warszawie nowoczesny na owe czasy zakład naukowy dla synów magnackich i zamożnej szlachty z wypracowanym przez siebie programem nauki - Collegium Nobilium. Generalnie jednak przeprowadził reformy wszystkich szkół pijarskich . Pod jego kierunkiem opracowano "Ustawy szkolne", z których czerpali pomysły późniejsi reformatorzy systemu oświaty. Przeprowadzone reformy: Językiem wykładowym w miejsce łaciny miał wejść język polski. Unowocześnić programy nauczania. Wprowadzono zajęcia fizyczne. Urządzono także pracownie i obserwatorium astronomiczne. Reformy Konarskiego stały się potem źródłem inspiracji dla szkolnictwa jezuickiego. Zastąpiono metodę wkuwania metodą opartą na zrozumieniu. Obok łaciny uczono języków nowożytnych: niemiecki i francuski.   Wprowadzenie logiki, retoryki, etyki. Wprowadzenie przedmiotów: fizyka, matematyka, botanika, historia (powszechna i ojczysta), geografia. Wzorem polszczyzny była literatura współczesna. Wszystkie reformy były kontynowane przez KEN. Głośną polemikę wywołał traktat z dziedziny retoryki pt: "De emendalis elopuentiove cithis" ("O poprawie błędów wymowy" - 1741), gdzie Konarski krytykował makaronizmy, wtrącanie obcych zwrotów panegirycznych, przesadny styl. Za wzór postawił polszczyznę pisarzy XVI wieku. Głównie Jana Kochanowskiego. Autor żąda, aby pisać w sposób komunikatywny, stylem prostym, czystym, walczył o przyszłość polszczyzny.   Reforma Konarskiego miała podwójne znaczenie: zmuszała jezuitów do unowocześnienia ich szkół i przede wszystkim w szkołach pijarskich wychowywano pokolenie przyszłych bojowników o nową postać życia politycznego w Polsce. Zadania bowiem, które stawiał sobie Konarski, obliczane były na cele polityczne, Dowiódł tego w swym anonimowym dziele pt: "O skutecznym rad sposobie". Jest ono o reformie obrad sejmowych, a przede wszystkim przeciwko "liberum veto". Generalnie dzieło było poświęcone reformom ustrojowym. W ten sposób autor torował drogę zmianie ustroju, której dokonać miało następne pokolenie. Konarski uporządkował prawa polskie w "Volumina Legum" - "Zbiory praw". Jest to uporządkowanie praw Rzeczypospolitej ustawionych przez sejm. Postać Konarskiego stawia wzór dla następnego pokolenia. Jego zasługi uznał Stanisław August medalem z napisem "Temu, który odważył się być mądrym".

Kształcenie dorosłych

IDEE KSZTAŁCENIA DOROSŁYCH W MYŚLI I PRAKTYCE WYCHOWAWCZEJ PRZESZŁOŚCI   Anglia Jako pierwszy zajął się tym problemem Gerard Winstanley (XVII w.) . Opracował interesujący projekt organizowania życia i rozrywek w niedziele . W tym dniu , jako wolnym od pracy , ludzie mieli schodzić się razem w celu podtrzymywania między sobą przyjaznych kontaktów i użytecznego spędzania czasu na zajęciach umysłowych . Postulował zapoznawanie szerokich warstw społeczeństwa z aktualnymi wiadomościami społeczno - politycznymi , przepisami prawa publicznego , wiadomościami z zakresu różnych dziedzin wiedzy . Ideologia francuskiej rewolucji burżuazyjnej oddziałała bardzo silnie na wyspy brytyjskie już pod koniec XVIII w. Jednym ze skutków rewolucyjnej akcji propagandowej i uświadamiającej było rozpowszechnienie się wśród robotników angielskich zrozumienia dla wiedzy , niezbędnej dla zwiększenia wydajności pracy i podniesienia zarobków . Aby ułatwić robotnikom kształcenie , przywódcy powstających związków zawodowych zaczęli organizować odczyty , pogadanki na tematy zawodowe i społeczno - polityczne , tworzyć różne kluby dyskusyjne , kursy , stowarzyszenia oświatowe , a wreszcie robotnicze szkoły niedzielne . Przyjmowały one dorosłych i dzieci . Oprócz znajomości czytania i pisania rozwijały wśród dorosłych uczniów świadomość klasową oraz szerzyły wiedzę ekonomiczno - polityczną . W drugiej połowie XIX w. działacze oświatowi , zorganizowani w tzw. ruchu czartystów , domagali się przyznania wszystkim dzieciom równych praw do kształcenia się . Spowodowało to ogromny rozwój szkolnictwa robotniczego . Niektóre ze szkół , np. Szkoły Instytutu Mechaniki w Salford i Manchester , prowadziły wieczorowe kursy zawodowe dla dorosłych robotników . Dużą rolę w upowszechnianiu wykształcenia zawodowego w Anglii odgrywały wieczorowe szkoły dokształcające dla pracujących . Początkowo odpowiadały one poziomowi ogólnokształcących szkół początkowych . Od roku 1890 zaczęto wprowadzać do nich niektóre przedmioty zawodowe oraz zajęcia rzemieślnicze , a w 1898 r. wprowadzono przedmioty techniczne i handlowe , poszerzając jednocześnie program nauczania . W wyniku tych zmian część szkół dokształcających przeobraziła się w wieczorowe średnie szkoły techniczne lub handlowe .   Francja Szybki rozwój szkół elementarnych po reformie szkolnictwa w 1833 r. , przeprowadzonej przez ówczesnego ministra oświaty Franciszka Guizota (1787-1874) , przyczynił się pośrednio do powstania szkolnictwa elementarnego dla dorosłych. Rosnące wśród robotników zrozumienie dla znaczenia wiedzy w życiu codziennym oraz w pracy zawodowej skłoniło Guizota do wydania rozporządzenia o organizowaniu kursów wieczorowych dla dorosłych , którzy nie ukończyli szkoły elementarnej . Kursy takie istniały już wcześniej w Marsylii , Lyonie , Nancy i Paryżu . W drugiej połowie XIX w. rozwój nauki i powszechności oświaty popierali wielcy przemysłowcy , którzy doszli do przekonania , że nie rozwiną swych fabryk i nie podołają konkurencji międzynarodowej , mając niewykształconych i niewykwalifikowanych robotników . Zaczęli domagać się wraz z republikanami reformy oświaty , udostępnienia jej każdemu obywatelowi oraz stworzenia różnych form dokształcania dorosłych . Pragnąc przyczynić się do podniesienia dobrobytu biednej ludności wiejskiej , Jan Fryderyk Oberlin (1740-1826) , organizował stowarzyszenia rolnicze , kasy pożyczkowe , zbiorowe prace rolne , ale też uczył ludność wiejską unowocześnionej gospodarki rolnej i hodowli bydła , zakładał szkoły elementarne na wsiach .   Galicja Od schyłku XIX w. żywy ruch na polu oświaty dorosłych starał się wyrównywać różnorodne braki organizacyjne i zacofanie ideologiczne całego galicyjskiego systemu szkolnego . Galicyjska oświata dorosłych może poszczycić się niemałymi osiągnięciami . Jej różnorodne kursy , cykle wykładów , odczyty , czytelnie odznaczały się nie tylko wysokim poziomem naukowym , ale także postępową , demokratyczna , a niekiedy nawet radykalną ideologią .   Królestwo Polskie Działające w Warszawie w latach 1875-1877 Towarzystwo Oświaty Narodowej stawiało sobie za cel zwalczanie ciemnoty na wsi , organizowanie czytelnictwa i upowszechnianie książek oraz czasopism . Z kół młodej , postępowej inteligencji wyrastały zastępy bojowników o rozwój oświaty ludu . Żywiołowy początkowo ruch przenoszenia się inteligencji na wieś dla krzewienia oświaty zaczął po 1882 r. , dzięki wysiłkom Koła Oświaty Ludowej , przybierać formy coraz bardziej zorganizowane . Do tajnych szkółek wiejskich kierowano nauczycielki , dostarczano im pomoce szkolne i tworzono tajne biblioteczki . Nauczycielki podejmowały pracę oświatową zarówno z dziećmi , jak i z dorosłymi . Rewolucja 1905 r. spowodowała powstanie i rozwój licznych instytucji oświatowych i kulturalnych . Na tle ogólnego ożywienia politycznego i kulturalnego zaczęły coraz wyraźniej kształtować się zarysy oświaty narodowej , rozwijającej się obok szkolnictwa utrzymywanego przez rząd carski . Jej głównymi przejawami był wzrost liczby szkół praywatnych wszystkich szczebli i kierunków oraz rozwój oświaty dorosłych .     UNIWERSYTETY LUDOWE I POWSZECHNE Znamiennym zjawiskiem dla wielu krajów w końcu XIX w. było powstawanie instytucji oświatowych służących dokształcaniu osób dorosłych . Czołowe miejsce wśród tych instytucji zajmowały uniwersytety ludowe i uniwersytety powszechne . Pierwsze uniwersytety ludowe powstały w Danii , zaś ojczyzną uniwersytetów powszechnych była Anglia .   Twórcą koncepcji uniwersytetu ludowego był wybitny pisarz i polityk - Mikołaj Grundtvig (1783-1872) . Przekonany , że przyszłość jego kraju leży w rozwoju demokracji , występował w obronie politycznych interesów chłopów duńskich . Wychowanie narodowe usiłował oprzeć na przeszłości ludów skandynawskich i twórczości ludowej . Zadanie uniwersytetu ludowego miało polegać na przygotowaniu do udziału w życiu obywatelskim , miał on być przybytkiem "żywego słowa" , a podstawą nauczania miały być przedmioty humanistyczne .   Duńskie uniwersytety ludowe upowszechniły się w drugiej połowie XIX w. w innych krajach skandynawskich , a na początku XX w. ich idee pojawiły się w wielu krajach europejskich , m.in. także na ziemiach polskich . Właściwy rozwój uniwersytetów ludowych w Polsce przypadł jednak dopiero na okres międzywojenny . Koncepcje oświatowe Grundtviga rozwinął wówczas i przystosował do polskich warunków Ignacy Solarz (1891-1940) - działacz ludowy i oświatowy , publicysta , przywódca wiejskiego ruchu młodzieżowego i spółdzielczego . Pierwszy uniwersytet ludowy założył w 1924 r. w Szycach k. Krakowa .   Twórcą pierwszego uniwersytetu powszechnego w 1873 r. był docent uniwersytetu w Cambridge , James Stuart . Instytucję tą określano w Anglii mianem uniwersytetu rozszerzonego . Nazwa ta oznaczała rozszerzenie właściwej działalności uczelni akademickiej poza krąg studiującej młodzieży i wyjście z wykładami do szerszych warstw społeczeństwa . Działalność tę określano również nazwą "pracy poza murami uniwersytetu" . Na początku XX w. angielskie uniwersytety powszechne skupiały już ponad 50 tys. słuchaczy . Podstawy organizacyjne i zasady dydaktyczne obowiązujące w uniwersytetach powszechnych zostały opracowane przez Stuarta : •  Organizowanie serii odczytów w liczbie 12 , wygłaszanych przeważnie w odstępach tygodniowych , obejmujących ogólny zarys wybranej przez słuchaczy wiedzy . •  Obowiązek zaopatrywania słuchaczy w tzw. sylabusy , czyli streszczenia odczytów , zawierające jednocześnie wskazówki bibliograficzne , ułatwiające słuchaczom pogłębienie omawianego przedmiotu . •  Składanie przez słuchaczy pisemnych wypracowań . •  Organizowanie dyskusji po wykładach , mających na celu wyjaśnienie bardziej złożonych problemów . Zasady te , przyjęte przez wszystkie uniwersytety powszechne , stały się podstawą metodyki popularyzacji .   Ruch uniwersytetów powszechnych objął pod koniec XIX w. prawie całą Europę , Amerykę , dotarł nawet do Indii i Australii . W Stanach Zjednoczonych pierwszy uniwersytet powszechny powstał w Buffalo w 1887 r. Na kontynencie europejskim najwcześniej przyjął się w Austrii (1880 r.) , następnie w Niemczech (1896 r.) i we Francji (1898 r.) . W ostatnich latach XIX i na początku XX w. pierwsze uniwersytety powszechne pojawiły się również na ziemiach polskich wszystkich trzech zaborów . Struktura organizacyjna i formy ich działalności ulegały z czasem daleko idącej ewolucji . Poszerzały się też ich zadania . Oprócz popularyzacji wiedzy wiele uniwersytetów stawiało sobie za cel aktywizację kulturalną określonych środowisk . Poza organizowaniem odczytów zajmowały się one szerzeniem samokształcenia , upowszechnianiem czytelnictwa , zakładaniem bibliotek , dokształcaniem dorosłych w zakresie początkowym , organizowaniem amatorskiego ruchu artystycznego itp. . W wielu krajach uniwersytety powszechne odbiegały pod względem swojej struktury organizacyjnej dość daleko od klasycznego wzoru angielskiego . Działały one nie jako agendy wyższych uczelni , lecz jako samodzielne instytucje oświatowe powoływane do życia przez różnorodne środowiska społeczne .

Kształcenie retoryczne

IDEE I TREŚCI KSZTAŁCENIA RETORYCZNEGO W SZKOLNICTWIE EUROPEJSKIM OD STAROŻYTNOŚCI DO EPOKI ODRODZENIA retoryka ( od gr. rhetór - mówca albo nauczyciel wymowy ) - sztuka lub teoria wymowy , krasomówstwo ; nauka zasad sprawnego i pięknego wysławiania się , obejmująca prawidła doboru słów , konstrukcji zdań , umiejętność argumentacji itp.   Starożytność Pogłębiająca się w połowie V w.pne. wiara w skuteczność wychowania ułatwiła działalność sofistom , którzy zapoczątkowali w pedagogice ateńskiej nowy okres . Sofiści (mędrcy) nie byli bynajmniej wszyscy filozofami . Tylko niektórzy z nich, jak Protagoras i Gorgias , tworzyli oryginalne dzieła filozoficzne . Inni byli przeważnie tylko nauczycielami . Sofiści twierdzili , że każdy człowiek ma prawo do krytykowania i dążenia do zmiany praw , zasad moralnych i przepisów religijnych , które wg nich były wymysłem ludzkim . Można to osiągnąć przekonując skutecznie jak największą liczbę słuchaczy o swych racjach . Dlatego sofiści uczyli młodzież przede wszystkim wymowy , a ściślej takiego dobierania argumentów i sposobu zbijania wywodów przeciwnika , ażeby w opinii słuchaczy ich wychowanek mógł mieć zawsze rację . Ich program wychowania , aczkolwiek nie ograniczał się tylko do wymowy , był początkiem kształcenia retorycznego .   W hellenistycznej szkole na terenie starożytnego Rzymu największy zapał wywołała właśnie retoryka . Była przedmiotem najbardziej dostosowanym zarówno do warunków życia politycznego , jak i do potrzeb uczniów szkół średnich , głównie pochodzenia arystokratycznego , przygotowujących się od dzieciństwa do działalności publicznej . Nic więc dziwnego , że dobry mówca stanowił najwyższy ideał człowieka rzymskiego , uosobienie wszystkich cnót moralnych i obywatelskich , synonim wszechstronnej wiedzy i głębokiej mądrości .   Marcus Fabius Quintylianus (35-95 r.) - wybitny , a właściwie jedyny teoretyk praktyki pedagogicznej na wszystkich poziomach w okresie cesarstwa . Z urodzenia był Hiszpanem . Studia ukończył w Rzymie . Przez wiele lat był - tak jak jego ojciec i dziadek - nauczycielem retoryki w Hiszpanii , a potem w Rzymie , gdzie został mianowany przez cesarza Wespazjana pierwszym cesarskim profesorem retoryki . Napisał dzieło pt. O wychowaniu mówcy , w którym wykazał olbrzymią wiedzę pedagogiczną i bogate doświadczenie. Można je nazwać pierwszą teorią wychowania i wykształcenia zawodowego . Wszystkie wskazania wychowawcze , dydaktyczne i programowe Kwintyliana , bez względu na to , jakiego dotyczą poziomu wiedzy , zmierzają tylko do jednego celu : wykształcenia mówcy i temu celowi podporządkowują wszystkie czynności pedagogiczne . Aprobując kształcenie dzieci w stopniu elementarnym w domu , zalecał jednak daleko idącą ostrożność w doborze nianiek i pedagogów , powinni odznaczać się wysokim poziomem moralnym i starannym wykształceniem językowym . Nauka miała zaczynać się w języku greckim , a dopiero można było przystąpić do kształcenia w języku łacińskim . Kwintylian przeciwstawiał się kształceniu domowemu na poziomie szkoły średniej . Najważniejszym argumentem za posyłaniem chłopca do szkoły było przygotowanie go do kariery mówcy . Każdy zaś mówca musi stale występować przed licznym gronem słuchaczy i żyć na oczach całego społeczeństwa , do czego należało się przygotować już od wczesnych lat życia . Także jedynie w wychowaniu zbiorowym można rozwijać w chłopcu ambicję , która uchodziła w pedagogice rzymskiej okresu cesarstwa za jeden z najważniejszych czynników wychowawczych . Wg Kwintyliana chłopiec powinien zacząć uczęszczać do szkoły średniej , gdy przyswoi sobie umiejętność czytania i pisania . Naukę w niej polecał zaczynać od gramatyki greckiej i dopiero po jej poznaniu miało następować nauczanie gramatyki łacińskiej . Szkołę gramatysty podzielił na dwie części : •  nauka ścisłej gramatyki , a więc części mowy , deklinacje , koniugacje , wszelkiego rodzaju barbaryzmy i błędy , etymologię i ortografię ; •  lektura i interpretacja dzieł poetyckich , recytacja , zdobywanie umiejętności krótkiego streszczania czytanych utworów oraz sztuki ich skracania bez zmieniania sensu . Ponieważ czytanych w szkole utworów nie można było zrozumieć bez znajomości wszystkich niemal dziedzin wiedzy , zalecał Kwintylian realizowanie przez gramatystę dość szerokiego programu wykształcenia ogólnego , nazywanego przez niego greckim terminem enkyklios paideja (wykształcenie encyklopedyczne) . Szkołę średnią uważał Kwintylian za fundament , na którym powinien opierać się cały rozwój umysłowy dziecka . Stanowiła ona bramę do wyższego kształcenia , określanego nazwą retoryki . Podczas gdy szkoła średnia miała charakter ogólnokształcący i dawała encyklopedyczną orientację we wszystkich niemal dziedzinach wiedzy , to szkoła retoryczna była wyraźnie specjalistyczna i wychowywała kandydatów na mówców w sposób zbliżony do tego , w jaki obecnie kształci się inżynierów czy techników . Program kształcenia retorycznego dzielił się na : •  ćwiczenia w pisanym i ustnym przygotowaniu przemówień na różnorodne tematy oraz w ich wygłaszaniu ; •  studiowanie autorów - prozaików wraz z krytyczną interpretacją ich tekstów ; •  nauczanie przepisów i reguł retorycznych . Oprócz zajęć w szkole każdy uczeń obowiązany był w domu wiele czytać , ćwiczyć się w przygotowywaniu mów , w tłumaczeniu autorów greckich na język łaciński i parafrazowaniu pisarzy rzymskich . Szczególną uwagę zwracano w szkole retorycznej na mowy sądowe , a zwłaszcza na ich argumentację prawniczą , ponieważ umiejętność ta była niezbędna w karierze adwokackiej . Nauczyciele wymowy nie powinni też zapominać o wpajaniu uczniom zdrowych zasad moralnych o rozwijaniu w ich ogólnie cenionych cnót , szczególnie sprawiedliwości .   Średniowiecze Średniowieczne szkoły katedralne , kolegiackie i klasztorne opierały swój program przede wszystkim na siedmiu sztukach wyzwolonych . Nie były one jednak głównym celem nauczania szkolnego , lecz stanowiły środek ułatwiający młodzieży zrozumienie prawd religijnych i ksiąg kościelnych . Po opanowaniu sztuki pisania i czytania przechodził średniowieczny uczeń do nauki gramatyki łacińskiej . Do opanowania wszystkich przepisów gramatycznych przywiązywano wielkie znaczenie , ponieważ ułatwiały one poprawne mówienie i pisanie . Następnie chłopiec przystępował do uczenia się na pamięć używanych we wszystkich szkołach czytanek , które były zbiorem krótkich , wierszowanych przypowieści oraz zasad postępowania moralnego . W szkołach o wyższym poziomie wraz z nauką gramatyki łacińskiej wprawiano chłopców w lekturę wybitnych autorów klasycznych . Po opanowaniu gramatyki łacińskiej uczniowie przystępowali do nauki retoryki . Ponieważ uważano ją za wiedzę dotyczącą wyłącznie zagadnień świeckich , zmieniono wyraźnie jej treść . Nie miała ona już nic wspólnego ze starożytną wymową, opartą na najlepszych wzorach literackich . Kościół gardził krasomówstwem . Zgodnie z tym stanowiskiem , zamiast sztuki pięknego mówienia uczono w szkołach średniowiecznych kancelaryjnego stylu , redagowania urzędowych dokumentów i listów , według ustalonych zresztą i ogólnie obowiązujących wzorów .   Odrodzenie Dzięki studiom nad literaturą grecką i łacińską zrodziło się wśród wykształconych ludzi epoki Odrodzenia przekonanie , że starożytny świat klasyczny był bardziej doskonały niż współczesna im epoka , że na wyższym poziomie stały w nim nauki i sztuki . Przekonanie to zachęcało do zmiany dotychczasowych metod wychowania młodzieży . Przedstawiciele kultury Odrodzenia starali się przez ostrą krytykę zdyskredytować zupełnie pedagogikę średniowiecza . Zarzucali jej wprost ogłupianie młodych umysłów i obciążanie niepotrzebnymi wiadomościami . Kładziono duży nacisk na rozwój szkół elementarnych , prowadzonych w języku ojczystym , których zadaniem miało być kształcenie ogółu młodzieży w wiedzy użytecznej dla interesów społeczeństwa . W miarę upływu czasu zmiany zaczęły dosięgać szkół średnich i uniwersytetów . Retoryka nadal stanowiła jeden z przedmiotów nauczania , choć w zmienionej formie . Przede wszystkim opierała się na lekturze dzieł najwybitniejszych klasyków starożytnych . W "Szkole Radości" Vittorina da Feltre zaczynała się od deklamacji, zaś później deklamacja ustępowała miejsca wygłaszaniu krótkich przemówień związanych z aktualnym życiem politycznym , mających charakter mów do senatu lub ludu . Holenderski pedagog John Cele zwracał głównie uwagę na przemówienia poruszające aktualne wówczas zagadnienia . Piotr Paweł Vergeria , pedagog włoski , zalecał jako pomoc w nauczaniu retoryki uczyć dzieci poezji . Anglik Thomas Elyot uważał , że nauczanie retoryki powinno odbywać się nie w języku greckim czy łacińskim , lecz w ojczystym . Byli też i tacy uczeni , którzy uważali naukę retoryki za niepotrzebną . Ludwik Vives z niezwykłą jak na swoje czasy odwagą postulował ograniczenie retoryki , uchodzącej w opinii wielu humanistów za królową nauk . Uczyć jej miała szkoła tylko w najwyższych klasach i jedynie tych uczniów , którzy wykazywali w tym kierunku wyraźne zdolności oraz odznaczali się zdrowymi zasadami moralnymi . Sztuka wymowy , opanowana przez złego człowieka była tym , w przekonaniu Vivesa , czym "miecz w ręku szaleńca" . Jeżeli retoryka ma przynosić ludziom rzeczywisty pożytek , należy ją udostępniać tylko tym jednostkom , które będą jej używały wyłącznie w uczciwych celach . Thomas More natomiast uznał nauczanie retoryki za całkowicie zbędne , co wyraził w swym projekcie wychowania i nauczania w dziele Utopia .

---