Literaturoznawstwo - zagadnienia ogólne
Pojęcie teorii w badaniach literackich jest wieloznaczne - nie można mówić o jednej teorii, tylko o teoriach literatury
dwie główne tendencje w badaniach literaturoznawczych: stworzenie mocnych naukowych fundamentów dla badania literatury; teoria i literatura to inne obszary języka i nie można ich ze sobą pogodzić
pytanie: czy teoria jest rzeczywiście przydatna do badania i rozumienia literatury? Czy jest pożyteczna, czy szkodliwa?
Theoria (z gr.), słowo pochodzi od czasownika theorien (patrzeć na coś) - oznacza oglądanie lub badanie (oddzielana od praktyki), odnosi się do działań intelektu
teoria literatury: rodzaj wiedzy, która próbuje wytłumaczyć, czym jest literatura lub spekulacja myślowa - sprowadzanie literatury do ogólnych pojęć, definicji lub koncepcji lub uporządkowanie związanych z nią praktyk za pomocą określonych reguł
teoria literatury a inne dyscypliny
teoria a poetyka: poetyka - praktyczna wiedza o warsztacie analitycznym; teoria - dyscyplina abstrakcyjna i pojęciowa
teoria a nauka o literaturze: na obszarze nauki teoria służy zaprowadzeniu określonego porządku, to co teoretyczne to ścisłe, uniwersalne, całościowe, logiczne, abstrakcyjne, systemowe, pewne, obiektywne, racjonalne, spójne itd.; strukturalizm - wzmocnienie teorii i stworzenie mocnych fundamentów dla nauki o literaturze (teoria dla samej teorii)
teoria a literatura: odczuwano konflikt interesów teorii i literatury i nieprzydatność naukowego żargonu teorii do odkrywania bogactwa literatury
Leo Bersani: teoria spod znaku strukturalizmu przyczyniła się tylko do budowy metajęzyka, służącego budowie teorii, a nie rozumieniu literatury
teoria XX wieku - pomiędzy literaturą a nauką (pomiędzy wiedzą tłumaczącą a systemem)
Emil Steiger: „nauka o literaturze znajduje się w szczególnej sytuacji. Kto ją uprawia rozmija się albo z nauką albo z literaturą”
Barthes: Od nauki do literatury
poststrukturalizm - nurt krytyczny wobec teorii (zakwestionował teorię lit. Spod znaku strukturalizmu oraz teorię w ogóle)
teoria i interpretacja: dwie postawy teoretyczne: interpretacyjno-hermeneutyczna (nastawiona na pogłębienie rozumienia literatury, tworzyła rozmaite języki interpretacji; fenomenologia, psychoanaliza literacka, teorie interpretacji i hermeneutyki literackiej, dekonstrukcja i dekonstrukcjonizm, krytyka feministyczna i etniczna, krytyka genderowa i queerowa itp.) i analityczno-naukowa (tworzenie mocnych fundamentów nauki o literaturze, tworzenie schematów i modeli za pomocą których dało się objąć problemy związane z literaturą i sprowadzić do jak najbardziej precyzyjnych formuł; formalizm rosyjski, strukturalizm, generatywizm, poetyki odbioru, semiologia strukturalna, itp.)
początek teorii literatury - pozytywizm; świadome pytania o metody badania literatury; XX w. - teoria literatury uzyskuje status osobnej dyscypliny; na rozwój teorii literatury wpłynęły dwa przełomy:
przełom antypozytywistyczny - naukowa autonomia t.l. I jej zainteresowanie językiem dzieła literackiego (zwrot lingwistyczny)
nauki humanistyczne oddzieliły się od nauk przyrodniczych, zyskując swoją metodologię; obie grupy nauk mają odrębny przedmiot badań (w pozytywizmie ujmowano dzieło literackie jako wynik przyczyn natury psychologicznej, społecznej, historycznej itp.
Podział na nauki nomotetyczne (nomos - prawo, thetos - ustanowiony) - zajmowały się wyjaśnianiem zjawisk i procesów świata zewnętrznego, skupiały uwagę na prawach rządzących owymi zjawiskami i procesami; i idiograficzne (idios - szczególny i graphein - pisać) - zajmowały się poznaniem zjawisk życia duchowego, nastawiały się na opis tego, co jednostkowe i niepowtarzalne
pytanie ontologiczne: czym jest literatura? (wcześniej sobie go nie stawiano); teorie początku wieku XX - nastawione na badanie konkretnego pojedynczego dzieła literackiego i jego niepowtarzalnych właściwości
pierwsza połowa XX w. - F. De Sausseure próbował uczynić językoznawstwo nauką ścisłą - literaturoznawcy próbowali to samo robić z nauką o literaturze (próba stworzenia mocnej nauki o literaturze i mocnej teorii - systemowej, ogólnej, uniwersalnej, obiektywnej);
strukturalizm - model naukowej, systemowej teorii literatury, charakteryzującej się: autonomią (niezależność od etyki, polityki i wpływów ideologicznych), obiektywnością (niezależność od podmiotu, kontekstu itp.), uniwersalnością i ponadhistorycznością, całościowością i neutralnością językową (wypracowanie metajęzyka) - powrót do nomotetyzmu (poszukiwanie i ustanawianie praw); nazywany teorią nowoczesną (podkreślenie jej mocnego osadzenia w nowoczesnym modelu wiedzy naukowej, której źródła tkwią w Kartezjańskim racjonalizmie)
przełom poststrukturalistyczny (późne lata 60. i lata 70.); podstawowe pytanie: czy nadal uprawiać teorię literatury, a jeśli tak, to jakie są jej zadania?
Koniec Teorii (Robert Young) - zakwestionowanie modelu nowoczesnej teorii i dyskwalifikację ideału „mocnej” nauki w humanistyce; podważenie prawie wszystkich strukturalistycznych założeń teorii literatury, a przede wszystkim autonomiczności, obiektywności, uniwersalności oraz idei metajęzyka
określany jako „przełom antypozytywistyczny lat sześdziesiątych”
podważony wzorzec racjonalności, w którym nauka o literaturze znajdowała swoje fundamenty
trzy podstawowe pytania postawione przez postrukturalizm:
Jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze teorii? Czy tezy teoretyczne obowiązują zawsze i wszędzie?
Jakim językiem pisać teorię (założenie, że sposób pisania nie jest neutralny, bo wywierają na niego wpływ retoryka, ideologia, pożądanie...)? Czy można pisać teorię językiem literackim?
Jaka jest relacja między teorią a interpretacją? Czy teoria jej pomaga czy ją ogranicza?
Dzisiejsza teoria literatury: dziedzina, która nie tworzy fundamentów, kryteriów ani uzasadnień dla praktyk interpretowania literatury, ale dostarcza jej nowych języków i kontekstów; teoria rezygnuje z pytań o uniwersalną istotę literatury; jest czymś w rodzaju poetyki kulturowej
3