Zagadnienie zasady podwójnego skutku(principium de duplici effectu)
[Strony 432- 434]
Zasad podwójnego skutku brzmi następująco: wolno spełnić czynność, z której wynika podwójny skutek: dobry i zły, o ile spełniają się następujące warunki:
Sama czynność jest dobra lub obojętna, a przynajmniej zakazana w tym celu, aby przeszkodzić spełnieniu złego skutku
Skutek dobry nie wynika za pośrednictwem skutku złego ale równocześnie z nim lub wcześniej od niego
Skutek zły, choć przewidywany, nie jest jednak przez sprawcę zamierzony, ale tylko tolerowany, dopuszczony
Zachodzi przyczyna odpowiednio ważna, czyli proporcjonalnie wielka w porównaniu ze skutkiem złym
Skutek dobry jest naturalnym i właściwym celem danej czynności natomiast skutek zły to wynikł ze złego uwarunkowania spowodowanego czynnikiem zewnętrznym.
Zasada ta w swym ogólnym sformułowaniu nasuwa szereg wątpliwości, ponieważ zasadę tą stosuje się w sytuacjach o zbyt zróżnicowanej strukturze obiektywnej, w których czynność winna być dobra lub obojętna.
Aby tradycyjna zasada podwójnego skutku lepiej spełniła swoją rolę wprowadzono do niej kilka innowacji:
Jedna z nich to rozszerzona koncepcja aktu pośredniego zamierzonego, oparta na wyodrębnieniu dwojakiego obiektywnego uwarunkowania tej pośredniości: współdziałania innej przyczyny i zewnętrznego uwarunkowania przedmiotu określonego dziania
Oprócz tego w treść pojęcia aktu bezpośrednio zamierzonego wyraźniej została uwydatniona równoważność wewnętrznej celowości aktu oraz świadomego zamierzenia przez człowieka skutku ubocznego
Te innowacje wprowadziły bardziej adekwatne rozwiązywanie czy dana czynność jest dobra czy zła.
Aretologia czyli nauka o cnotach moralnych
[strona 395-414]
Cnota uważana jest przez różne koncepcje etyczne za najwyższe dobro. Składające się na nią cechy charakterologiczne budują ideał moralny człowieka, są kryterium idealnego życia.
I. Wprowadzenie :Istnieją dwa fundamenty w aspektach porządku moralnego między którymi znajduje się człowiek. Zasady tworzące ten fundament wyznaczają prawidłowość rozumnego działania, często brak silnej woli w postępowaniu człowieka przyczynia, że nie postępuje on zgodnie z normami moralnymi. Następuje wtedy fakt wewnętrznego rozdarcia człowieka i poczucia własnej niezdolności do utrzymania się na wymaganym przez porządek moralny poziomie. Aby ułatwić człowiekowi podejmowanie odpowiednich działań powstała teoria cnót moralnych.
Teoria cnót moralnych -mówi o specyficznych dyspozycjach duchowych władz człowieka, jego rozumu i woli, które kierują go stale w stronę dobra moralnego i wyczulają na jego imperatywne żądania.
II. Historia cnót moralnych
Starożytność - teoria cnót moralnych jest bardzo ważnym zagadnieniem ponieważ została już poruszona w okresie starożytnym. Pojawiły się pierwsze próby usystematyzowania i zaklasyfikowania w filozofii moralności.
Sokrates - ugruntował obiektywne postawy cnót moralnych, uniezależniając dobro godziwe od przyjemności poszczególnych jednostek
Platon - naszkicował pierwsze zarysy systematyki cnót moralnych
Arystoteles - wprowadził do teorii cnót moralnych ideę umiaru cnót etycznych nie mówiąc o jej całościowym ujęciu.
Grzegorz Wielki , Kasjan - systematyzacja wad moralnych opierając się na schemacie tzw. wad głównych
Średniowiecze
Św. Tomasz z Akwinu - cnoty zajmują miejsce w rzędzie źródeł- zasada aktu ludzkiego. W przeciwstawieniu do uważa się za wewnętrzną zasadę tego aktu i z tego punktu widzenia opracowuje obszerną teorie cnót zarówno ogólną jak i szczegółową . Wprowadził pojęcie wady moralnej
Nowożytność - pod wpływem utylitartzmu benthamowskiego i doentomizmu kantowskiego, problematyka cnót moralnych została zepchnięta na drugi plan, jedynie etyka chrześcijańska zajmowała się tym problemem
Cnoty moralne są nabytą stałą zdolnością woli człowieka do spełniania aktów moralnie dobrych .
Z treści tej definicji wynika, że cnota moralna jest w pierwszym rzędzie stałą zdolnością woli człowieka czyli sprawnością. W obecnym rozważaniu termin cnota wyraża wartość moralną jako przedmiot cnoty, a nie samą cnotę jako sprawność. W języku etycznym używa się tylko słowa ,,cnota” dla określenia cnót moralnych
Charakteryzują się tym, że swojej konstytucji niejako zawierają rozumny charakter działania, a więc pełny udział rozumu i woli
Wyposażają człowieka w pewna łatwość czyli stałą zdolność do spełnienia określonych aktów
Zwracają się zawsze w stronę dóbr moralnych - czyli wartości moralnych i służą ich urzeczywistnieniu
Cnoty moralne posiadają ostatecznie tylko jeden podmiot bliższy, którym jest wola człowieka
Integralne cechy cnoty moralnej:
Cnota moralna nie jest czymś człowiekowi wrodzonym, trzeba ją zdobyć w trakcie działania moralnego.
Etapy zdobywania cnoty w trakcie działania moralnego:
Cnota dzięki swemu powiązaniu z dobrem moralnym stanowi ostatecznie zjawisko moralne. Ważnym elementem jest podłoże psychologiczne oznacza to, że niektóre osoby przejawiają wrodzone skłonności w kierunku działania dobra. Jednak w większym stopniu uwarunkowane jest to od wychowania i świadomego rozwoju człowieka. Skłonności do czynienia dobra stanowią zadatki cnoty, natomiast zadatki do postępowania złego stwarzają przeszkody do bycia cnotliwym. Przeciętny człowiek stanowi symbiozę złego i dobrego pierwiastka, wobec tego nabycie cnoty u przeciętnego człowieka polega na równoczesnym podejmowaniu wysiłku zmierzającego do kultywowania właściwych sobie nastawień ku dobru i wykorzenienia zarodków zła. Pierwszym krokiem na drodze zdobycia cnoty moralnej jest rozpoznanie własnej sytuacji psychologicznej, czyli poznanie samego siebie i ustalenie kierunku działań.
Po ustaleniu punktu wyjścia nasuwa się pytanie dotyczące sposobu realizacji i jedyną drogą nabycia cnoty moralnej jest ćwiczenie woli czyli odpowiednia praktyka. Ta praktyka w każdej sytuacji zawiera jako swoje integralne składniki odpowiednie akty poznawcze rozumu. Wiadomo bowiem, że tylko w tym stopniu w jakim określone działanie jest w pełni rozumne i świadome, stać się może tego typu sprawnością, jaką jest cnota moralna. Pozbawiona pierwiastka rozumności przemienia się w bezduszny automatyzm.
Rola praktyki wiąże się z problemem właściwych środków i metod, za pomocą których człowiek spełnia powierzone mu zadania. Można to osiągnąć dzięki ascezie- kształtowanie charakteru. Praca nad wyrobieniem charakteru nosi piętno na wskroś indywidualne, jest pracą nad samym sobą, mimo to wymaga również zewnętrznych pomocy, ważną role odgrywa nauczyciel, środowisko, odpowiednia moralistyka oraz środki masowego przekazu i odpowiednie autorytety moralne.
Z kształceniem charakteru łączy się silnie abnegacja- czyli konieczności uznania walki wewnętrznej i wysiłku jako nieodzownego elementu realizacji zadania, jest to związane z rozdźwiękiem pomiędzy nakazami rozumu a uczuciowo - popędową sferą natury ludzkiej. Do cnoty moralnej możemy jedynie dojść na drodze długiego i żmudnego procesu doskonalenia określonych sprawności, efektem końcowym jest wszechstronna i działająca bez zakłóceń gotowość woli do podejmowania właściwych sobie aktów. Kształcenie charakteru moralnego jest często pewnym dramatem duchowym człowieka w którym przeżywa momenty wzlotów i upadków, odejścia od wytyczonego kierunku i powrotu na porzuconą drogę. Bywa tak, że następuje faza bezpośredniego przejścia z jednej sprawności do drugiej np.: nawrócenie.
Punktem szczytowym moralnego udoskonalenia jest osiągnięcie rzeczywistej cnoty moralnej. Najważniejszymi elementami cnoty moralnej jest szczerości i stanowczość realizowania odpowiedniej cnoty oraz stałość i konsekwencje dążenia do niej.
Umiar w cnocie moralnej - Ideę ta wprowadził Arystoteles do teorii cnoty moralnej, inaczej możemy to pojecie nazwać ,,środkiem cnoty”. W języku potocznym nazywamy to ,,złotym środkiem” czyli umiar w różnych działaniach. Innym pojęcie jest ,,środek względny” czyli nie za wiele nie za mało, ale w sam raz, polega na wypośrodkowaniu przez człowieka w jego praktyce moralnej takiego sposobu postępowania, który by go zabezpieczył przed wszelką skrajnością zarówno w formie przesady jak i niedostatku. W znaczeniu czysto etycznym polega na uchwyceniu elementów obiektywnego dobra moralnego umieszczonego w pewnych granicach, których przekroczenie niesie ze sobą określoną postać moralnego zła.
Podstawowe zjawiska w cnocie moralnej:
Umiar w cnocie ze strony pomiotu - uwzględnia w jaki sposób dana osoba traktuje określoną cnotę np.: czy nie czyni tego z nadmiernym wysiłkiem.
Umiar w przedmiocie cnoty ze strony rzeczy - wyraża miarę cnoty zawartą w samym dobru, jest ona wartością stałą i w pewien sposób wymierną.
Umiar w cnocie ze strony rozsądku - odnosi się do przedmiotów, w których określanie miary właściwej danemu działaniu jest wynikiem wyrażenia tej miary drogą uwzględnienia całokształtu sytuacji w jakiej działanie to przychodzi wykonać
Związek cnót - Cnoty są od siebie zależne i powiązane ze sobą, ale może się tak zdarzyć, że aby posiać cnotę w wysokim stopniu rozwoju, nie musimy posiadać innych cnot lub jak posiadamy to mogą być w bardzo niskim stopniu.
Podziały cnót:
Cnoty naturalno - teologalne - bezpośrednim przedmiotem jest Bóg:
Mądrości - pozwalająca poznać Boga
Miłości- nakazująca Go miłować jako najwyższe dobro
Nadzieja - uzbrajająca człowieka w pewność, ze osiągnie go jako najwyższy i ostateczny cel
Religijność - nakazująca oddawanie Bogu czci
Cnoty etyczne- odnoszą się do dóbr godziwych(inaczej cnoty kardynalne czyli cnoty główne):
Roztropność
Sprawiedliwość
Opanowanie samego siebie
Męstwo
Miłość
Cnoty kardynalne - stanowią ośrodki krystalizacyjne dla pozostałych cnót etycznych, jednak powiązania między cnotami kardynalnymi są różne np.: jedne z nich stanowią części subiektywne czyli podgatunki w danej cnocie; inne występują w roli części integralnych czyli gówna cnota nie mogła by funkcjonować bez tych, które się na nią składają lub o cnotach dołączonych występuje miedzy nimi jakąś analogia, związek,
Charakterystyka cnót kardynalnych:
Roztropność - cnota uzdalniająca człowieka do kierowania się tym, czego umiar cnoty się domaga w poszczególnych aktach dobrego działania. Jest wyrazem duchowej dojrzałości pomiotu działającego, jego znajomości ludzi i spraw, umiejętności wyszukiwania w skomplikowanych sytuacjach życiowych zachowań optymalnych w granicach obowiązujących norm moralnych. Roztropność jest w pierwszym rzędzie cnotą umiaru, pełni rolę przewodnika moralnego w stosunku do innych cnot. Ze względu na tą funkcje kierowniczą roztropności w życiu moralnym często bywa nazywa kierowniczką cnot.
Sprawiedliwość- oznacza cnotę usprawniającą człowieka do oddania każdemu co mu się według miary słuszności należy. Miarą słuszności określa się obiektywny system uprawnień i obowiązków poszczególnych podmiotów moralnych, czyli porządek jurydyczny ukonstytuowany na gruncie podstawowych norm prawa naturalnego i pozytywnego.
Gatunki cnoty sprawiedliwości: (czyli subiektywne jej części)
Sprawiedliwość zamienna
Sprawiedliwość legalna
Sprawiedliwość rozdzielcza
Sprawiedliwość społeczna
Sprawiedliwość międzynarodowa
Z cnotą sprawiedliwości wiąże się cnota pokory, posłuszeństwa, prawdomówności, wdzięczności.
Męstwo - określić można jako cnotę uzdalniająca człowieka do przezwyciężania trudności życiowych, zwłaszcza zaś niebezpieczeństwa śmierci. Tej cnocie towarzyszą takie integralne cnoty jak stałość, cierpliwość, wielkoduszność.
Opanowanie samego siebie (wstrzemięźliwości, umiarkowanie) - wyraża cnotę uzdalniającą człowieka do opanowania siebie przy użyciu dóbr zmysłowych zgodnie z naturą człowieka. Np.: umiarkowanie w jedzeniu i piciu. Tej cnocie towarzyszą takie integralne cnoty jak skromność, wstydliwość
Miłość - jest cnotą polegającą na czynieniu dobra. Miłość zwraca się bezpośrednio ku dobru właśnie jako dobru. Dlatego w najgłębszej swojej istocie jest ona chceniem dobra i czynieniem dobra. Kiedy te dobro kieruje się w stronę samego siebie, jest miłością do samego siebie, kiedy natomiast udziela go bliźniemu, staje się miłością bliźniego. Dlatego tam, gdzie jest prawdziwa miłość do samego siebie i bliźniego tam również ma miejsce dążenie do osiągnięcia pełnej doskonałości moralnej obejmującej całokształt dostępnych człowiekowi cnót. Z tego samego źródła związku miłości z dobrem wypływa również cecha miłości, którą można by nazwać wielkodusznością. W miłości tkwi specyficzny maksymalizm, chęć dania w miarę możności jak najwięcej i dlatego wychodzi ona poza to, co konieczne, udzielając z własnej woli, ile tylko jej roztropność pozwala. Miłość w wyższym stopniu aniżeli inne cnoty nadaje moralnemu życiu człowieka piętno wewnętrznej jedności, wiążąc posiadane cnoty w jeden organizm cnót i zwracając je ku ostatecznemu dobru, z którego czerpie swój początek i w którym znajduje swój kres.
Wada moralna - jest to nabyte przez człowieka stałe nastawienie czyli podatności jego woli do spełnienia określonych aktów moralnie złych.
Formowanie się wad moralnych: wadę moralną przyswaja sobie człowiek pod wpływem tkwiących w nim skłonności lub bodźców otoczenia. Zawsze jednak dzieje się to na wskutek ulegania siłom, które w stosunku dobra moralnego mają charakter zewnętrzny i ośrodkowy. Wada moralna nie pełni nigdy roli twórczej w kształtowaniu charakteru człowieka. Jest zawsze efektem jakiejś słabości, duchowego załamania i moralnej klęski. Wady moralne nie są czymś nie odwracalnym w człowieku.
Anarchistyczny charakter wad: wadom moralnym brakuje wewnętrznej harmonii i proporcji, jaki wnosi w cnoty właściwy umiar. Wady znajdują się zawsze poza granicami tego co jest odpowiednie i właściwe, są przejawem tego co jest niewłaściwe i nieodpowiednie. Z tego powodu wady moralne charakteryzuje pewien anarchizm, dążenie do coraz dalej posuniętej hipertrofii (przerostu).
Dezintegracyjna rola wad moralnych: wady moralne nie tworzą żadnego uporządkowanego wewnętrznie systemu. Nie mają też własnej wewnętrznej określoności; swą treść czerpią z cnoty, której są zaprzeczeniem.
Klasyfikacja wad moralnych:
Wady główne - stanowią one pewien odpowiednik cnot kardynalnych po stronie zła moralnego. Wady polegają bowiem albo na nieuporządkowanym sposobie osiągania pewnych dóbr, albo na równie nie uporządkowanym sposobie unikania zła.
Główne wady moralne:
Próżność- mówimy o niej wtedy, gdy człowiek pragnie nadmiernego i należnego mu wywyższenia własnej osoby, uznania, chwał i zaszczytów
Łakomstwo i pijaństwo - które przejawiają się w dążeniu do nieumiarkowanego spożywania pokarmów i napojów
Nieczystość - polegająca na moralnym rozprężeniu w sferze życia seksualnego
Chciwość(skąpstwo)- których istota wyraża się nadmiernym pożądaniu posiadania dóbr zewnętrznych, zwłaszcza pieniędzy
Zniechęcenie(małoduszność) stan smutku i przygnębienia duchowego na skutek trudności, z jakimi człowiek musi się borykać w życiu moralnym, z czym łączy się niezadowolenie a nawet odraza do dóbr moralnych
Zawiść- wyraża się w smutku, przeżywanym przez człowieka z powodu posiadania przez jego bliźnich zalet moralnych, czy też jakichkolwiek innych dóbr godziwie przez nich nabytych
Gniewliwość - natomiast przejawia się w skłonności do nieopanowanego ulegania odruchom gniewu odczuwanym, przez człowieka wobec zła trudnego do pokonania
Pycha(ma osobne miejsce w tradycyjnym podziale wad) -jest ona stałym upodobaniem w sobie, przez które człowiek w mniejszym lub większy stopniu czyni z siebie swój cel ostateczny. Przedmiotem jej jest własna doskonałość ponad właściwą miarę, własne wywyższenie i uniezależnienie od kogokolwiek.
Pycha nie znosi żadnego uporządkowania w sferze moralnego postępowania. Odrzuca prawo moralne i wszelką zależność aby własną wole postawić ponad każdy autorytet. Jest wadą o charakterze uniwersalnym, stosunku do poprzednich wad zajmuje miejsce naczelne.
Nienawiść- jest przeciwstawieniem miłości, zwraca się przeciwko dobru, które przemienia w zło i dąży do jego zniszczenia. W nienawiści tkwi więc zawsze jakaś przewrotność.
Etyka a charakterologia (związki między tymi zagadnieniami bada pewna dziedzina psychologii,)
Charakter człowieka jest podwójny:
Charakter wrodzony (temperament) - obejmuje zespół cech oraz dyspozycji dziedzicznych, związanych z konstytucją cielesną człowieka, która z kolei określa jego właściwości psychiczne.
Charakter nabyty - wyraża zespól cech oraz dyspozycji ukształtowanych świadomym działaniem poszczególnych jednostek, kierujących się w tym działaniu odpowiednim wzorcem
Pojęcie wzorca idealnego stanowi pomost, który stanowi pomost, który łączy charakterologię z etyką. Treść wzorca pozostaje w bezpośrednim związku z podstawowymi wartościami etycznymi.
Nauka o prawie pozytywnym
[strona 335-345]
Prawo naturalne odnosi się do czynów albo dobrych albo złych, prawodawcą jest Bóg, jest ono ogólno ludzkie i niezmienne czyli absolutne. Stanowi podstawę ładu moralnego. Prawo naturalne stanowiąc kryteria moralnego charakteru norm prawa pozytywnego, stwarza normatywne regulatory dla jego prawidłowego rozwoju.
Prawo pozytywne odnosi się do czynów obojętnych, jest dziełem człowiek, ulega zmianom zależnie od prawodawcy, czasu i miejsca więc posiada charakter zmienny i relatywny. Jest zależne od prawa naturalnego oraz jest zależne od ideałów sprawiedliwości słuszności. Prawo pozytywne jest zależne od porządku moralnego, wyrażonego przede wszystkim w normach prawa naturalnego.
Z punktu widzenia filozoficzno - etycznego prawo pozytywne oznacza ogól norm imperatywnych, ustawionych przez odpowiedni autorytet społeczny, przede wszystkim przez władzę państwową uzdalniających poddane mu podmioty(jednostki i grupy) do działania etycznego
klasyfikacja
Zasada rozdziału(separacji) - między prawem pozytywnym a wszelką moralnością.
Nurt radykalny - prawo pozytywne same w sobie, czyli w suwerenności stanowiącego je państwa znajduje racje słuszności, owszem w przypadku kolizji z moralnymi zasadami jemu należy przyznać pierwszeństwo(pr. pozytywnemu).
Nurt umiarkowany- uznaje prawo pozytywne za podstawową i dominującą kategorię normatywną, ale równocześnie widzi konieczność uwzględnienia w stanowieniu pozytywnym ogólno ludzkich ideałów moralnych.
Zasada integracji- prawa pozytywnego z moralnością
Zasada luźnej integracji - podporządkowanie prawa pozytywnego względem moralności
Czy prawo pozytywne jest potrzebne - Prawo pozytywne obecnie spełnia funkcje normatywne prawa naturalnego. Etyka chrześcijańska uważa, że prawo pozytywne jest potrzebne a wręcz niezbędne. Uzasadnia to tak:
Prawo pozytywne w warunkach życia społecznego jest konieczne, ponieważ prawo naturalne stanowi normy w zakresie czynów z natury dobrych lub złych, poza nią istnieje szeroka dziedzina życia społecznego, która nie jest regulowana i nią zajmuje się prawo pozytywne.
Prawo pozytywne ma za zadanie uczyć jak należy postępować zgodnie obiektywna moralności - nazywa to się wmuszaniem moralności przez prawo.
Przymus prawa pozytywnego w postaci sankcji przyczynia się do lepszego zachowania ludzi, a tym samym zaradza złemu zachowaniu.(prawo naturalnego nie dysponuje tym przymusem)
Jest niezbędnym uzupełnieniem prawa naturalnego, jako twór ludzki nosi znamiona niedoskonałości. Jednak wiele osób twierdzi, że jest on potrzebne
Zagadnienie prawa czysto karnego - inaczej prawo dyscyplinarne lub wyłącznie karne, jeżeli prawo pozytywne miało by taki charakter to konsekwencje za złe czyny były by w postaci kar czysto zewnętrznych (a nie w postaci winy moralnej i ,,cierpienia” sumienia)
5