Semiotyka

• Jej historia zaczęła się od starożytności

• Jedno z najwcześniejszych pojęć pojawiało się u Arystotelesa 384-322( min. Pojęcie semeiotikos- pochodzący od znaku)

• Na semiotyczne rozważania w starożytności składały się prace sofistów z V wieku, dialogi i listy Paltona( zwłaszcza w Kratylosie, w „Sofiście” oraz w „Liście VII”; ponadto w pismach Filona Aleksandryjskiego, Ptolemeusza, Sekstusa Empiryka, Galena, Boecjusza i innych

• Na gruncie starożytności pojawiło się rozróżnienie oznak(symptomów) i znaków, które zawdzięczamy tyleż lekarzom empirykom co stoikom i sceptykom

• Za oznaki uznawano pewne zjawiska, stany rzeczy lub widoczne własności organizmów, które pozostawały w określonym związku z ich rozmaitymi zaburzeniami oraz stanami chorobowymi

• Pierwsi semiotycy bardziej skupiali się na oznakach niż znakach, opisywali również specyfikę oznak jako pozostających w bezpośrednim, naturalnym i funkcjonalnym powiązaniu z tym, co oznaczały( np. gorączka jako oznaka choroby, dym jako oznaka pożaru

• Oznaki różniły się zatem od znaków relacją pomiędzy tym, co oznaczone, a samym oznaczaniem

• Semiotykę z kolei zdefiniowano jako wiedzę o znakach lub ogólną teorię znaków

• W starożytności uznano więc, że oznaki mając charakter naturalny, natomiast znaki-konwencjonalny

Dwie tradycje wiedzy o znakach

• Pierce: świat jako uniwersum znaków

• Pierce przejął termin semiotyka od filozofa angielskiego Joahna Lockea,

• Teoria semiotyczna Pierce`a miała charakter triadyczny, znak bowiem definiowany był jak relacja trójczłonowa; połączenia materialnego środka przekazu (tak zwanego wehikułu nośnika znaczenia), przedmiotu oraz znaczenia

• Te trzy konstytutywne elementy były konieczne abyśmy mogli określić coś mianem znaku

• Z środek przekazu(reprezentant) Pierce uznawał właściwie każde zjawisko o charakterze empiryczno-zmysłowym( dźwięki języka, napisy, rzeczy, zachowania, gesty itp.)

• Gdy chodzi o przedmiot(referent), do którego znak się odnosi, to znów Pierce`a nie interesował przedmiot jako taki, lecz tyko jego bycie obiektem realizacji znakowej

• Trzeci element triady-znaczenie znaku- (interpretant) pełnił funkcję mediacyjną między środkiem przekazu i przedmiotem zastępowanym przez znak

• Interpretant oznaczał treść znaku,

• Każdy znak w koncepcji Pierce`a był więc interpretantem w postaci innego znaku

• Konsekwencje takiego założenia były istotne-każdy znak zakładał bowiem zawsze inny znak, a znaczenia było dostępne tylko przez i interpretację, czyli przekład danego znaku na kolejne znaki

• W ten sposób proces tworzenia znaczeń przybierał charakter nieograniczonej semiozy

• Szczegółowa typologia znaków( oparta na powiązaniu znaku z jego przedmiotem):

• Znaki powiązane ze swoimi przedmiotami przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania(indeksy); indeksem ognia jest dym, indeksem choroby kichanie

• Znaki wiążące się z przedmiotami na mocy relacji podobieństwa(znaki ikoniczne lub po prostu ikony); oparte na zasadzie mimiezis np. portret, zdjęcie

• Symbole-znaki powiązane ze swoim przedmiotami jedynie na mocy konwencji, oparte na umowie społecznej, konwencji przyjętej przez ogół społeczeństwa np. cyfry, litery, wyrazy..

Koncepcje Pierce`a rozbudowywano

TRÓJKĄT OGDENA I RICHARDSA

POJĘCIE(odniesienie) Nie istnieje bezpośredni związek między dźwiękiem

a obiektem w rzeczywistości. Do identyfikacji obiektu

niezbędne jest pojęcie.

FORMA OBIEKT

(symbol) (przedmiot)

• Charles Morris poszerzył triadyczny model znaku, dodając do niego dwa składniki i tworząc tym samym semiotykę pentadyczną

• Wyróżniamy w niej następujące elementy:

• Środek przekazu(instrument)

• Interpretant( wszystko, co można pomyśleć na temat danego znaku)

• Znaczenia(podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak

• Denotat(przenośnik znaku, fragment rzeczywistości, od którego odnosi się znak

• Odbiorca znaku lub interpretator, ten kto posługuje się słowem „drzewo” i je interpretuje

PODZIAŁ SEMIOTYKI WG CH. MORRISA

• Syntaktyka bada relacje między znakami wewnątrz danego systemu (reguły rządzące odmianą jednostek języka, tworzeniem konstrukcji i ich przekształceniem).

• Semantyka bada relacje między znakami a rzeczywistością, do której odsyłają (reguły przyporządkowujące znakom językowym oraz ich konstrukcjom fragmenty rzeczywistości pozajęzykowej).

• referencjalna

• prawdziwościowa

• Pragmatyka bada relacje między znakami a użytkownikami (reguły przypisujące znaki językowe klasom sytuacji komunikacyjnych ze względu na zróżnicowanie stylistyczne, socjalne, terytorialne, chronologiczne, idiolektalne).

Semiologia-

• nauka o znakach zainicjowana przez Ferdinanda de Saussure`a, współcześnie rozwijana przed wszystkim we Francji

Ferdynand de Saussure: narodziny semiologii

• Podkreślał system znaków-typ organizacji określonego rodzaju znaków pozostających ze sobą w ścisłych relacjach i zależnościach funkcjonalnych( np. system znaków języka naturalnego)

• Stworzył diadyczną(dwuczłonową) teorię znaków

• Termin znak de Saussure stosował na oznaczenia połączenia obrazu akustycznego i pojęcia, lub inaczej: związek elementu znaczącego i elementu znaczonego

• Ferdynand de Saussure nawiązywał do komunikacyjnego rozumienia znaku. Według niego znakiem nazywany połączenie pojęcia i obrazu akustycznego. Znak językowy łączy więc nie tyle rzecz i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny. Ten ostatni nie jest dźwiękiem materialnym, czymś czysto fizycznym, ale psychicznym odbiciem dźwięku, wyobrażeniem, jakie daje nam o nich świadectwo zmysłowe. Słowo traktowane jako znak jest czymś dwoistym, powstałym ze złączenia dwóch składników. Obydwa te składniki zawarte w znaku językowym są zatem natury psychicznej, a połączone są więzią asocjacji.

• Saussure proponuje zachowanie wyrazu „znak” dla oznaczenie całości i zastąpienie wyrazu „pojęcie” przez element znaczony (signifie), a „obraz akustyczny” przez element znaczący (signifiant). Znak ma charakter binarny (dwudzielny): złożony ze strony oznaczającej (signifiant) i oznaczanej (signifié). Więź pomiędzy tymi elementami ma charakter arbitralny, ponieważ pojęcia się zmieniają, nie ma żadnego koniecznego, naturalnego, istotnego znaczenia wiążącego signifiant i signifié.

Desygnat-rzeczywisty przedmiot, do którego odnosi się znak lub który jest przez znak zastępowany

Łotman: model, tekst, kultura

Szkoła tartuska

• Jedna z ważniejszych szkół semiologicznych XX wieku powstała w latach sześćdziesiątych przy uniwersytecie w Tartu( Estonia)

• Do najważniejszych przedstawicieli należą Jurija M. Łotman, Borys Uspienski,...

• Łotman zajmował się zagadnieniem tzw. Modelowania artystycznego jako najważniejszego problemu semiotycznej teorii sztuki

• Interesowała go idea języka naturalnego jako głównego źródła i wzorca modelowania artystycznego

• Kategoria modelu wykazywała wyraźne związki z Psychologią sztuki Lwa Wygotskiego

• W jednym z programowych artykułów wprowadził podział języków na trzy kategorie: języki naturalne, sztuczne oraz języki wtórne, a więc takich, które nie tylko posługują się językiem naturalnym jako materiałem, ale skonstruowane są na podobnej zasadzie jak język naturalny

• Wg niego wtórnym systemem mogą być: religia, nauka, filozofia, malarstwo, muzyka, rytuał itp., także literatura

• Literaturze przyznawał podwójną rolę-jako jednocześnie systemu modelującego(pełniącego funkcję poznawczą) oraz systemu znakowego( f. komunikacyjna)

• W jego koncepcji stwierdzenie, że dane dzieło sztuki jest modelem oznaczało to, że dane dzieło odtwarza jakiś fragment rzeczywistości, tworząc zarazem jego odpowiednik-podobny, ale nie tożsamy

• Łotman określił każdy znak i każdy tekst jako złożony z planu wyrażania i planu treści

• Systemowość planu wyrażania była oczywista i wielokrotnie już opisywana przez lingwistów

• Łotman twierdził również że plan treści ma charakter systemowy, ponieważ treści znaków mogą być pomyślane jedynie jako powiązane określonymi relacjami łańcuchy strukturalne

• Przeanalizował również procesy powstawania znaczenia w literaturze, uznając je za rodzaj przekodowań wewnętrznych(w ramach tego samego systemu) lub zewnętrznych(pomiędzy różnymi systemami)

• Za pomocą tych kategorii zinterpretował na przykład romantyzm literacki(jako system o dominujących przekodowaniach wewnętrznych) oraz realizm( nastawiony na przekodowania zewnętrzne)

• Początkowo Barthes opisał teorię semiotyczną jako próbę wyjaśnienia pojęcia „mitu”;

• Później wprowadził pojęcie konotacja dla wyjaśnienia bagażu ideologicznego znaku;

• Teoria znaku Barthesa pozostawała pod silnym wpływem Ferdynanda de Saussure'a; Barthes przenosi językoznawczą teorię semiotyczną na znaki ikoniczne;

• Głównym problemem teorii znaku Barthesa był związek elementu znaczącego (signifiant) i znaczonego (signifiè); Barthes zajmował się znaczeniem znaku, jego celem było opisane znaczenia jednostkowego budowanego przez znak;

• Barthes zajmował się również systemami semiologicznymi; w jego ujęciu był min „mit”, „symbol” (oparte na konotacji) i „język” (oparty na denotacji).

• Semiotyka jest według Barthesa nauką o formie, ponieważ bada znaczenie niezależnie od treści; w tym sensie mitologia - uważana przez Barthesa za system znakowy (semiotyczny) jest nauką formalną, ale także ideologiczną; bada ona bowiem formy idei; system Barthesa jest w trójwymiarowy składa się z trzech elementów: znaczącego, znaczonego i znaku, które funkcjonują w porządku oznaczania pierwszego stopnia (opartym na denotatywnym znaczeniu) i drugiego stopnia (opartym na znaczeniu konotatywnym).

• Teoria znaku Barhesa szukała oparta zarówno w języku (denotacja), jak i w powszechnie panujących w danej grupie społecznej uwarunkowaniach kulturowych (konotacja);

• Teoria znaku Barthesa jest więc teorią ideologiczną, a jej systemem może być „język” (system lingwistyczny) „mit”, „symbol” (system kulturowy, ideologiczny);

• Barthes wierzył, że znaczące kulturowe systemy semiotyczne koncentrują się na stanie obecnym; mitologia otaczająca najważniejsze znaki danej społeczności przedstawia dzisiejszy stan świata, choćby nie wiadomo, jak chaotyczny i niesprawiedliwy, jako stan neutralny, nieunikniony i wieczny;

• Znaki znajdujące się w przekazie nie są uniwersalnie dane, ale są określone historycznie i społecznie w wyniku istniejących celów i interesów, które się za nimi skrywają.

• Systemem znaków są również paradygmat i syntagma, które umożliwiają organizację znaków w kody, które rozumieć należy jako „systemy oznaczania”; wszystkie kody niosą ze sobą znaczenie, są uwarunkowane kulturowo; mają funkcję komunikacyjną i społeczną;

• Systemy znakowe mają charakter uniwersalny; „język - zdaniem Barthesa - występuje zarówno w mediach opartych na piśmie jak i w fotografii; jest nim bowiem każda jednostka lub system znaczący nie większego znaczenia czy posługuje się on słowami czy znakami ikonicznymi, indeksalnymi; nie znaczy to jednak, że należy traktować „mit” jako „język”, ponieważ są to oddzielne systemy znakowe.

• Sygnifikacja - porządek oznaczania, system budowania znaczenia danego znak, który może być negocjacyjny i interaktywny;

• Denotacja-odnosi się do opisowego i dosłownego poziomu znaczenia, wspólnego dla praktycznie wszystkich członków danej kultury; „świnia” denotuje zatem pojęcie pożytecznego różowego zwierzęcia, które posiada ryj i zawinięty ogonek;

• opisuje związki zachodzące wewnątrz samego znaku pomiędzy jego elementem znaczącym i znaczonym, a także pomiędzy znakiem i jego odpowiednikiem w rzeczywistości (pojęciem, do którego odsyła); odnosi się do przyczynowo skutkowego znaczenia znaku; denotacja ukazuje na zdjęciu to, co jest na nim znajduje (ulica albo park).

• jest systemem negocjowania znaczenia pomiędzy odbiorcą a tekstem (de Saussure);

• konotacja

• dotyczy znaczeń, które powstają dzięki odniesieniu elementów znaczących do szerszych kontekstów kulturowych; znaczenie znaku obejmuje tutaj skojarzenie z innymi kulturowymi kodami znaczenia; w zależności od wykorzystanego subkodu „świnia” może konotować niemiłego policjanta albo męskiego szowinistę;

• opisuje trzy różne sposoby działania znaku; jest oparta na interakcji, ponieważ znak spotyka się tutaj z emocjami i wartościami kulturowymi jego użytkowników, a znaczenie przez niego budowane nabiera walorów subiektywnych;

• interpretant ulega wpływowi interpretującego i wpływowi obiektu, czy znaku;

• czynnikiem krytycznym konotacji jest element znaczący (signifiant) on jest wyznacznikiem konotacji;

• konotacja ukazuje w jaki sposób dane miejsce zostało sfotografowane (park w słoneczny dzień albo ulica w strugach deszczu).

• według Barthesa mit to opowiadanie, w którym dana kultura tłumaczy i przez który rozumie dane aspekty rzeczywistości i natury;

• mity naturalizują historię; mity są w rzeczywistości produktami pewnej klasy społecznej, która odgrywa ważną rolę w danym okresie historycznym (np. burżuazja) i która zyskała społeczną przewagę właśnie dzięki szczególnemu biegowi historii;

• mity rozpowszechniają pewne znaczenia; są ich nośnikiem; z tego powodu znak według Barthesa jest zmitologizowany i ideologiczny - gdyż mit niosąc ze sobą historię, neguje ją i próbuje zmieniać na korzyść danej klasy społecznej, a następnie przedstawić jako naturalną oraz prawdziwą historycznie i społecznie; Mit zaciemnia i mistyfikuje pochodzenie klasy społecznej, a także jej wymiar polityczny oraz społeczny; mit „kobiecości” i „męskości” rozwijał się n potrzeby męskiej części burżuazji w społeczeństwie kapitalistycznym, powstał on by nadać specjalny sens warunkom społecznym stworzonym przez XIX wieczną industrializację;

• mit to kulturowy sposób myślenia o czymś, sposób konceptualizowania i rozumienia; mit jest związany z myślą, która może być traktowana jako znak (Peirce);

• Barthes widzi mit jako łańcuch powiązanych koncepcji znaczenia.

• mit jest zatem bliski ideologii, która funkcjonuje na poziomie konotacji. Barthes uważał, że nie wszystkie znaki semiotyczne i nie każdy znak niesie ze sobą ideologiczny bagaż, ale tam gdzie sa znaki jest również i ideologia.

• mit jest systemem semiotycznym drugiego rzędu, czyli metajęzykiem - jest to język drugiego poziomu, który mówi o języku pierwszego poziomu;

• Barthes twierdził, że każdy znak ideologiczny jest rezultatem połączonych ze sobą systemów znaków:

• pierwszy poziom jest ściśle opisowy - obraz znaczącego elementu i znaczone pojecie łączą się, by stworzyć denotatywny znak;

• drugi poziom natomiast polega na tym, że denotatywny znak pełni rolę znaczącego i łączy się z nowym elementem znaczonym (odszukiwanym w systemie kulturowym), który tworzy razem z nim znak w porządku konotatywnym;

• W swoich późniejszych pracach Barthes wskazuje, że znaki nie mają jednego stabilnego znaczenia denotacyjnego, ale są polisemiczne; oznacza to, że noszą w sobie wiele potencjalnych sensów i można je interpretować na wiele różnych sposobów; wytworzenie znaczenia wymaga aktywnego uczestnictwa czytelników oraz wykorzystania kompetencji kulturowych; to odbiorcy tekstu tworzą jego znaczenie - jest to proces interaktywny; interpretacja tekstu zależy bowiem od posiadanego przez nich repertuaru kulturowego oraz ich znajomości kodów społecznych;

• Według Barthesa znaczenie tekstu jest niestabilne i nie można go ograniczyć do pojedynczych słów, zdań czy fragmentów; nie istnieje żadne pojedyncze źródło sensu - znaczenie jest raczej wynikiem związków między tekstami (intertekstualności) jak znaczenie znaku wynika z jego związku z innymi znakami;

• Postulat mówiący o tym, że czyste i stabilne znaczenie denotacyjne nie istnieje opiera się na twierdzeniu, że wszelkie znaczenie nosi w sobie ślady innych znaczeń z innych miejsc;

• Znaczenie znaku nigdy nie jest „czyste”, lecz zawsze ambiwalentne i niejednoznaczne; znaczenie jest z natury rzeczy nieustabilizowane, zależy od interpretacji a nie od języka;

• Obrazy wizualne i znaki ikoniczne są polisemiczne: „podkreślając swoje elementy znaczące, pociągają za sobą płynny łańcuch elementów znaczonych, czytelnika, który może wybrać jedne z nich, a zignorować inne”. Słowa pomagają w „ustabilizowaniu się płynnego łańcucha elementów znaczonych, dzięki czemu znika zagrożenie związane z niepewnymi treściowo znakami”.

Eco: semiotyka i interpretacja

Eco o estetyce średniowiecznej

• Umberto Eco, wybitny włoski teoretyk i eseista, pisarz, zajmował się latach pięćdziesiątych zagadnieniami św. Tomasza z Akwinu

• Już u Akwinaty dostrzegał myśli strukturalistyczne; odkrywał podobieństwa między scholastyką a strukturalizmem-obydwie koncepcje wypracowały np. uniwersalną logikę i proponowały opis rzeczywistości za pomocą opozycji binarnych

• W 1968r. Pojawiła się pierwsza i najsłynniejsza książka semiotyczna badacza włoskiego pod tytułem „Nieobecna struktura”, potem „Formy treści”, „Traktat semiotyczny”

• Fascynował się kulturą masową-filmem, komiksem, powieścią kryminalną czy fantastyczną i rolą jaką odgrywały one w kształtowaniu się wizji świata współczesnego człowieka i to skierowało go do analizy semiotycznej, a nawet jak sam określił do uprawiania „partyzantki semiologicznej” czy też „wojny podjazdowej”- tzn. umiejętnego rozszyfrowywania przekazów kultury masowej

• 1969r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Badań Semiotycznych wybrało Eco na sekretarza generalnego

• Eco z czasem dostrzegł nieścisłości spod znaku de Saussure`a i Levi-Straussa

• Drażniła Eco sztucznie ustanowiona niepodatność modeli strukturalistycznych na wpływy historyczne i zmiany społeczne

• Teoria semiologiczna była dla Eco ostatecznie jednoznaczna z ogólną teorią kultury, zaś semiologia dostarczać miała niezbędnych narzędzi do badania świata znaków.

• Eco przyznawał konsekwentnie uniwersum kulturowemu status semiotyczny, uznając je za system systemów znaczeń, w którym zachodzą nieprzerwane procesy wymiany komunikacyjnej.

• Kultura była tu zatem rozumiana jako nieskończony proces semiozy(wytwarzania znaków i ich interpretowania)

• Zajmował się teorią interpretacji, bowiem praktyka interpretacji była równoznaczna z procesem rozumienia tekstu, a poprzedził ją zawsze dekodowanie-ujmowanie ogólnego sensu wypowiedzi, przypominającym „tworzenie hipotez” z koncepcji Peirce`a

• Komunikat lub tekst został uznany przez niego za swego rodzaju „pustą formę”, której można przypisać rozmaite znaczenia

• Stworzył kategorię „czytelnika modelowego”

• Według niego każdy autor zakłada model hipotetycznego czytelnika(modelowego)

• Autor bowiem w takim samym stopniu miał współdziałać z czytelnikiem w procesie wytwarzania wypowiedzi, w jakim ów zakładany czytelnik miał współdziałać z autorem

• Czytelnik był tylko figurą z tekstu

• Stworzył dwie najważniejsze tezy

• Możliwości i ograniczenia czytelnika

1. Czytelnik( odbiorca pełni ważna funkcje w tworzeniu sensu literackeigo, który bez odbiory pozostałby tylko w sferze potencjalności

2. Władza odbiory nad teksem nie jest nieograniczona, co oznacza, że praktyka interpretowania nie jest aktem całkowicie swobodnym, lecz procesem opatrzonym szeregiem restrykcji

• Rozmyślał nad „intencją dzieła”, a więc jego obiektywna strukturą, daną czytelnikowi niezależnie od autora i nad „intencją czytelnika” odnoszącą się właśnie do jego wkładu w interpretację dzieła, wkładu rozumianego jednak nie jako swobodna twórczość w kreowaniu znaczeń literatury, lecz jako umiejętności dekodowania kodów i konwencji

• By jednak akt interpretacji osiągnął pełnię swojej adekwatności, należało dodać do tego jeszcze trzeci rodzaj intencji „intencje autra”- jako partnerki owej potrójnej relacji komunikacyjno-interpetacyjnej.

• Eco i jego czytelnik modelowy rozpadał się dodatkowo w koncepcji na dwa typy czytelnika-czytelnika naiwnego(takiego, który stara się zrozumieć znaczenia tekstu, ale nie zawsze mu się to udaje, oraz czytelnika krytycznego, który powinien zrozumieć mechanizmy znaczenia tekstu i nie dąć się złapać w syntaktyczno-semantyzne pułapki zastawione przez autora

• Najwyższą instancją okazał się super-czytelnik, którego nazwał „godnym sługą semiozy”; on posiadał absolutną kompetencję i dla niego tekst nie miał już żadnych tajemnic.

1

Signifie

Signifiant