Pierwszym zagadnieniem, jakim chciałbym się zająć jest zdefiniowanie pojęcia „ zwłoki ludzkie”. Słownik języka polskiego określa zwłoki jako „ciało zmarłego człowieka”. Podobnie, choć nieco inaczej stawiając akcent, jeszcze komentarz do kodeksu karnego z 1932 roku określał zwłoki jako „ciało ludzkie po śmierci człowieka”. Jeszcze precyzyjniejsza jest definicja zawarta w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 20012, w którym czytamy, że: „za zwłoki uważa się ciała osób zmarłych i dzieci martwo urodzonych” (§ 2.). Najnowsze dookreślenie zakresu przedmiotowego pojęcia „zwłoki” sformułował minister zdrowia poprzedniej kadencji, stwierdzając: „Za zwłoki uważa się ciała osób zmarłych i dzieci martwo urodzonych, bez względu na czas trwania ciąży”. Tekst jest merytorycznie poprawny, bo zwłoki człowieka pozostają nimi niezależnie od wieku (czasu trwania ciąży), ale kontrowersje budzą trudności wykonawcze pojawiające się przy praktycznym posługiwaniu się tym pojęciem4, zwłaszcza we wczesnym okresie ciąży.
Obowiązujące przepisy prawne definiując pojęcie zwłok jednocześnie rozgraniczają zwłoki od szczątków. §16 rozporządzenia ministra gospodarki terenowej i ochrony środowiska oraz zdrowia i opieki społecznej z 20 października 1972 r.(DzU nr 47 , poz.299), za zwłoki uważa ciała osób zmarłych, za szczątki zaś:
· popioły otrzymane po spaleniu zwłok
· noworodki martwo urodzone, płody i noworodki niezdolne do życia, które nie przeżyły 24 godzin
· pozostałości zwłok wydobyte przy kopaniu grobu lub w innych okolicznościach
· części ciała ludzkiego odłączone od całości
Dla ustalenia tożsamości zwłok duże znaczenie ma prawidłowe dokonanie oględzin zwłok na miejscu zdarzenia, lub miejscu znalezienia zwłok, które nie musi wcale być miejscem zgonu. Ekipa pracująca na miejscu znalezienia zwłok zwraca w szczególności uwagę na szczegóły dotyczące stanu zwłok, ich ułożenie a także na inne ślady, jakie można dostrzec lub wykryć za pomocą specjalnych metod . Szczegóły te mogą mieć kolosalne znaczenie dla oceny okoliczności zgonu i poprawności późniejszych działań. Oględziny prowadzone są także w celu stwierdzenia, czy śmierć była wynikiem przestępstwa, samobójstwa, nieszczęśliwego wypadku ,czy może nastąpiła z przyczyn naturalnych (np. przyczyn chorobowych). Zespół prowadzący oględziny przy udziale technika kryminalistycznego sporządza ze swych czynności zarówno protokół oględzin miejsca zdarzenia, jak i protokół zewnętrznych oględzin zwłok. Oględziny zwłok dokonane na miejscu ich znalezienia stanowią wyłącznie badanie wstępne zwłok. Kolejnym krokiem przy identyfikacji zwłok jest sekcja zwłok, w języku prawnym funkcjonująca jako otwarcie zwłok.
Kryminalistyka posługuje się różnorodnymi metodami identyfikacji N.N. zwłok. Metody te są stosowane w zależności od okoliczności znalezienia zwłok i ich stanu ( zwłoki w daleko posuniętym rozkładzie, zwłoki spalone, zmumifikowane, zeszkieletowane). Rozpoznanie tożsamości napotyka trudności nie tylko w związku z tym w jakim stanie zostały znalezione zwłoki ,ale także z powodu braku rodziny i osób bliskich zmarłej osoby. Przyjęła jednocześnie pewną gradację , a mianowicie kolejność metod jest przedstawiona od najbardziej wiarygodnych do metod jedynie sugerujących tożsamość nieznanych zwłok.
Pierwszą omawiana metodą identyfikacji zwłok porównanie kodu genetycznego DNA. Taki kod posiada każdy człowiek, jest indywidualny dla każdego, z wyjątkiem bliźniąt jednojajowych. Kod ten tworzą jądra 46 chromosomów zbudowane z DNA, czyli kwasu dezoksyrybonukleinowego. Badania kodu DNA są ogromnie istotne przy identyfikacji nieznanych zwłok ludzkich. Jednakże w celu identyfikacji musimy dysponować odpowiednim materiałem porównawczym, który po zestawieniu z materiałem pobranym ze zwłok może dać pozytywny lub negatywny wynik badania.
Kolejną metodą identyfikacji zwłok są badania daktyloskopijne, czyli porównywanie odcisków palców. Zastosowanie tej metody jest tylko wtedy możliwe jeżeli został zachowane linie papilarne na ciele człowieka, co wykluczone jest w przypadku zwłok spalonych lub znajdujących się w znacznym rozkładzie gnilnym. Kolejnym istotnym elementem skuteczności tej metody jest istnienie odpowiedniego materiału porównawczego, jakim jest karta daktyloskopijna z utrwalonymi odciskami konkretnej osoby.
Kolejnym badanie uzębienia i innych danych odontologicznych. Metoda ta ma bardzo szerokie zastosowanie w przypadku zwłok spalonych, zeszkieletowanych lub osób które poniosły śmierć w różnego rodzaju katastrofach, gdzie identyfikacja zwłok po zewnętrznych cechach indywidualnych jest niemożliwa lub nie mają zastosowania inne metody. Przy stosowaniu tej metody wykorzystuje się tutaj karty badań stomatologicznych, zdjęcia rentgenowskie uzębienia.
Metoda ta opiera się przed wszystkim na porównywaniu stanu uzębienia, usytuowania oraz rodzaju wypełnienia z zgromadzonym materiałem. Ma ona również znaczenie w przypadku ustalania wieku ofiary, który może być ustalony na podstawie stanu i rozwoju uzębienia.
Przy identyfikacji zwłok zastosowania ma również metoda radiologiczna, polegająca na porównywaniu przedśmiertnych i pośmiertnych zdjęć rentgenowskich ofiary. Charakterystyczną jej cechą jest wykonywanie zdjęć w skali 1:1 i następne ich porównywanie. Jednak jej zastosowanie jest możliwe tylko i wyłącznie wtedy gdy dysponujemy przedśmiertnym materiałem rentgenowskim. W identyfikacji NN zwłok wykorzystuje się ślady powstałe po przebytych zabiegach medycznych (np. operacjach, na podstawie wszczepów metalowych stosowanych w operacyjnym leczeniu zmian kostnych), także ślady trwałych zmian chorobowych (np. widoczne blizny).
Istotne przy identyfikacji zwłok NN może być,także wykonywany zawód, który powoduje jakieś charakterystyczne zmiany np. blizny, zgrubienia naskórka, zabrudzenia włosów, zmiana koloru uzębienia. Kominiarze, górnicy i palacze mają czarno zabarwioną skórę rąk i palców , włosy często pokryte są pyłem węglowym i sadzą. Dla spawaczy, stolarzy, ślusarzy są charakterystyczne , występujące w skórze drobiny cząstek żelaza i miedzi. Pracownicy zatrudnieni przy pracy z kwasem azotowym mają skórę zabarwioną na kolor żółty, przy pracy z kwasem solnym na czarno, a przy pracy z kwasem siarkowym na żółtobrunatny. Jednak zastosowanie tej metody pozwala jedynie na identyfikacje grupową .
Następną stosowaną choć bardzo zawodną metodą jest porównywanie rysopisu zaginionej osoby z wyglądem zwłok. Jej zawodność wynika przede wszystkim z nieudolności sporządzenia rysopisu, pewnych pomyłkach, czy po prostu ze subiektywności opisu. W takim przypadku istotną role będą odgrywały właściwie przeprowadzone badania antropologiczne.
Bardzo interesującą metodą jest superprojekcja. Znajduje ona zastosowanie w przypadkach zwęglenia zwłok , ich daleko posuniętego rozkładu. Metodę tę opracował J.C.Brash w 1935 roku. Przeprowadził on badania porównawcze fotografii osoby zaginionej i znalezionej czaszki za pomocą projekcyjnej metody fotograficznej. Identyfikację przeprowadza się w ten sposób, że nakłada się na siebie dwa negatywy zdjęć fotograficznych- czyli negatyw zdjęcia fotograficznego czaszki NN zwłok na powiększony negatyw przedśmiertnej fotografii osoby zaginionej. Wykonuje się jeden pozytyw fotografii. Następnie poddawane zostają analizie punkty antropologiczne na fotografii i na zdjęciu czaszki NN zwłok - ustala się , czy są one identyczne lub odmienne. Badania porównawczo-identyfikacyjne metodą superprojekcji składają się z dwóch faz, które jedynie wymienię, gdyż ich szczegółowy opis przekroczyłby znacznie ramy opracowania. Są to badania przeprowadzane na specjalnym urządzeniu , tzw. superprojektorze - identyfikowana czaszka jest wkomponowana w zarysy twarzy ze zdjęcia (negatywu). Drugą fazą , którą poprzedza wykonanie zdjęć fotograficznych w odpowiednim powiększeniu i ustawieniu jest fotomontaż poszczególnych, odpowiadających sobie elementów ze zdjęcia i czaszki. Następnie dokonuje się prób które mają na celu wykazanie pełnej zgodności lub różnicy.
Metody identyfikacji zwłok w ostatnim stuleciu przeszły bardzo znaczącą rewolucje udoskonalono stosowane już dotychczas metody, jak również pojawiły się nowe takie jak badania DNA. Pomimo ciągłego rozwoju i ulepszania dotychczasowych metod, wciąż co roku wiele z zwłok NN pozostaje niezidentyfikowanych.