Pobieranie i przechowywanie moczu
Badanie laboratoryjne należy przeprowadzać na moczu świeżym, pobranym na czczo w godzinach rannych, co nie wyklucza badania i oceny wyników moczu uzyskanego w innej porze dnia. Prawidłowe wyniki otrzymuje się w badaniu moczu pobieranego za pomocą cewnikowania pęcherza. Z uwagi jednak na pewne przeciwwskazania i trudności techniczne, w praktyce przeprowadza się najczęściej badanie moczu oddawanego samoistnie, w miarę możliwości zabezpieczonego przed dodatkowym zanieczyszczeniem. Mocz powinien być zebrany do suchego, czystego naczynia szklanego i przesłany do analizy możliwie szybko, a więc w czasie 2—3 godzin. W razie konieczności materiał przechowywać należy w chłodnym miejscu (w lodówce) bez zamrażania. W celu prawidłowej oceny wyników badania uzyskanego moczu konieczne jest uwzględnienie wszystkich danych z wywiadu, opisu oraz badania stanu obecnego zwierzęcia.
Właściwości fizyczne
Barwa
Barwę moczu prawidłowego warunkuje obecność swoistych barwników moczowych (urochrom, urobilina i in.) oraz stopień rozcieńczenia zależny m.in. od ilości wydalanego moczu. Mocz ogląda się w probówce lub innym naczyniu z bezbarwnego szkła
Konsystencja
Prawidłowo mocz jest wodnisty, z wyjątkiem koni, u których jest ciągliwy na skutek dużej zawartości mucyn. Konsystencję określa się, przelewając mocz z jednego naczynia do drugiego. Określenie konsystencji moczu może być następujące: wodnisty, śluzowaty, ciągliwy, galaretowaty.
Piana
Zakorkowaną probówkę z moczem należy silnie wstrząsać, aż do utworzenia się piany. Prawidłowy mocz bez domieszki związków białkowych tworzy nieznaczną ilość piany bezbarwnej i szybko znikającej. Ustala się ilość piany, barwę i szybkość jej znikania. Określenie wyglądu piany może być następujące: znikoma, mierna, znaczna, bezbarwna, żółta, żółtozielona, brunatna, krwista, szybko znikająca, utrzymująca się.
Przejrzystość
Prawidłowo mocz wszystkich gatunków zwierząt, z wyjątkiem koni, jest przejrzysty; mocz bydła może ulec zmętnieniu podczas dłuższego przetrzymywania w naczyniu. Zmętnienie moczu powodują domieszki składników mineralnych lub uorganizowanych oraz przypadkowe zanieczyszczenia, które są pochodzenia zewnętrznego. Można również obserwować zmętnienie moczu pozostawionego w niskiej temperaturze. Określenie przejrzystości moczu jest następujące: przejrzysty, słabo mętny, mętny, silnie mętny.
Zapach
Woń moczu jest swoista dla danego gatunku i zależy od rodzaju pokarmu. Prawidłowo u zwierząt roślinożernych mocz jest aromatyczny, o dość silnym zapachu; u zwierząt mięsnożernych — przypomina zapach rosołu; u świń i kotów — woń jest przykra i ostra. Badanie zapachu można przeprowadzić w moczu świeżo pobranym, gdyż w miarę przetrzymywania go — woń ulega zmianie.
Właściwości chemiczne
Odczyn moczu w warunkach prawidłowych zależy od rodzaju przyjmowanego pokarmu. Nerki wydalają z moczem związki chemiczne zasadowe i kwaśne. Zależnie od przewagi tych związków mocz wykazuje oddziaływanie zasadowe lub kwaśne. Prawidłowo u zwierząt roślinożernych mocz ma odczyn zasadowy, u mięso¬żernych — kwaśny, u wszystkożernych zależy od przewagi pokarmu roślinnego czy białka zwierzęcego.
Wykrywanie barwników krwi i mięśni
W moczu prawidłowym barwniki krwi i mięśni nie występują. Hemo-globinuria jest najczęściej poprzedzona hemoglobinemią. Mioglobina ze względu na niską gęstość względną łatwiej przedostaje się przez barierę nerkową, stąd mioglobinuria może występować przy osoczu optycznie nie zmienionym.
Do czystej probówki (bez śladów krwi) wsypać szczyptę benzydyny i rozpuścić ją w 0,5—1 ml kwasu octowego lodowatego, następnie dodać 1—2 ml wody utlenionej i 1—2 ml badanego moczu. W obecności barwników krwi lub mięśni powstaje wyraźne zabarwienie niebieskie, zielono-niebieskie do granatowego. Zmętnienie bezbarwne nie wskazuje na obecność barwników. Próba ta umożliwia wykrycie bardzo małych ilości barwników krwi lub mięśni, dlatego należy zwracać uwagę na ewentualne zanieczyszczenie probówek krwią. Obecność methemoglobiny, jako związku nie przenoszącego tlenu, nie powoduje dodatniego wyniku próby.
Krwiomocz może być widziany gołym okiem. Określany jest wówczas jako makroskopowy i wskazuje na obfite krwawienie z dróg moczowych. Krwiomocz mikroskopowy, określany jako krwinkomocz, cechuje się tym, że w moczu odwirowanym można nie stwierdzić obecności barwników krwi, a w osadzie występują krwinki czerwone. Krwinkomocz może pochodzić z każdego odcinka dróg moczowych, często jednak jest pochodzenia nerkowego. Krwiomocz nerkowy występuje w przebiegu ostrego zapalenia nerek, ropnego i bakteryjnego zapalenia nerek i miedniczek nerkowych, w przebiegu chorób z objawami wybroczyn. Krwiomocz pozanerkowy stwierdza się w przebiegu zapalenia miedniczek nerkowych, pęcherza moczowego, cewki moczowej i w kamicy dróg moczowych. Rozpoznanie przyczyny krwawienia należy opierać na objawach klinicznych oraz badaniu osadu moczowego.
Wykrywanie związków ketonowych
W prawidłowym moczu związki ketonowe (aceton, kwas acetooctowy, kwas beta-hydroksymasłowy) występują w ilościach nieznacznych i nie są wykrywane za pomocą prób rutynowych. Związki te są produktami przemiany tłuszczowej i białkowej, powstającymi głównie w wątrobie. Przy niedostatecznej ilości węglowodanów lub zaburzeniach przemiany węglowodanowej ustrój pokrywa zapotrzebowanie energetyczne przez zastępcze spalanie tłuszczy i białek, które w tym wypadku pozostawiają „niedopałki" w postaci związków ketonowych wydalanych między innymi z moczem.
Wykrywanie barwników żółciowych
Głównym barwnikiem żółci jest bilirubina jako produkt rozpadu grupy prostetycznej barwnika krwi, w moczu prawidłowo nie występuje. Do badania należy używać moczu świeżego, ponieważ podczas przechowywania bilirubina może ulegać redukcji do hydrobilirubiny nie dającej się wykryć stosowanymi rutynowo próbami
Wykrywanie indykanii
Indykan w moczu występuje w postaci soli kwasu indoksylosiarkowego i indoksyloglukuronowego, które tworzą się na skutek rozpadu tryptofanu w jelicie grubym. W prawidłowym moczu indykan występuje w ilościach nie dających się wykryć stosowaną rutynowo próbą. Jedynie w moczu koni zawartość indykanu jest znaczna i próba daje wynik dodatni.
Badanie mikroskopowe osadu moczu
Badanie osadu moczu, jak każde badanie morfologiczne, jest trudne i wy¬maga od wykonującego dużego doświadczenia. Z tego względu podany dalej opis jest uproszczony i dotyczy oceny niektórych tylko składników. Ma ono znaczenie w rozpoznawaniu schorzeń układu moczowego oraz jest pomocne w rozpoznawaniu schorzeń innych układów i nie może być po¬minięte w analizie moczu. W przypadku stwierdzenia obecności białka w moczu jest nieodzowne.
Osad moczu zawierać może składniki (rys. 42) występujące w moczu prawidłowym oraz składniki wskazujące na zmiany chorobowe. Rozróżnia się składniki uorganizowane (komórkowe) i nieuorganizowane (związki chemiczne krystaliczne). Przygotowanie osadu do badania. Badany mocz lekko zmieszać, wlać do probówki wirówkowej, wirować 10 min przy 2—3 tys. obr./min; dłuższe i szybsze wirowanie może uszkodzić niektóre składniki uorganizowane moczu. Po odwirowaniu ocenia się cechy zewnętrzne osadu moczowego, następnie należy mocz zlać, przeznaczając go do badań chemicznych, a kroplę osadu przenieść na szkiełko podstawowe, nakryć szkiełkiem nakrywkowym, oglądać pod małym i pod dużym powiększeniem (100—150 X i 400—450 X). W rutynowym badaniu ogląda się i ocenia osad moczu nie barwiony. W razie trudności w identyfikowaniu składników osadu, można wykonać dodatkowe próby chemiczne, a część osadu zabarwić.
Suche testy diagnostyczne
Suche testy diagnostyczne, przeznaczone do badania właściwości chemicznych moczu, mają zastosowanie w praktyce weterynaryjnej jako szybkie i łatwe w wykonaniu próby wykrywania obecności i oznaczania orientacyjnej ilości niektórych składników chemicznych oraz określania pH. Najbardziej przydatnymi testami są Labstix i Ictotest. Wykonanie badania i określenie wyników podane są na opakowaniach. Do przeprowadzenia analizy przy użyciu testów potrzebna jest bardzo mała ilość moczu.