Temat: PROBLEMY PRACY NOCNEJ I ZMIANOWEJ
Organizacja czasu pracy jest istotnym czynnikiem modyfikującym obciążenie pracą, a w konsekwencji wpływającym na zdrowie, samopoczucie, zadowolenie z pracy i jakość życia w pracy i poza pracą. Wśród zagadnień organizacji pracy szczególne znaczenie ma praca nocna i zmianowa. Wiąże się ona z koniecznością aktywności niezgodnej z naturalnym okołodobowym rytmem sen-czuwanie. W przypadku pracy zmianowej dochodzi do tego ciągła zmiana pory pracy stosownie do określonego harmonogramu, co wytwarza sytuację częstego przestawiania się na inne pory aktywności roboczej i dostrajania życia poza pracą do zmieniających się pór czasu wolnego.
Wpływ na zdrowie pracownika, mimo istniejącej znacznej wiedzy na ten temat, nie jest jeszcze całkiem poznany. Praca przeciw naturalnym rytmom organizmu jest czynnikiem o stosunkowo małej ekspresji i nie wywołuje natychmiastowych skutków patologicznych. Nie można również mówić o jakimś typowym schorzeniu przez nią powodowanym. Badania nad pracą zmianową są trudne. Duża liczba czynników zakłócających o potencjalnie większym działaniu patologicznym, różnorodność form organizacji pracy zmianowej, różnice w charakterze wykonywanej pracy między stanowiskami, jak i w ramach tego samego stanowiska miedzy poszczególnymi zmianami, selekcja naturalna pracowników i inne czynniki - powodują, że wyniki otrzymywane przez różnych badaczy bywają różne. Mimo tych trudności w zbieraniu i interpretacji danych, istnieją dowody na to, że praca nocna i zmianowa jest czynnikiem mogącym nasilać lub przyspieszać wystąpienie różnych stanów patologicznych. Dotyczy to zaburzeń snu, zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, zmian w układzie sercowo-naczyniowym włączając w to chorobę wieńcową i nadciśnienie, zaburzeń układu immunologicznego, zaburzeń o charakterze nerwicowym.
Wpływ na regulację hormonalną uważany jest w świetle ostatnich publikacji za potencjalny czynnik mogący sprzyjać rozwojowi nowotworów hormonozależnych, np. raka. Praca w nietypowych zmieniających się porach wpływa na cykl miesiączkowy, przebieg ciąży i kresu menopauzy. Oprócz wymienionych potencjalnych skutków chorobowych należy pamiętać o zaburzeniach w sferze życia rodzinnego i funkcjonowania społecznego pracowników zmianowych, prowadzących życie wbrew naturalnym rytmom, według których żyją ich rodziny.
Istnieją duże indywidualne różnice w podatności na zakłócenia pracy organizmu przez pracę zmianową i tolerancję jej pozazdrowotnych konsekwencji. Jedynie 10% pracowników toleruje pracę zmianową, 20% jest zmuszonych porzucić ją ze względów zdrowotnych, natomiast pozostałe 70% jest w stanie dotrwać do wieku emerytalnego odczuwając różnie nasilone dolegliwości. Służba medycyny pracy winna być w większym niż dotychczas stopniu wyczulona na objawy syndromu nietolerancji pracy zmianowej (ZNPZ) aby przynajmniej w pewnym stopniu zmniejszyć dyskomfort tych pracowników poprzez działania medyczne, wpływ na organizatorów produkcji i ukierunkowane na pracowników działania z zakresu promocji i ochrony zdrowia.
Jeszcze mniejsza jest znajomość tych zagadnień oraz szerokiej gamy środków zaradczych wśród kadry menedżerskiej. Tymczasem odpowiednie działania o charakterze profilaktyki techniczno-organizacyjnej, dobrane do specyfiki pracy i zakładu mogłyby w większości przypadków w znacznym stopniu zmniejszyć zarówno uciążliwość pracy nocnej i zmianowej jak i jej potencjalne skutki patologiczne.
Pozostaje wreszcie sprawa niezawodności człowieka-operatora urządzeń i systemów. Ma to znaczenie nie tylko dla samego pracownika, ale jak uczą przykłady tragicznych zdarzeń masowych, które swoją przyczynę miały w błędzie popełnionym w porze nocnej (Czernobyl, Tri Mile Island, Bhopal) - dla całego społeczeństwa. Wynikająca z naturalnego rytmu senność na zmianie nocnej, lub spowodowana deficytem snu senność na zmianie rannej (85% operatorów przyznaje się do mikrosnu podczas pracy w nocy, 60% podczas pracy w dzień) może być przyczyną katastrofy.
Na arenie międzynarodowej zagadnienia te spotkały się z dużym zainteresowaniem ze strony badaczy oraz przedsiębiorstw. W ramach Międzynarodowej Komisji Zdrowia w Pracy (ICOH) funkcjonuje Naukowy Komitet Pracy Zmianowej. Komitet ten powierzył w roku 1987 organizację 8 Sympozjum Pracy Nocnej i Zmianowej Zakładowi Ergonomii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Integracja z Unią Europejską stawia szczególne wymagania odnośnie dostosowywania warunków pracy do standardów europejskich z położeniem szczególnego akcentu na przedsięwzięcia o charakterze profilaktycznym, w tym również na wielokierunkowe działania zmierzające do zmniejszenia uciążliwości i szkodliwości pracy nocnej i zmianowej. Utworzenie Centrum Badawczo-Edukacyjnego w Zakresie Pracy Zmianowej i Ochrony Zdrowia, a następnie budowa sieci krajowych i zagranicznych ośrodków naukowych i współpracujących zakładów przemysłowych pozwoli na realizację tego celu w zakresie badań naukowych i opieki profilaktycznej nad pracownikami zmianowymi. Pierwszym krokiem w tym kierunku było opracowanie w roku 2003 jednolitego stanowiska w sprawie skrócenia czasu pracy pracowników ruchu ciągłego. Opracowanie wydane w formie książkowej było wynikiem uzgodnień 3 ośrodków zajmujących się zagadnieniami pracy zmianowej: Zakładu Ergonomii Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, Zakładu Fizjologii Pracy i Ergonomii Instytutu Medycyny Pracy im. Profesora Jerzego Nofera w Łodzi i Zakładu Ergonomii Katedry Medycyny Pracy i Chorób Środowiskowych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
3