Problemy pracy nocnej i zmianowej

Udowodnione jest istnienie zegara biologicznego - decydującego o kolejności zdarzeń życiowych w ciągu doby, regulującego przebieg snu i aktywności życiowej w ciągu dnia.

Zegar biologiczny umożliwia dostosowanie procesów życiowych organizmu do cyklicznie zmieniających się pór doby, tak by praca i wypoczynek przypadały na godziny dzienne, a sen następował w nocy.

Nasz zegar biologiczny może ulec „rozregulowaniu” przez zwyczaje współczesnego człowieka. Zmieniony tryb życia jako wynik pracy zmianowej, a zwłaszcza pracy nocnej, pobyt w nowej strefie czasu - po przelocie samolotem odrzutowym

Zestawienie faktów z zakresu wiedzy o rytmach biologicznych i wskazanie stosowanych technik profilaktycznych, może ułatwić pracownikom zmianowym i pracodawcom podjąć działania zmierzające do złagodzenia skutków pracy w nietypowych porach doby.

Istnieje bardzo wiele systemów pracy zmianowej. Są zawody związane z wykonywaniem pracy w stałych, ale bardzo nietypowych godzinach:

• piekarze „chleb nasz powszedni” wypiekają nocą,

• drukarze prasy codziennej,

• dostawcy żywności i zaopatrzenia dla dużych miejskich

aglomeracji wykonują te czynności również nocą;

• mleczarze i pracownicy sortowni pocztowych swoje

czynności wykonują we wczesnych godzinach rannych;

• pracownicy służby zdrowia, średni personel i lekarze

wykonują czynności decydujące o życiu i zdrowiu

pacjentów w ciągu całej doby

• służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo publiczne (policja, straże miejskie, straż pożarna itp.) pełnią dyżury przez 24 godziny.

W przemyśle, w służbach publicznych istnieje wiele regulacji pracy zmianowej, różnią się one sposobem rotacji zmian i czasem trwania poszczególnych zmian.

W tak rozumianej pracy zmianowej wyróżnia się zmiany:

ranne, popołudniowe i nocne.

Definicje pracy zmianowej i nocnej zawarte są w międzynarodowych aktach prawnych m.in. w konwencji nr 171 Międzynarodowej Organizacji Pracy i zaleceniu nr 178 z czerwca 1990 r. dyrektywie Unii Europejskiej 93/104/EC z 1993 r. i zaleceniu Światowej Organizacji Zdrowia z 1994 r. (Konferencja w Pekinie).

Praca zmianowa – to wykonywanie jakichkolwiek regularnych zajęć zawodowych poza zwyczajowo przyjętymi godzinami pracy dziennej tj. 07.00 ¸ 18.00.

Zgodnie z Kodeksem Pracy (stan prawny 2008),

Definicja pracy nocnej

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Praca w porze nocnej

Art. 151⁷.

§ 1. Praca nocna obejmuje 8 godzin między godzinami   21 :00 a 07 :00
§ 2. Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej 1/4 czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną,
 JEST PRACUJĄCYM W NOCY.

W starożytności i w średniowieczu nawet bitwy i wojny były przerywane na okres nocy. Naturalny ład ustalał czas na pracę wieśniaków i rzemieślników. Pracę było wolno rozpoczynać o świcie a kończyć o zmroku. Cechy rzemieślnicze wprowadzały zakaz pracy nocnej m.in. z uwagi na niedostateczne oświetlenie stanowiska pracy, uniemożliwiające wykonywanie produkcji na odpowiednio wysokim poziomie jakości.

Potrzeby przemysłu zbrojeniowego w okresie I wojny światowej przyczyniły się do masowego wprowadzenia pracy nocnej. Wojna skończyła się, ale praca zmianowa i nocna pozostały, co szybko przyjęto za fakt normalny i oczywisty.

Rodzaj pracy	Praca dzienna	Praca zmianowa
Pora pracy	Tylko w dzień	Cała doba w tym noc
System pracy	Sztywno określone godziny pracy mieszczące się zwykle w przedziale od 06:00 - 17:00	Ruchome godziny pracy Najczęstszy system rotacji 8 godzinna zmiana w cyklu R-P-N
Zdolność do pracy fizycznej i umysłowej	Wykonywanie pracy w porze najkorzystniejszej dla organizmu	Wykonywanie pracy także w porze gdy organizm wykazuje najmniejszą gotowość do wysiłku fizycznego i umysłowego
Relacje między endogennymi rytmami fizjologicznymi i środowiskowymi wyznacznikami czasu	Zgodność i stabilność relacji czasowej między rytmami endogennymi człowieka i środowiska	Brak zgodności czasowej między fazami rytmów fizjologicznych człowieka i środowiska zewnętrznego
Sen	W porze nocy zgodnie z fizjologiczną gotowością do wypoczynku	Sen wymuszony wbrew gotowości fizjologicznej organizmu i przy niekorzystnych warunkach środowiska zewnętrznego (światło słoneczne, hałas)
Żywienie	Posiłki przyjmowane przy pełnej gotowości układu pokarmowego	Posiłki w porze niekorzystnej ze względu na stan fizjologiczny układu pokarmowego i procesy metaboliczne
Wykonywanie pracy fizycznej i umysłowej	Zawsze w tej samej porze doby - korzystniej ze względu na fizjologiczną zdolność do pracy	Ciągła zmienność pory obciążenia pracą i konieczność ciągłego przystosowywania się organizmu do tych zmian
Reakcja na stresory środowiskowe	Pełne przygotowanie hormonalne i fizjologiczne organizmu na sytuacje stresowe	Słabsza odpowiedź organizmu na działanie stresorów środowiskowych zwłaszcza w porze nocy

Problemy psychosocjalne i zdrowotne wynikające z pracy zmianowej lub nocnej to:

• poczucie izolacji od codziennego życia rodziny i znajomych,

• brak warunków do właściwego wypoczynku po pracy i wiele innych czynników niekorzystnie wpływają na psychikę pracownika rozpoczynając łańcuch negatywnych konsekwencji pracy zmianowej.

• długotrwała praca w systemie zmianowym jest źródłem stresu, mogącego wpływać niekorzystnie na stan zdrowia pracownika,

• u subpopulacji pracowników zmianowych stwierdza się wyższy wskaźnik rozwodów, nadużywania leków i występowania depresji.

Na poniższym rysunku zestawiono cechy indywidualne i czynniki środowiskowe mające wpływ na decyzję podejmowania pracy zmianowej/nocnej oraz na jej akceptację w długim czasie.

Rytmy biologiczne człowieka

Rytmy biologiczne można traktować jako korzystny dla człowieka skutek ewolucji, umożliwiający przez antycypację zmian w środowisku (dzień/noc, pory roku pływy oceaniczne), lepsze do niego przystosowanie. Różnorodność okresów rytmu pozwala na wyróżnienie rytmów:

- rocznych

- okołomiesięcznych

- okołodobowych (wyznaczony obrotem Ziemi wokół jej osi)

Rytym okołodobowy

Uwarunkowany jest genetycznie.

Bodźce świata zewnętrznego działają jako czynniki dostrajające (światło/ciemność, pory posiłków i inne).

Jego okres zbliżony jest do 25 godzin.

Systematyczne zmiany w oświetleniu, powtarzające się stosownie do ruchu obrotowego Ziemi, dostrajają go do 24 godzin.

Układ kontroli rytmów biologicznych dostosowuje się do zmian środowiska zewnętrznego (synchronizuje się z aktualnym czasem każdego miejsca pobytu – śpimy w nocy, jesteśmy aktywni w dzień kiedy osiągamy maksimum do pracy umysłowej i wysiłku fizycznego)

Endogenny charakter rytmów okołodobowych

Badania przeprowadzone w celu lokalizacji nadrzędnego zegara biologicznego, doprowadziły do wniosku, że znajduje się on w mózgu, w podwzgórzu, a ściślej- w zespole komórek nerwowych zwanych jądrem nadskrzyżowaniowym (nazwa wynika z faktu, że jądro położone jest tuż nad skrzyżowaniem nerwów wzrokowych). Jądro nadskrzyżowaniowen posiada połączenia nerwowe z gruczołem wydzielania wewnętrznego – szyszynką, produkującą hormon melatoninę. Fakt ten jest ważny ze względu na to, że szyszynka produkuje melatoninę jedynie w ciemności, tj. w czasie snu w godzinach nocnych. Wydzielanie melatoniny do krwiobiegu jest sygnałem informującym organizm człowieka o przeżywaniu nocy.

Zdolności synchronizowania organizmu

Układ kontroli rytmów biologicznych dostosowuje się do rytmicznych zmian środowiska zewnętrznego, tym samy posiada zdolność do synchronizowania

go z aktualnym czasem astronomicznym każdego miejsca pobytu.

Synchronizacja ta przejawia się tym, że jesteśmy aktywni w dzień a śpimy w nocy. Dzień jest porą kiedy osiągamy maksimum zdolności do wysiłku i pracy umysłowej.

Czynniki zewnętrzne dopasowujące zegar biologiczny człowieka do zmian środowiska naturalnego, nazywają się synchronizatorami.

Zdolność zegara biologicznego do odbierania sygnałów środowiskowych i dostosowywania czasu wewnętrznego do czasu astronomicznego jest bardzo ważna dla ludzi:

1) odbywających podróże z przekroczeniem wielu stref czasowych (wszystkie rytmiczne procesy życiowe muszą dostosować swój przebieg do przesuniętych faz oświetlenia (pory dnia i nocy), po kilku dobach osiągany jest stan synchronizacji okołodobowych rytmów),

2) pracowników zmianowych (praca nocna wymusza odwrócony rytm sen – czuwanie, względem naturalnego rytmu dzień/noc, nigdy nie jest osiągany stan synchronizacji, co posiada swoje konsekwencje omówione dalej)..

Zespół długu czasowego

W warunkach synchronizacji rytmów endogennych z fazami dnia i nocy, człowiek śpi w porze nocy a aktywny jest w porze dnia. Odwrócenie tego porządku przez pracę w porze nocy i sen w porze dnia, jest przyczyną występowania objawów określanych jako zespół długu czasowego. Objawy te zestawiono na rysunku 2-46. Mogą one występować u różnych osób z różnym nasileniem. Szybko przemijają, gdy zachodzi ostra desynchronizacja zewnętrzna, która ma miejsce np. w chwili rozpoczęcia pracy nocnej lub po przylocie do nowej strefy czasowej. Mają charakter przewlekły przy wieloletniej pracy w systemie zmianowym, na zmianie nocnej.

W przypadku odbywania lotów z przekraczaniem wielu stref czasowych, objawy desynchronizacji zewnętrznej pojawiają się przy różnicy czasu wynoszącej co najmniej dwie godziny, a są tym wyraźniejsze im większa jest różnica czasu astronomicznego między miejscem wylotu i celu podróży, ponadto zależą od kierunku w jakim odbywał się przelot. Zespół długu czasowego ma ostrzejszy przebieg, gdy taka sama liczba stref czasowych jest przekraczana w kierunku wschodnim, w porównaniu z kierunkiem zachodnim.

W pracy zmianowej odpowiada to kierunkowi rotacji zmian. Przemijanie objawów desynchronizacji zewnętrznej następuje po kilku dniach, co oznacza odzyskiwanie zgodności faz rytmów biologicznych z fazami synchronizatorów zewnętrznych (środowiskowych dawców czasu: dzień - noc, pory i częstość posiłków, hałas - cisza).

Praca zmianowa, zwłaszcza nocna, jest przyczyną występowania stanu przewlekłej desynchronizacji zewnętrznej. Przystosowywanie się faz rytmów endogennych do faz synchronizatorów zewnętrznych, odbywa się za każdym razem, gdy ma miejsce przejście ze zmiany rannej lub popołudniowej na nocną i odwrotnie.

Zaburzenia przebiegu rytmów okołodobowych człowieka polegają nie tylko na rozluźnieniu spójności fazowej miedzy kilkoma rytmami, lecz także na zmianie charakterystyk pojedynczych rytmów.

Jednym z ważniejszych skutków desynchronizacji zewnętrznej rytmów biologicznych występujących na nocnej zmianie są zaburzenia snu. Polegają one na: skróceniu czasu snu całkowitego - skrócenie liczby godzin snu w ciągu doby, kłopotach z zasypianiem - wydłużenie czasu oczekiwania na zaśnięcie oraz na subiektywnie gorszej jakości snu. Pogorszenie jakości snu to przede wszystkim większa liczba wybudzeń. Czasem wybudzenia związane są z koniecznością zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, co wynika z utrzymywania się dziennego rytmu motoryki jelit. Ponadto sen może ulegać rozfragmentowaniu, a w porze normalnej aktywności pojawia się potrzeba odbycia drzemek. Problemy ze snem zaostrzają się w miarę starzenia, zaś wydłużanie się stażu pracy zmianowej (nocnej) jest dodatkowym czynnikiem pogarszającym tę sytuację.

ZMĘCZENIE

Zmęczenie jest stanem organizmu, rozwijający się w czasie wykonywania pracy fizycznej lub umysłowej, charakteryzujący się zmniejszeniem zdolności do pracy, nasileniem odczucia ciężkości wysiłku i osłabieniem chęci do kontynuowania pracy (wg Kozłowksiego i Nazara 1984r.)

Klasyfikacja zmęczenia ze względu na zespół objawów lub przyczyn:

1- zmęczenie obwodowe (mięśniowe) – jednostronne obciążenie mięśni,

2 – zmęczenie ośrodkowe (ogólne) związane z ogólnym poczuciem zmniejszonej gotowości do pracy.

zmęczenie ośrodkowe (ogólne):

a) zmęczenie oczu – przeciążenie narządu wzroku

b) zmęczenie fizyczne ogólne – fizyczne obciążenie całego organizmu

c)zmęczenie umysłowe lub psychiczne – obciążenie pracą umysłową,

d)zmęczenie czynnościami wymagającymi zręczności lub nerwowe – jednostronne obciążenie funkcji psychomotorycznych

e) zmęczenie wywołane monotonią pracy lub otoczenia

f) zmęczenie przewlekłe – nakładanie się na siebie wpływów kolejnych epizodów długotrwałego zmęczenia.

Bezsenność

Bezsenność - to niezbyt precyzyjne i jednoznaczne zaburzenia snu. W terminie tym mieszczą się zaburzenia snu polegające na trudnościach w zasypianiu oraz na zbyt krótkim czasie snu. Wśród przyczyn można wymienić problemy zdrowotne, psychiatryczne, nadużywanie leków, zaburzenia przebiegu rytmów okołodobowych, problemy behawioralne i nawyki towarzyszące zasypianiu.

Bezdech w czasie snu (Sleep apnea)

Na schorzenie to cierpi około 1% populacji, a jest ono zwykle zauważane przez współmałżonka śpiącego wspólnie z chorym. Bezdech może występować kilka lub kilkadziesiąt razy w czasie jednego snu. Czasem 10 ÷ 60-sekundowy bezdech w czasie snu poprzedzany jest głośnym chrapaniem i nasilonym wydechem. Stan ten powodowany jest rozległym rozkurczem mięśni jamy ustnej, gardła i krtani, co jest przyczyną utrudnienia przepływu powietrza w drogach oddechowych. W wieku średnim liczba chorych wzrasta do 4%. Rozpoznaniem i leczeniem bezdechu nocnego zajmują się wyspecjalizowane ośrodki medyczne (neurologiczne, laryngologiczne i pulmonolodzy).

Stosunkowo często bezdech nocny występuje u pracowników zmianowych wykonujących pracę w pozycji siedzącej, np. u kierowców ciężkiego sprzętu drogowego, ciężarówek, operatorów lokomotyw, operatorów kontroli procesów produkcyjnych. Ludzie cierpiący na to zaburzenie snu stanowią ryzyko dla bezpieczeństwa pracy gdyż dwu lub trzykrotnie częściej dotyczą ich wypadki w pracy.

Okresowe zaburzenia ruchów kończyn

U dotkniętych tym zaburzeniem pojawiają się okresowo, podczas snu, mimowolne skurcze kończyn górnych i dolnych. Stan ten powoduje wybudzenia prowadzące do narastającego uczucia senności i deficytu snu.

Narcolepsja

Charakteryzuje się nagłym napadem senności, wielokrotnym w ciągu doby zasypianiem na różnie długi okres. Przyczyna nieznana, podejrzewa się czynnik genetyczny. Leczenie polega na stosowaniu terapii farmakologicznej. U subpopulacji pracowników zmianowych stwierdza się wyższy wskaźnik rozwodów, nadużywania leków i narkotyków, występowanie stanów depresji.

Wśród objawów chorobowych wiązanych z wykonywaniem pracy zmianowej poza wspomnianymi częstymi, różnymi formami zaburzeń snu wymienia się zaburzenia w sferze emocjonalnej. Objawy te, to poczynając od wzmożonej nerwowości, zmian nastroju do groźnych sytuacji roztargnienia i braku podzielności uwagi. Są to stany wpływające wybitnie niekorzystnie na stan bezpieczeństwa pracy. Pracownik zmianowy dotknięty tymi objawami sprawia trudności organizacyjne organizatorowi pracy (produkcji).

Stosunkowo często opisywane są inne dolegliwości lub objawy złego samopoczucia. Wspomniane uprzednio zmęczenie definiuje się jako zjawisko fizjologiczne, charakteryzujące się pogorszeniem zdolności do wysiłku w czasie jego wykonywania, ustępujące podczas wypoczynku. U pracownika zmianowego może rozwijać się stan zmęczenia przewlekłego powstający przy kumulacji zmęczenia, tj. podejmowania pracy bez dostatecznie długich przerw wypoczynkowych. Zrozumiałym się staje, że wykonywanie nawet prostych czynności domowych w godzinach poza pracą nocną staje się dla pracownika zmianowego bardziej trudne niż normalnie. Te ostatnie fakty rejestruje najbliższe otoczenie pracownika zmianowego. Z czasem, w miarę trwania pracy zmianowej, traci on entuzjazm dla dotychczas wykonywanych zajęć domowych, np.: prac w ogródku przydomowym, naprawy i udoskonalania wyposażenia domu (mieszkania), a także uprawiania sportów rekreacyjnych. Obniża się sprawność i zainteresowanie seksem, co jednak może wiązać się także z normalnym procesem starzenia. Jak wspominano - do najczęstszych dolegliwości należą skargi na nieprawidłową czynność przewodu pokarmowego. U człowieka pracującego dniem a sypiającego nocą, gruczoły wydzielnicze żołądka (enzymy żołądka, kwas solny) i trzustki (enzymy trawiące białka, tłuszcze i węglowodany) osiągają swoje maksima aktywności w ciągu dnia. Istnieją więc wtedy warunki do odpowiedniego trawienia pokarmu. W godzinach nocnych czynność wydzielnicza wspomnianych gruczołów obniża się, osiągając swoje minima w ciągu doby. Niewłaściwe odżywianie się w czasie pracy, zwłaszcza w godzinach nocnych, jest jak się wydaje główną przyczyną wspomnianych dolegliwości. Ciężki posiłek podczas „obiadu” spożywanego po północy napotyka na brak warunków do jego trawienia. Stąd skargi na dyskomfort w nadbrzuszu, bóle tej okolicy, objawy złego trawienia. Pracownicy zmianowi często skarżą się na zaparcia. Dolegliwościom tym sprzyja nadużywanie alkoholu i intensywne palenie papierosów. Częstsza zapadalność na chorobę wrzodową przewodu pokarmowego (żołądka i dwunastnicy) zależy zapewne od koincydencji warunków odżywiania się, nadużywania używek i głównego czynnika chorobotwórczego - infekcji bakteryjnej (bakterią wywołującą chorobę wrzodową przewodu pokarmowego jest odkryta przed kilku laty Helicobacter pylori).

Dla pracy zmianowej, a właściwie dla warunków socjalnych jej towarzyszących charakterystyczne jest odwodnienie. Do objawów odwodnienia należą: suchość skóry i wysychanie błon śluzowych nosogardzieli i jamy ustnej. Wysychanie błony śluzowej nosogardzieli jest, jak się wydaje, odpowiedzialne za zwiększoną zapadalność na nieżyty górnych dróg oddechowych, różne postaci choroby przeziębieniowej. U pracowników zmianowych choroba przeziębieniowa, nieżyty górnych dróg oddechowych są częstszą przyczyną absencji chorobowej niż u pracowników zatrudnionych w trybie pracy dziennej. W wyniku odwodnienia u osób noszących szkła kontaktowe dochodzi do zwiększonego wysychania spojówek. Zaleca się im stosowanie płynów zwilżających zakraplanych do worka spojówkowego.

Ostatnia grupa zaburzeń związana jest z układem krążenia. U pracowników zmianowych, a zwłaszcza nocnych, częściej rejestruje się incydenty choroby wieńcowej i zawałów mięśnia sercowego. Te poważne stany chorobowe dotyczą jednak ludzi o większym stażu pracy. Być może są naturalnym następstwem rozwoju miażdżycy, która u ludzi pracujących w nietypowych godzinach doby może rozwijać się wcześniej. Może to także oznaczać, że praca zmianowa wyraźnie przyspiesza proces starzenia się organizmu.

Skutki socjologiczne dotyczą życia pozazawodowego pracowników zmianowych, nocnych. Wykonywanie pracy, w porze, gdy inni śpią i wynikająca z tego potrzeba snu w porze dnia, to niewątpliwe utrudnienie dla aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym. Ograniczeniu ulega taka pozazawodowa aktywność, jak: spacery, sport, gry towarzyskie. Bardzo trudne, staje się korzystanie z takich form wypoczynku, jak.: imprezy sportowe, kulturalne - teatr, kino. Wśród pracowników zmianowych i nocnych obserwuje się naturalne ograniczenie kontaktów towarzyskich. Z konieczności krąg znajomych zawęża się do innych pracowników zmianowych, kolegów z pracy. W efekcie, trwające dłuższy czas, odwrócenie cyklu aktywności dobowej wywołuje u pracownika zmianowego poczucie izolacji społecznej.

Praca w nocy przyczynia się do znacznego utrudnienia kontaktów rodzinnych. Czas przeznaczony na wypoczynek po pracy na nocnej zmianie, oznacza skrócenie czasu poświęcanego rodzinie, dzieciom. Może to wpływać na osłabienie kontaktów z najbliższymi. Warunki zapewniające właściwy odpoczynek i sen w porze dnia, związane z eliminacją hałasu i odpowiednim zaciemnieniem pomieszczenia, mogą wymuszać ograniczenie aktywności pozostałych członków rodziny. Rezygnacja ze snu lub ograniczanie długości snu przez pracownika zmianowego, nie poprawia tej sytuacji, gdyż często wywołuje u niego nerwowość, zniecierpliwienie i znużenie, sprzyjające ryzyku konfliktów rodzinnych.

Należy zauważyć, iż urzędy państwowe, biura, poczty, większość sklepów, czynne są jedynie w porze dnia. Z tego powodu załatwianie spraw urzędowych, to dla pracownika zmianowego utrata szansy na właściwy sen i wypoczynek po pracy.

W pracy, konsekwencją deprywacji snu w kolejnych dobach, jest zwiększone ryzyko popełniania błędów.

Program prewencyjny negatywnych skutków pracy nocnej i zmianowej

Przed zatrudnieniem kandydata do pracy zmianowej należy się przyjrzeć, czy spełnia czynniki indywidualne negatywnie wpływające na tolerowanie i powodzenie w pracy zmianowej.
Działania te leżą głównie w gestii służb medycyny pracy

Przeciwwskazania do pracy w porze nocnej:

1 – wiek powyżej 50 roku życia

2 – intensywne i pracochłonne zajęcia domowe (ważne u kobiet)

3 – chronotyp poranny (zwane skowronkami, wcześnie się budzą i szybko osiągają maksimum swoich rytmów fizjologicznych i z powodu narastającej senności zwykle wcześniej udają się na spoczynek nocny)

4 – uprzednio zaburzenia snu

5 – osobowość neurotyczna

6 – choroby psychiczne

7 – alkoholizm i narkomania

8 – przebyte lub trwające schorzenia układu pokarmowego

9 – padaczka, cukrzyca

10 – choroby układu krążenia.

Nadzór nad stanem zdrowia pracowników zmianowych

Podczas badania okresowego lekarz powinien:

Zwrócić szczególną uwagę na objawy mogące świadczyć o rozwijaniu się Zespołu Nietolerancji Pracy Nocnej (przewlekłych zaburzeń snu, dolegliwości ze strony układu pokarmowego, itp.)

Weryfikować czy zaszły zamiany w warunkach pracy, np. nastąpił wzrost obciążenia fizycznego, pojawiły się nowe czynniki zanieczyszczenia środowiska)

W razie wystąpienia u pracownika schorzeń stanowiących bezwzględne lub względne przeciwwskazanie do pracy zmianowej zaleca się postępowanie przewidziane w przepisach regulujących stałe lub czasowe odsuwanie od pracy.

Czasowe wycofanie pracowników z systemu zmianowego w razie pojawienia się dolegliwości chorobowych lub problemów czy społecznych jest ważnym sposobem prewnecji.

Przeciwdziałanie uciążliwości pracy nocnej

Celem takich przedsięwzięć jest eliminacja lub ograniczenie niedogodności pracy nocnej, poprzez:

• Ograniczenie liczby zmian nocnych w wyniku organizacji pracy (np. zatrudnienie dodatkowych pracowników na zmianie nocnej)

• Planowe okresowe przenoszenie do pracy dziennej

• Zezwolenie na oficjalne drzemki podczas zmiany nocnej,

• Planowe turnusy rehabilitacyjne,

• Zapewnienie odpowiednich posiłków w czasie każdej ze zmian roboczych

Ergonomiczne kształtowanie systemów zmianowych

Przystępując do kształtowania systemu organizacji czasu pracy, powinno się na wstępie określić rodzaj (tryb) pracy, którego system ma dotyczyć. W rachubę wchodzą:

System nieciągły (dla co najmniej 2 brygad roboczych)

System półciągły (dla co najmniej3 brygad)

System ciągły ( dla więcej niż 3 brygad pracujących kolejno po sobie przez 24 godziny 7 dni w tygodniu, 365 dni w roku)

Rozsądnym podejściem do kształtowania systemów zmianowych jest oparcie się na kryteriach obiektywnych takich jak:

- minimalne naruszenie funkcji fizjologicznych przez pracę w nocy

- problemy zdrowotne (np. zaburzenia układu pokarmowego, układu krążenia)

- zakłócenia życia osobistego i społecznego

- wydajność fizyczna i psychiczna

- wypadkowość (zależna od pory pracy i typu organizacji zmian).

Rotacja zmian

Przez pojęcie rotacji zmian rozumie się przechodzenie z jednej zmiany na inną zmianę, czyli wykonywanie pracy o innej porze doby niż dotychczas. Istotne są trzy aspekty:

1 – czas po jakim następuje rotacja zmian tzn. liczba kolejno po sobie przepracowanych zmian w takiej samej porze doby,

2 – odstęp czasu wolnego pomiędzy zakończeniem pracy na jednej zmianie i rozpoczęciem pracy na kolejnej,

3 - kierunek rotacji zmian (tzn. czy kolejna zmiana rozpoczyna się później, czy też wcześniej niż dotychczasowa).

Szybkość rotacji zmian

Rozróżnia się rotację:

a) wolną;

b) szybką, to taka, gdy nie więcej niż 3 dni pracuje na określonej zmianie, potem następuje rotacja

Ocenia się, że ten system rotacji jest zbyt szybki, aby nastąpiło dostosowanie rytmu. Jednak wiele badań przeprowadzonych w ciągu 30 lat dowiodło, że gdy liczba kolejnych zmian wynosi 3 – utrzymuje się dzienna orientacja rytmu. To zmniejsza wewnętrzną dysocjację faz wewnętrznych rytmów, co można obserwować wówczas, gdy rotacja jest wolniejsza.

Przykłady zaleceń dotyczących kształtowania systemu pracy zmianowej (wg P.)) Knautha (1993):

a) należy unikać niekorzystnej kolejności zmian roboczych następujących po sobie: w systemie ruchu ciągłego zaleca się rotację „do przodu”, a między końcem ostatniej zmiany nocnej a rozpoczęciem rannej powinno być co najmniej 48 godzin wolnych od pracy,

b) należy unikać krótkich przerw między zmianami tj. zapewniać odpowiedni odpoczynek pomiędzy okresami pracy,

c) wykonywanie pracy w nocy powinno być ograniczone maksymalnie jak jest to możliwe (max 3 kolejne zmiany nocne).

Modele organizacyjne pracy zmianowej

Praca zmianowa nie jest pojęciem jednolitym, ponieważ może mieć różne formy organizacyjne różniące się czasem pracy i porą wykonywania.

A. systemy jednozmianowe

I. Stała zmiana ranna

II. Stała zmiana popołudniowa

III. Stała zmiana nocna

IV. Zmiany zielone o stałej porze np. wachty na statku (3 wachty):

godz. 0:00- 4:00 i 12:00 – 16:00

4:00 – 8:00 i 16:00 – 20:00

8:00 – 12:00 i 20:00 - 24:00

B. System wielozmianowy

I. Systemy bez pracy nocnej

1. Systemy dwuzmianowe bez pracy w soboty i w niedziele

2. Systemy nieregularne (np. ze zmienną liczbą liczbą brygad, zmiennym czasem trwania dniówki, zmiennym cyklem zmianowym)

II. Systemy z pracą nocną (systemy półciągłe, bez pracy w weekendy

a) systemy dwuzmianowe (np. 12-godzinna zmiana dzienna i 12 godzinna zmiana nocna – 3 brygady)

b) systemy 3-zmianowe (np. 3x8 godzin; 3 brygady)

III. Systemy z pracą nocną przez wszystkie dni tygodnia („ruch ciągły”)

1. Systemy regularne

a) brygady robocze np. wachty na statku (4 wachty)

b) 4 brygady robocze, zmiany 8-godzinne w dni robocze, 12- godzinne zmiany w weekendy

c) 5 lub 6 brygad (np. przy dodatkowych zmianach dziennych)

2. Systemy nieregularne (np. ze zmienną liczbą brygad, zmiennym czasem trwania dniówki, godzinami rozpoczynania pracy, zmiennym cyklem zmianowym).

Czas trwania dniówki roboczej

Ośmiogodzinny dzień pracy jest najbardziej rozsądnym rozwiązaniem, uwzględniającym możliwości pracownika i dynamikę procesów zmęczenia. W przypadku dużej intensywności pracy uzasadnione jest skrócenie dnia roboczego.

Istnieją typy aktywności roboczej, które umożliwiają -pod pewnymi warunkami – wydłużenie dniówki – do 12 godzin.

Korzyści:

- ograniczenie zmian „nie-dziennych”,

- więcej wolnych weekendów,

- mniejsze straty wynikające z dojazdu do pracy,

- większa możliwość rozpoczynania pracy rano.

Czas rozpoczynania i kończenia zmian

Kluczową rolę odgrywa tu początek zmiany rannej, który rzutuje na długość snu poprzedzającego pracę. Zbyt wczesne rozpoczynanie zmiany rannej skraca sen przed pracą (powoduje to duże zmęczenie podczas rannej zmiany).

Przeprowadzone badania przez Ogińskiego w 1966 i 1970r. wykazały, że liczba wypadków na zmianie rannej w stosunku do popołudniowej (godz. 14.00 do 22.00) jest o 30% większa, a awarii maszyn aż o 75%.

W tej sytuacji narzuciła się propozycja godzin rozpoczęcia zmiany rannej na 7.00, popołudniowej na 15.00 i nocnej na 23.00.

Długość turnusu zmianowego

Przesłankę do ograniczenia kolejnych zmian nocnych stanowi dążenie do łagodzenia zaburzeń snu. Sen dzienny po zmianie nocnej jest z reguły krótszy i gorszej jakości niż normalny sen nocny. W przypadku kilku kolejnych nocy narasta deficyt snu. Ale w przypadku szybkiej rotacji turnusów zmianowych np. 2-2-3 (RR-PP-NNN 2 dni wolne) ewentualny deficyt snu może być dość szybko wyrównany.

W przypadku doboru turnusu zmianowego występującego w ruchu „półciągłym” tj. w pracy trzyzmianowej, przerywanej w weekend wystarcza zatrudnienie 3 brygad roboczych pracujących 40 godz. w tygodniu:

Brygady I tydzień II tydzień III tydzień

A RRRRR PPPPP NNNNN

B PPPPP NNNNN RRRRR

C NNNNN RRRRR PPPPP

R- zmiana ranna

P- zmiana popołudniowa

N-zmiana nocna

PODSUMOWANIE

Praca zmianowa to nie zawód to styl życia

Nie istnieje pojęcie najlepszego rozkładu zmian
 
Praca zmianowa zawsze wiąże się ze stresem i zakłóceniami w przebiegu rytmów okołodobowych
 
Poszukiwanie najlepszego rozkładu pracy zmianowej to dążenie do kompromisu między mniejszym lub większym skutkiem wynikającym ze stresu i niewłaściwych faz rytmów biologicznych.

Jeżeli zalety tej pracy, także finansowe nie równoważą jej kosztów życiowych i zdrowotnych w porę należy myśleć o przejściu do pracy dziennej.