Praca zmianowa - problem ciągle aktualny

16.07.2007

dr n. med. Jadwiga Siedlecka

Zakład Fizjologii Pracy i Ergonomii IMP w Łodzi

Objawami zespołu nietolerancji pracy zmianowej są: zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia

żołądkowo-jelitowe, zaburzenia psychoneurotyczne, dolegliwości sercowo-naczyniowe, większe spożycie

alkoholu, kawy, leków uspokajających i nasennych...

Praca zmianowa jest zjawiskiem powszechnym w wielu gałęziach przemysłu, służbie zdrowia oraz w

usługach transportowych. Jej występowanie uwarunkowane jest z jednej strony, określonymi procesami

technologicznymi, które nie mogą być przerwane z uwagi na specyfikę produktu, z drugiej zaś –

stosowaniem drogich urządzeń, których wykorzystanie jest bardziej efektywne, jeżeli są stale w ruchu.

ruina życia rodzinnego czy efekt odwrotny

Wielu pracowników uważa, że praca zmianowa wpływa negatywnie na ich stan zdrowia oraz na życie

rodzinne. Inni pracownicy natomiast preferują ten rodzaj pracy, gdyż umożliwia im uzyskanie większej

liczby godzin czasu wolnego. Badania prowadzone od wielu lat na całym świecie niejednoznacznie

określają skutki zdrowotne pracy wykonywanej w różnych porach doby. Występują trudności w zbieraniu

i interpretacji danych dotyczących tego zagadnienia, które mogą być spowodowane tym, że istnieje wiele

czynników zakłócających, które mogą mieć potencjalnie większe działanie patologiczne niż sama praca

zmianowa. Poza tym występuje duża różnorodność w organizacji zmian, jak również różnice w

charakterze wykonywanej pracy na poszczególnych stanowiskach oraz zjawisko naturalnej selekcji

pracowników.

Wieloaspektowość zagadnienia pracy zmianowej powoduje, że w wielu przypadkach kadra zarządzająca

nie orientuje się, jakie działania o charakterze profilaktyki techniczno-organizacyjnej, dobrane do

specyfiki pracy i przedsiębiorstwa, należy zastosować w celu zmniejszenia zarówno uciążliwości pracy

nocnej i zmianowej, jak i jej potencjalnych skutków zdrowotnych. Zastanówmy się nad tym, co niesie za

sobą ten system pracy i jakie działania prewencyjne może podjąć pracodawca, a jakie pracownik

zatrudniony w tym systemie.

tylko 10 proc. nie ma nic przeciwko

W wielu publikacjach dotyczących tego tematu podkreśla się, że pracy nocnej i zmianowej nie należy

traktować jako czynnika o bezwzględnym znaczeniu patologicznym. Nie ma też schorzeń, które można

przypisać wyłącznie działaniu zmieniających się godzin pracy. Jednak można przytoczyć wiele dowodów

na to, że praca nocna i zmianowa jest czynnikiem sprzyjającym, przyspieszającym lub nasilającym

występowanie i przebieg wielu schorzeń i stanów patologicznych. Dotyczyć to może przede wszystkim

zaburzeń snu, chorób układu pokarmowego, zmian w układzie krążenia – włączając w to chorobę

niedokrwienną serca i nadciśnienie tętnicze, zaburzeń metabolicznych, zaburzeń układu

immunologicznego oraz zaburzeń o charakterze nerwicowym. Negatywny wpływ na regulację hormonalną

organizmu uważany jest przez niektórych autorów za potencjalny czynnik mogący sprzyjać rozwojowi

nowotworów hormonozależnych, np. raka sutka. Praca w nietypowych zmieniających się porach doby

może powodować zaburzenia procesu reprodukcyjnego – zmiany w cyklu miesiączkowym, w

przebiegu ciąży (poronienie samoistne, poród przedwczesny, obniżenie masy ciała noworodków),

przyspieszenie wystąpienia menopauzy oraz obniżenie płodności. Poza wymienionymi skutkami

zdrowotnymi, należy również zwrócić uwagę na zaburzenia w sferze życia rodzinnego i funkcjonowania

społecznego pracowników zmianowych, prowadzących życie wbrew naturalnym rytmom, według których

żyją ich rodziny. Jak wskazują liczne badania, tolerancja pracy zmianowej uzależniona jest od

indywidualnego chronotypu. Zaledwie 10 proc. pracowników w pełni toleruje pracę zmianową, 20 proc.

osób rozpoczynających ten rodzaj pracy rezygnuje w krótkim czasie ze względów zdrowotnych, natomiast

pozostałe 70 proc. osób pracujących w tym systemie odczuwa różnego rodzaju dolegliwości. U niektórych

pracowników może wystąpić zespół nietolerancji pracy zmianowej (ZNPZ). Objawami tego zespołu są:

zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zaburzenia psychoneurotyczne,

dolegliwości sercowo-naczyniowe, zaburzenia funkcjonowania społecznego, negatywna postawa wobec

pracy zmianowej, obniżenie ogólnej satysfakcji życiowej, nasilenie palenia tytoniu, większe spożycie

alkoholu, kawy, leków uspokajających i nasennych.

obowiązkowe 5 godzin snu

Praca i Zdrowie

http://www.pracaizdrowie.com.pl

Kreator PDF

Utworzono 1 January, 2011, 21:35

Zaburzenia zarówno w jakości, jak i ilości snu są nieuniknione w systemie pracy zmianowej, zwłaszcza

gdy obejmuje on pracę nocną. Wynikają z deficytu snu w okresie pracy na zmianach nocnych i gorszej

jakości wypoczynkowej snu w godzinach dziennych. Z badań dotyczących tego problemu wynika, że

sumaryczna tygodniowa liczba godzin snu u pracownika zmianowego jest średnio mniejsza o 5-7 godzin

w porównaniu z czasem snu osób pracujących tylko w dzień. Niedostatek snu skutkuje występowaniem

uczucia senności w pracy, zwłaszcza podczas nocnej zmiany (co może zwiększać ryzyko wypadkowe),

przewlekłym zmęczeniem, negatywnym wpływem na długość życia, zwiększonym ryzykiem wystąpienia

zespołu bezdechu sennego. Trudno jest jednoznacznie określić optymalną długość snu, gdyż indywidualne

potrzeby poszczególnych osób w tym zakresie są bardzo różne. Jednak czas snu nie powinien być krótszy

niż 5 godzin w ciągu doby, ponieważ stwierdzono, że jest to granica od której zaczynają się początkowo

umiarkowane zaburzenia sprawności psychofizycznej i narastanie senności. Dalsze skracanie snu te

zaburzenia pogłębia, a ewidentne uszkodzenie sprawności psychofizycznej i poziomu czujności występuje,

gdy czas snu ograniczony jest do 2 godzin. Dlatego też osoby pracujące w systemie zmianowym muszą

spać według ustalonego rozkładu w celu stworzenia rytmu ułatwiającego sen w ciągu dnia. Powinny one

próbować różnych modeli pracy i snu, aby móc określić jaki jest dla nich najlepszy. Ogromnie ważna jest

drzemka popołudniowa, która wpływa regenerująco na organizm, dlatego należy ograniczyć ilość

dodatkowych obowiązków w późniejszej części dnia. Jak wynika z badań własnych, kierujący miejskim

transportem, którzy pracują w systemie zmianowym, często korzystają z tego rodzaju wypoczynku. Nie

zakłóca im to rytmu dobowego i działa korzystniej niż kawa. Bardzo istotna jest również rola rodziny w

zapewnieniu odpowiedniego wypoczynku osoby pracującej w systemie zmianowym. Zadbanie o spokojny

i długi sen będzie miało pozytywny wpływ na ogólny stan zdrowia, samopoczucie i zdolność do pracy

członka rodziny zatrudnionego w takim systemie.

zaburzone odżywianie

Zmienne pory przyjmowania posiłków, trudności z zapewnieniem odpowiedniej jakości pożywienia w nocy

i ogólnie bardziej stresujące warunki pracy w nocy są uważane za przyczynę częstszego występowania

schorzeń przewodu pokarmowego w grupie pracowników zmianowych. Przejawia się to zaburzeniami

apetytu, dyspepsją (przewlekły lub nawracający ból w nadbrzuszu), zgagą, nieregularnością wypróżnień,

wzdęciami, nieżytem błony śluzowej żołądka co może prowadzić do choroby wrzodowej żołądka i

dwunastnicy. Uczucie zmęczenia i deficyt snu powoduje, że pracownik zmianowy często sięga po kawę i

papierosa, które pomagają mu w czuwaniu.

Jak powinien postępować pracownik zmianowy, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia schorzeń układu

pokarmowego? W miarę możliwości należy utrzymywać modele regularnych posiłków. Zaleca się, aby

pracujący na zmianie popołudniowej spożywali główny posiłek w środku dnia, a nie w środku zmiany

roboczej. Pracujący na zmianie nocnej powinni spożywać lekkie posiłki w ciągu całej zmiany oraz

umiarkowane śniadanie. Tym sposobem nie będą zbyt głodni śpiąc w ciągu dnia, a dolegliwości trawienne

będą minimalne. Poza tym należy zwracać szczególną uwagę na rodzaj spożywanych produktów

żywnościowych. W diecie warto uwzględniać wodę niegazowaną, spożywać dużo warzyw, owoców,

chudego mięsa, drobiu, ryb, produktów mlecznych i pełnoziarnistych. Należy ograniczyć spożycie soli,

kofeiny i alkoholu, a także unikać tłustych produktów żywnościowych, szczególnie w nocy.

zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych

Analizując problem pracy zmianowej z punktu widzenia chorób sercowo-naczyniowych, można stwierdzić,

że ten rodzaj pracy wywiera pośredni wpływ również na powstawanie chorób serca. Zmienne godziny

pracy naruszają rytmikę procesów fizjologicznych i nasilają intensywność działania czynników ryzyka tych

chorób. Takie parametry hemodynamiczne, jak ciśnienie krwi czy częstość skurczów serca są uzależnione

od rytmu dobowego. Wielu autorów podkreśla, że ten rodzaj pracy może pośrednio zwiększać ryzyko

choroby niedokrwiennej serca i nadciśnienia tętniczego i że ryzyko to rośnie wraz ze stażem pracy

zmianowej. Dlatego niezmiernie ważną rzeczą jest, aby pracownicy zmianowi uczestniczyli w różnych

programach profilaktycznych promujących zdrowy styl życia i utrzymanie odpowiedniej sprawności

fizycznej. Bardzo ważna jest również dobra organizacja życia pozazawodowego. Wspólny czas spędzony z

partnerem i dziećmi, odpowiedni relaks i wypoczynek wpływają korzystnie na obniżenie poziomu stresu i

stan psychofizyczny osoby pracującej w systemie zmianowym. Natomiast brak regularnych kontaktów

towarzyskich może prowadzić do uczucia samotności i izolacji. Przedłużające się okresy obniżenia

nastroju i złego samopoczucia mogą prowadzić do stanów depresyjnych.

jak sobie pomóc

Przedstawione dane świadczą o tym, że praca zmianowa może w sposób pośredni wpływać negatywnie

Praca i Zdrowie

http://www.pracaizdrowie.com.pl

Kreator PDF

Utworzono 1 January, 2011, 21:35

na zdrowie i kondycję psychiczną osób zatrudnionych w takim systemie. Zastanówmy się jakie można

podjąć działania prewencyjne? Najlepszym rozwiązaniem problemu pracy zmianowej byłoby jej

wyeliminowanie, ale w większości przypadków jest to praktycznie niemożliwe. Natomiast działania

profilaktyczne można przeprowadzić dwukierunkowo: poprawa organizacji pracy –

zaprojektowanie optymalnego harmonogramu, edukacja kadry i zastosowanie nowoczesnych technologii

oraz działania skierowane na indywidualnego pracownika – udzielanie pomocy pracownikowi w

zakresie lepszych warunków snu, zdrowszej diety i redukcji stresu zawodowego.

Optymalizacja zmian i harmonogramów jest najefektywniejszym sposobem redukcji problemów

zdrowotnych i zwiększenia bezpieczeństwa pracy. Należy podchodzić indywidualnie do każdego

stanowiska, uwzględniając jego specyfikę i zakres wykonywanych czynności. Jeżeli jest to konieczne,

warto zasięgnąć opinii u odpowiednich specjalistów. Pracownicy powinni być informowani o zmianach w

harmonogramie z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym, aby mogli zaplanować swoje czynności

pozazawodowe. Tam gdzie jest to możliwe, należy zapewnić pracownikowi odpowiednie warunki do

odpoczynku. Pracodawcy powinni zwrócić szczególną uwagę na te czynniki środowiska pracy, które mogą

negatywnie wpływać na zdrowie pracownika i minimalizować ich wpływ np. obniżając poziom stresu

zawodowego. Należy szkolić pracowników w zakresie radzenia sobie ze skutkami pracy zmianowej i

zapobiegania jej negatywnemu oddziaływaniu.

Wykorzystanie wiedzy dotyczącej takiego planowania czasu pracy, aby był on odpowiednio dostosowany

do możliwości psychofizycznych pracownika oraz działania profilaktyczne podejmowane zarówno przez

pracodawców, jak i samych pracowników mogą przynieść również korzyści ekonomiczne przedsiębiorstwu

w postaci np. obniżenia absencji chorobowej i zwiększenia wydajności pracy.

Praca i Zdrowie

http://www.pracaizdrowie.com.pl

Kreator PDF

Utworzono 1 January, 2011, 21:35