Biologiczne skutki pracy zmianowej
Kosakowski Dawid, Szady Łukasz
Udowodnione jest istnienie zegara biologicznego - decydującego o kolejności zdarzeń życiowych w ciągu doby, regulującego przebieg snu i aktywności życiowej w ciągu dnia.
Zegar biologiczny umożliwia dostosowanie procesów życiowych organizmu do cyklicznie zmieniających się pór doby, tak by praca i wypoczynek przypadały na godziny dzienne, a sen następował w nocy.
Nasz zegar biologiczny może ulec „rozregulowaniu” przez zwyczaje współczesnego człowieka. Zmieniony tryb życia jako wynik pracy zmianowej, a zwłaszcza pracy nocnej, pobyt w nowej strefie czasu - po przelocie samolotem odrzutowym.
Zestawienie faktów z zakresu wiedzy o rytmach biologicznych i wskazanie stosowanych technik profilaktycznych, może ułatwić pracownikom zmianowym i pracodawcom podjąć działania zmierzające do złagodzenia skutków pracy w nietypowych porach doby.
Biologicznym skutkiem pracy zmianowej jest desynchronizacja wewnętrznych rytmów biologicznych. Polega ona głównie na zaburzeniu sekwencji czasowej występowania maksimów (akrofaz) rytmów endogennych człowieka. Przyczyną takiego stanu jest desynchronizacja zewnętrzna wymuszona podjęciem pracy w porze nocy.
W warunkach synchronizacji rytmów endogennych z fazami dnia i nocy, człowiek śpi w porze nocy, a aktywny jest w porze dnia. Odwrócenie tego porządku poprzez pracę w porze nocy i sen w porze dnia, jest przyczyną występowania objawów określanych jako zespół długu czasowego (ang. jet lag). Objawy te szybko przemijają, gdy zachodzi ostra desynchronizacja zewnętrzna, mająca miejsce np. w chwili rozpoczęcia pracy nocnej lub po przylocie do nowej strefy czasowej. Mają one charakter przewlekły przy wieloletniej pracy w systemie zmianowym, na zmianie nocnej.
Objawy subiektywne i obiektywne towarzyszące zespołowi długu czasowego:
rozdrażnienie, zmieszanie
zaburzenia snu
obniżenie siły mięśniowej
zaburzenia perystaltyki jelitowej
zaburzenia poczucia odległości i upływu czasu
pogorszenie koordynacji wzrokowo-ruchowej
Skutki biologiczne pracy zmianowej:
wykonywanie pracy umysłowej w niewykorzystanych fazach rytmu okołodobowego
niezgodność faz rytmów czynności fizjologicznych (trawienia i rytmów przewodu pokarmowego, nietypowe pory przyjmowania posiłków)
zmiany charakterystyk rytmów okołodobowych (zwłaszcza w pracy nocnej), tj. amplitudy, akrofazy, okresu
"niepełnowartość" snu
Rytmy biologiczne człowieka:
Rytmy biologiczne można traktować jako korzystny dla człowieka skutek ewolucji, umożliwiający przez antycypację zmian w środowisku (dzień/noc, pory roku pływy oceaniczne), lepsze do niego przystosowanie. Różnorodność okresów rytmu pozwala na wyróżnienie rytmów:
- rocznych
- okołomiesięcznych
- okołodobowych (wyznaczony obrotem Ziemi wokół jej osi)
Rytym okołodobowy:
Uwarunkowany jest genetycznie.
Bodźce świata zewnętrznego działają jako czynniki dostrajające (światło/ciemność, pory posiłków i inne).
Jego okres zbliżony jest do 25 godzin.
Systematyczne zmiany w oświetleniu, powtarzające się stosownie do ruchu obrotowego Ziemi, dostrajają go do 24 godzin.
Układ kontroli rytmów biologicznych dostosowuje się do zmian środowiska zewnętrznego (synchronizuje się z aktualnym czasem każdego miejsca pobytu - śpimy w nocy, jesteśmy aktywni w dzień kiedy osiągamy maksimum do pracy umysłowej i wysiłku fizycznego)
Endogenny charakter rytmów okołodobowych:
Badania przeprowadzone w celu lokalizacji nadrzędnego zegara biologicznego, doprowadziły do wniosku, że znajduje się on w mózgu, w podwzgórzu, a ściślej- w zespole komórek nerwowych zwanych jądrem nadskrzyżowaniowym (nazwa wynika z faktu, że jądro położone jest tuż nad skrzyżowaniem nerwów wzrokowych). Jądro nadskrzyżowaniowen posiada połączenia nerwowe z gruczołem wydzielania wewnętrznego - szyszynką, produkującą hormon melatoninę. Fakt ten jest ważny ze względu na to, że szyszynka produkuje melatoninę jedynie w ciemności, tj. w czasie snu w godzinach nocnych. Wydzielanie melatoniny do krwiobiegu jest sygnałem informującym organizm człowieka o przeżywaniu nocy.
Zdolności synchronizowania organizmu:
Układ kontroli rytmów biologicznych dostosowuje się do rytmicznych zmian środowiska zewnętrznego, tym samy posiada zdolność do synchronizowania
go z aktualnym czasem astronomicznym każdego miejsca pobytu.
Synchronizacja ta przejawia się tym, że jesteśmy aktywni w dzień a śpimy w nocy. Dzień jest porą kiedy osiągamy maksimum zdolności do wysiłku i pracy umysłowej.
Czynniki zewnętrzne dopasowujące zegar biologiczny człowieka do zmian środowiska naturalnego, nazywają się synchronizatorami.
Zdolność zegara biologicznego do odbierania sygnałów środowiskowych i dostosowywania czasu wewnętrznego do czasu astronomicznego jest bardzo ważna dla ludzi:
1) odbywających podróże z przekroczeniem wielu stref czasowych (wszystkie rytmiczne procesy życiowe muszą dostosować swój przebieg do przesuniętych faz oświetlenia (pory dnia i nocy), po kilku dobach osiągany jest stan synchronizacji okołodobowych rytmów),
2) pracowników zmianowych (praca nocna wymusza odwrócony rytm sen - czuwanie, względem naturalnego rytmu dzień/noc, nigdy nie jest osiągany stan synchronizacji.
W przypadku odbywania lotów z przekraczaniem wielu stref czasowych, objawy desynchronizacji zewnętrznej pojawiają się przy różnicy czasu wynoszącej co najmniej dwie godziny, a są tym wyraźniejsze im większa jest różnica czasu astronomicznego między miejscem wylotu i celu podróży, ponadto zależą od kierunku w jakim odbywał się przelot. Zespół długu czasowego ma ostrzejszy przebieg, gdy taka sama liczba stref czasowych jest przekraczana w kierunku wschodnim, w porównaniu z kierunkiem zachodnim.
W pracy zmianowej odpowiada to kierunkowi rotacji zmian. Przemijanie objawów desynchronizacji zewnętrznej następuje po kilku dniach, co oznacza odzyskiwanie zgodności faz rytmów biologicznych z fazami synchronizatorów zewnętrznych (środowiskowych dawców czasu: dzień - noc, pory i częstość posiłków, hałas - cisza).
Praca zmianowa, zwłaszcza nocna, jest przyczyną występowania stanu przewlekłej desynchronizacji zewnętrznej. Przystosowywanie się faz rytmów endogennych do faz synchronizatorów zewnętrznych, odbywa się za każdym razem, gdy ma miejsce przejście ze zmiany rannej lub popołudniowej na nocną i odwrotnie.
Zaburzenia przebiegu rytmów okołodobowych człowieka polegają nie tylko na rozluźnieniu spójności fazowej miedzy kilkoma rytmami, lecz także na zmianie charakterystyk pojedynczych rytmów.
Jednym z ważniejszych skutków desynchronizacji zewnętrznej rytmów biologicznych występujących na nocnej zmianie są zaburzenia snu. Polegają one na: skróceniu czasu snu całkowitego - skrócenie liczby godzin snu w ciągu doby, kłopotach z zasypianiem - wydłużenie czasu oczekiwania na zaśnięcie oraz na subiektywnie gorszej jakości snu. Pogorszenie jakości snu to przede wszystkim większa liczba wybudzeń. Czasem wybudzenia związane są z koniecznością zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, co wynika z utrzymywania się dziennego rytmu motoryki jelit. Ponadto sen może ulegać rozfragmentowaniu, a w porze normalnej aktywności pojawia się potrzeba odbycia drzemek. Problemy ze snem zaostrzają się w miarę starzenia, zaś wydłużanie się stażu pracy zmianowej (nocnej) jest dodatkowym czynnikiem pogarszającym tę sytuację.
ZMĘCZENIE
Zmęczenie jest stanem organizmu, rozwijający się w czasie wykonywania pracy fizycznej lub umysłowej, charakteryzujący się zmniejszeniem zdolności do pracy, nasileniem odczucia ciężkości wysiłku i osłabieniem chęci do kontynuowania pracy (wg Kozłowksiego i Nazara 1984r.)
Klasyfikacja zmęczenia ze względu na zespół objawów lub przyczyn:
1- zmęczenie obwodowe (mięśniowe) - jednostronne obciążenie mięśni,
2 - zmęczenie ośrodkowe (ogólne) związane z ogólnym poczuciem zmniejszonej gotowości do pracy.
zmęczenie ośrodkowe (ogólne):
a) zmęczenie oczu - przeciążenie narządu wzroku
b) zmęczenie fizyczne ogólne - fizyczne obciążenie całego organizmu
c)zmęczenie umysłowe lub psychiczne - obciążenie pracą umysłową,
d)zmęczenie czynnościami wymagającymi zręczności lub nerwowe - jednostronne obciążenie funkcji psychomotorycznych
e) zmęczenie wywołane monotonią pracy lub otoczenia
f) zmęczenie przewlekłe - nakładanie się na siebie wpływów kolejnych epizodów długotrwałego zmęczenia.
Bezsenność
Bezsenność - to niezbyt precyzyjne i jednoznaczne zaburzenia snu. W terminie tym mieszczą się zaburzenia snu polegające na trudnościach w zasypianiu oraz na zbyt krótkim czasie snu. Wśród przyczyn można wymienić problemy zdrowotne, psychiatryczne, nadużywanie leków, zaburzenia przebiegu rytmów okołodobowych, problemy behawioralne i nawyki towarzyszące zasypianiu
Bibliografia:
http://archiwum.ciop.pl
www.ciop.pl
http://www.ted.com/talks/russell_foster_why_do_we_sleep/transcript?language=pl
Atest 02/2001 (konferencja w Przegorzałach) Czy praca zmianowa wychodzi na zdrowie?
http://www.nabezsennosc.pl
Krzysztof Kwarecki; Krystyna Zużewicz - Charakterystyka snu dobowego wzoru aktywności lokomotorycznej u pracowników zmianowych, nocnych- Medycyna Pracy, 2002; 53; 1; 79—84
Krzysztof Kwarecki; Krystyna Zużewicz- Rytm życia, rytm przyrody- Bezpieczeństwo Pracy, NR 7-8 (360-361) Lipiec- Sierpień 2001