Prawo majątkowe
1. Własność
przejęcie konstrukcji własności z prawa rzymskiego jako możliwie najpełniejszego, nieskrępowanego władztwa jednostki nad rzeczą;
prawnonaturalne hasła nienaruszalności własności prywatnej, własność traktowana jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami do niej należącymi, umożliwiające nieskrępowany obrót własnością (indywidualistyczno-liberalna konstrukcja własności)
Landrecht, ABGB, Zwód Praw -obok definicji własności pełnej istniała własność podzielona (niepełna), charakterystyczne dla tych kodeksów było określenie instytucji własności w sposób pozytywny poprzez szczegółowe wyliczenie uprawnień właściciela pełnego;
Kodeks Napoleona - zerwał z pozostałościami feudalnymi; przewidywał instytucję nieograniczonej i nienaruszalnej własności prywatnej; definicja kodeksowa własności - „prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego”; pełnia własności, absolutny jej charakter; treść prawa ujmowana od strony negatywnej - wolno czynić z własnością wszystko, byle w zakreślonych przez prawo granicach
występowanie w kodyfikacjach cywilnych zastrzeżenia, że właściciel nie może wykonywać prawa własności w sposób naruszający interesy innych osób służyło określaniu granic wykonywania prawa własności, a nie było traktowane jako ograniczenie dotykające samej treści tego prawa; również instytucja wywłaszczenia - ze względów dobra publicznego stosowana była tylko w wypadkach wyjątkowych, za „słusznym i uprzednim” odszkodowaniem
w dobie reform społecznych:
hasła solidaryzmu społecznego - teoria własności jako funkcji społecznej (Leona Duguita) kładąca nacisk nie na prawa, a obowiązki właściciela, własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym a funkcją społeczną właściciela, której niewypełnienie stanowiło nadużycie prawa
teoria funkcjonalizmu społecznego - w nauce społecznej Kościoła; po raz pierwszy w Rerum Novarum 1891 Leona XIII; nawiązanie do nauki św. Tomasza z Akwinu - własność nienaruszalnym dobrem indywidualnym, ale jednocześnie o charakterze społecznym, określonym interesami ogółu społeczeństwa
orzecznictwo sądowe wypracowało konstrukcje nadużycia prawa podmiotowego i poprzez nią nastąpiło dostosowywanie norm kodeksowych do wymagań społecznych - wymóg, by właściciel przy wykonywaniu prawa własności nie czynił z tego prawa użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób trzecich
BGB - tradycyjna definicja prawa własności z wyraźnym zaznaczeniem istnienia granic wykonywania tego prawa; rozbudowane przepisy dotyczące ograniczeń wykonywania prawa własności z tytułu prawa sąsiedzkiego; ogólny zakaz szykany tj. wykonywania prawa własności w celu szkodzenia innemu (podobne przepisy w Noweli III ABGB i innych kodeksach XX w.)
wzrost interwencjonizmu państwowego poprzez wzrost liczby przepisów administracyjnych ograniczających właścicieli; po I wojnie - nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu i transportu
2. Zobowiązania
a) Umowy
zasada swobody umów - przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego tj. swobody kształtowania stosunków umownych (najpełniej w Kodeksie Napoleona)
dowolne kształtowanie treści i formy umów, byle nie naruszały porządku publicznego ani dobrych obyczajów
postulaty liberalizmu gospodarczego i zasady wolnej gry sił na rynku
zniesienie zakazu pożyczek lichwiarskich
ograniczenie możności zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia kontrahenta umowy np. została ograniczona justyniańska zasada możności rozwiązania umowy sprzedaży nieruchomości w przypadku nadmiernego uszczerbku, gdy cena sprzedaży była niższa od połowy wartości nieruchomości
nowa polityka społeczna pod koniec XIX w. - podporządkowanie swobody umów racjom dobra ogólnego i ochronie słabszych uczestników obrotu; poprzez orzecznictwo sądowe - badanie umów nie tylko od strony kodeksowych przesłanek ważności, ale również społecznego oddziaływania, stosowano klauzule generalne np. zasady „dobrych obyczajów”, „zwyczajów uczciwego obrotu”, „porządku publicznego” i oceniano ważność umów w duchu słuszności; (względy słuszności, moralności czy sprawiedliwości jako uzasadnienie nieważności umów zawartych z pokrzywdzeniem strony), niekiedy przywracano ustawowe zakazy lichwy
BGB -„w szczególności jest nieważną taka czynność prawna, przez którą ktoś wyzyskując przykre położenie, lekkomyślność albo brak doświadczenia drugiej strony każe sobie samemu lub trzeciej osobie za wyświadczenie czegoś obiecywać lub dawać takie majątkowe korzyści, które istotną wartość świadczenia o tyle przewyższają, że w danych okolicznościach korzyści majątkowe pozostają w rażąco niewłaściwym stosunku do tego co dano”
umowy o pracę:
oparte początkowo na założeniach abstrakcyjnej równości stron i ich autonomii woli; praca traktowana jako towar, nabywany za określoną cenę (zgodnie z warunkami popytu i podaży) - oparcie na rzymskiej konstrukcji locatio-conductio operarum - najmu usług, przy całkowitym pominięciu społecznych aspektów pracy ludzkiej;
Landrecht - charakter feudalny przepisów dotyczących pracy;
ABGB - ogólne ujęcie jako kontrakt najmu pracy, również umowa o dzieło (w istocie usunięto problematykę z kodeksu; w praktyce obowiązywały w tym zakresie przepisy o char. feudalnym kodeksu zachodniogalicyjskiego)
Kodeks Napoleona - pominięcie problemu pracy najemnej, ignorowanie jej społecznych skutków; ujęte jako najem usług - w przepisach o najmie (art. 1780 - nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien czas lub do oznaczonych zatrudnień; art. 1781 -w razie sporu wiara oświadczeniom pracodawcy co stanowiło wyłom od zasady równości stron kontraktu)
reformy socjalne - postulaty ochrony publicznoprawnej pracowników; poza przepisami kodeksów cywilnych powstawały ustawy dot. pracowników najemnych; powstanie nowej gałęzi - prawa pracy; prawo pracy szło w kierunku ograniczania swobody umów w zakresie treści i sposobu zawierania umów pracy (zastępowanie umów indywidualnych umowami zbiorowymi)
b) podstawy odpowiedzialności cywilnej
podstawą zarówno odpowiedzialności kontraktowej jak i deliktowej - wina; nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieświadome swych działań tj. małoletni, chory umysłowo, czasem gdy nie można było również przypisać winy osobom trzecim obowiązanym do nadzoru nad tym osobami powstawał obowiązek zapłaty odszkodowania ze względów słuszności gdy uzasadniał to stan majątkowy stron (ABGB, Zwód Praw, BGB)
za sprawcą stało domniemanie braku winy stąd konieczność udowodnienia tej winy
niekiedy uzależnianie zakresu odpowiedzialności od stopnia winy - ABGB: za zły zamiar (dolus) lub rażące niedbalstwo (culpa lata) - zupełne zadośćuczynienie, za zwykłe niedbalstwo (culpa levis) - jedynie naprawienie szkody rzeczywistej
obok *odpowiedzialności za szkody wyrządzone czynem własnym, uregulowano *odpowiedzialność za inne osoby opierające się również na pojęciu winy - w braku dozoru (culpa in custodiendo) lub nieodpowiednim doborze osoby (culpa in eligendo); odpowiedzialność za czyny drugiego ponosiły osoby powołane z mocy ustawy lub umowy do nadzoru oraz ci, którzy posługiwali się osobami nadzorowanymi (KN: przewidywał dla pewnej kategorii osób tj: ojciec, matka, panowie i zleceniodawcy, nauczyciele i rzemieślnicy zaostrzoną odpowiedzialność i domniemanie winy po ich stronie) oraz *odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy - początkowo również na zasadzie winy z braku dozoru
koniec XIX w. obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi poruszanymi siłami przyrody odpowiedzialnością za skutek (obiektywną), uważano, iż osoby podejmujące dla własnej korzyści działalność niebezpieczną dla otoczenia powinny ponosić ryzyko z tym związane; stąd rozwój ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej polegających na zobowiązaniu się do wynagrodzenia szkody przez osoby, które szkody nie wyrządziły lub instytucje, które zawodowo zajmowały się pokrywaniem szkód
3. Spadkobranie
zasada prawa spadkowego:
zasada formalnej powszechności praw spadkowych
zasada równości w dziedziczeniu (Francja: zniesienie przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, zniesienie dziedziczenia jednostkowego=primogenitury ); wyłomy od zasady równości - ograniczone prawa spadkowe dzieci nieślubnych, gorsza pozycja małżonka przy dziedziczeniu
zagwarantowanie w dziedziczeniu interesów członków najbliższej rodziny tj. dziedziców koniecznych
zasada podzielności spadków - zakaz zmuszania spadkobierców do pozostawania w niepodzielności majątkowej, w każdej chwili mogli żądać udziału spadkowego w naturze
zasada swobody testowania, początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym
dziedziczenie testamentowe:
każdy miał zdolność testowania przy uwzględnieniu ograniczeń dotyczących zdolności do czynności prawnych (jak wiek, stan psychiczny) jak również innych ograniczeń np. zakaz testowania przez osoby duchowne (prawo austriackie, rosyjskie), marnotrawców (ABGB możliwość rozporządzania tylko połową majątku),
w zasadzie swoboda dokonywania rozporządzeń na rzecz każdego, z wyjątkami np. w KN opiekunowie nie mogli otrzymywać zapisów testamentowych od małoletnich będących pod ich opieką (podobnie lekarze, aptekarze, duchowni od swoich „podopiecznych”)
zastrzeżenie, że swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych - dziedziców koniecznych (przede wszystkim krewnych zstępnych i wstępnych, później - małżonka):
system zachowku (ABGB, BGB) - nawiązujący do rzymskiej instytucji części obowiązkowej (pars legitima); osoby uprawnione nie otrzymywały konkretnego udziału w spadku, a jedynie roszczenie do spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej stanowiącej równowartość należnej im części obowiązkowej (legitymy) ze spadku; spadkobiercy konieczni byli jedynie wierzycielami dziedzica testamentowego, który był zobowiązany do wypłaty określonej sumy (a nie części spadku w naturze), wysokość zachowku stanowiła połowa części, która przypadałaby danemu spadkobiercy w dziedziczeniu ustawowym; pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) było możliwe tylko z przyczyn w ustawie wymienionych
system rezerwy (w prawie francuskim) -podział spadku na 2 idealne części: rozporządzalną i rezerwę, spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać pierwszą; przy tym systemie dziedzice konieczni byli rzeczywistymi spadkobiercami, służyło im prawo o charakterze bezwzględnym do określonej części spadku (rezerwy)
w prawie rosyjskim podział na dobra rodowe i nabyte (tymi ostatnimi można było swobodnie dysponować)
dziedziczenie ustawowe:
początkowo bardzo szeroki krąg krewnych
KN - krewni do XII stopnia komputacji rzymskiej; dopiero w braku - małżonek, dzieci nieślubne uznane, państwo)
ABGB - system parantel, krewni do szóstej linii wg tego systemu; upośledzenie dzieci nieślubnych, małżonka
w prawie rosyjskim - brak ograniczenia dziedziczenia krewnych co do stopni, dziedziczenie dzieci nieślubnych tylko po matce, upośledzenie małżonków
tendencja do ograniczania kręgu spadkobierców ustawowych, polepszania praw dziedziców nieślubnych i małżonków
likwidacja sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców:
KN - zakaz substytucji fideikomisarnych (podstawienia powierniczego); w 1907 za sprawą Napoleona powołanie do życia instytucji majoratów, jako niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich co stanowiło podstawy ekonomiczne nowej arystokracji
ABGB -zawierał przepisy o fideikomisach familijnych dziedziczonych w linii męskiej - ale nieużywane w systemie spadkobrania; ogólne założenie równości praw spadkowych, co umożliwiało podział spuścizny spadkowej in natra; część kwestii spadkowych poza regulacjami kodeksowymi (np. dziedziczenie gospodarstw włościańskich);
tendencje do ochrony niepodzielności własności - ochrona przed podziałem ziem (reforma KN z 1938; w Austrii - ustawa ramowa z 1889 - niepodzielne dziedziczenie niektórych gospodarstw rolnych)
4. Instytucje prawa handlowego
proces wyodrębniania norm należących do obrotu handlowego - prawa handlowego, jako prawa szczególnego wobec norm ogólnych prawa cywilnego
dwa kryteria wyróżniające prawo handlowe w zależności od tego, który czynnik przyjmowany był jako punkt wyjścia dla wyodrębniania i określania sfery działania norm prawa handlowego:
kryterium podmiotowe (ujęcie prawa handlowego jako prawa właściwego dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi) powstało wraz z rozwojem nurtu socjalnego pod koniec XIX np. kodeks handlowy niemiecki z 1897 r.; polski kodeks handlowy z 1934
kryterium przedmiotowe (uznanie danej czynności za handlową, kupcem stawał się ten , kto podejmował czynności uznane przez prawo za handlowe) - najwcześniejsze historycznie kryterium w systemie kapitalistycznym np. code de commerce z 1807
kryterium mieszane -podmiotowo-przedmiotowe ujęcie; czynności handlowe dzieliły się na te niezależne od podmiotu je wykonującego oraz takie, które uznawane były za handlowe tylko w przypadku wykonywania przez kupca np. kodeks handlowy austriacki z 1862
rozwój spółek handlowych, szczególnie spółek akcyjnych - związanych ze skoncentrowanym kapitałem, umożliwiającym tworzenie dużych przedsiębiorstw przez przyciąganie rzesz drobnych posiadaczy kapitałów lokujących swe zasoby w nadziei na udział w zyskach (tzw. dywidendy) danej spółki w postaci akcji, papierów wartościowych, będących z reguły papierami na okaziciela i przedmiotem operacji giełdowych
nowe znaczenie giełdy jako instytucji, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi, jak również ustalanie na ogólną skalę cen i kursów wartości dopuszczonych do obrotu na giełdzie (tzw. notowania giełdowe)
powstanie prawa wekslowego jako odrębny dział prawa handlowego, regulujący instytucję weksla jako papieru wartościowego zawierającego przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy, za którą odpowiedzialność ponosiły wszystkie osoby podpisane na tym dokumencie oraz prawa czekowego, zajmującego się instytucją czeku , tj. dokumentem zawierającym polecenie zapłaty, środkiem bezgotówkowego dokonywania operacji pieniężnych na podstawie istniejącej między nabywcą czeku a płatnikiem (trasatem) umowy