Niniejsza książka ma wiele wyjątkowych cech, które czynią ją użyteczną zarówno dla studenta, jak i dla wykładowcy. Po pierwsze, ten podręcznik został zaprojektowany jako wnikliwe i możliwie wyczerpujące opracowanie dziedziny badań nad uprzedzeniami, co sprawia, że jest on odpowiedni dla średniozaawansowanych i zaawansowanych kursów poświęconych uprzedzeniom. Chociaż starałem się przedstawić omawianą dziedzinę jak najobszerniej, niektóre zagadnienia okazały się nadmiernie złożone lub zbyt luźno związane z głównym tematem rozważań, aby mogły się znaleźć w tego rodzaju opracowaniu.

Przedmowa Fragmenty książki "Psychologia uprzedzeń"
	Todd D. Nelson

Cel niniejszej książki

Istnieje pewne prawo (nazwijmy je... „prawem Nelsona” - brzmi to przyjemnie dla ucha i znacznie lepiej niż „prawo podaży i popytu”) dotyczące związku między liczbą kursów danego przedmiotu na uczelniach całego świata a liczbą podręczników tego przedmiotu dostępnych dla studentów i wykładowców. Owa relacja jest zwykle wprost proporcjonalna. Niestety, to prawo okazuje się dość zawodne w odniesieniu do studentów i wykładowców przedmiotów, które nie są tak popularne, jak, na przykład, wstęp do psychologii. W takich wypadkach studenci i profesorowie muszą zwykle wybierać spośród bardzo niewielu podręczników (jeśli w ogóle mają jakiś wybór). Ten problem dotyczył zawsze kursów na temat stereotypizacji, uprzedzeń i dyskryminacji. Jeszcze przed dwudziestu laty zajęcia z zakresu stereotypizacji i uprzedzeń należały do rzadkości, chociaż badacze zajmują się tymi zagadnieniami niemal od stulecia. Jednak w miarę, jak świat staje się coraz bardziej dostępny (dzięki łatwości podróżowania, a szczególnie w wyniku rozwoju Internetu), rośnie świadomość korzyści, jakie płyną z opracowywania i włączania do programu studiów zajęć z zakresu stereotypizacji i uprzedzeń. Uczelnie coraz częściej oferują studentom takie kursy, jednak borykają się przy tym z pewnym problemem - wydano bardzo niewiele podręczników dotyczących uprzedzeń. Niektóre z opracowań nie są w pełni użyteczne dla studentów psychologii, ponieważ zostały napisane z teoretycznej i empirycznej perspektywy socjologicznych badań nad uprzedzeniami. Z kolei podręczniki o orientacji psychologicznej są albo nazbyt obszerne (przez co stają się dość pobieżne), albo też przedstawiają nieaktualne teorie i badania. Wykładowcy przystosowują więc owe książki do potrzeb prowadzonych przez siebie zajęć, albo też radzą sobie w inny sposób, zadając studentom lekturę artykułów i pojedynczych rozdziałów pochodzących z opracowań naukowych. Takie podejście ma jednak pewną wadę - zwykle wzbudza w studentach poczucie zagubienia, senności i znudzenia.

            Kiedy przygotowywałem własne seminarium dotyczące stereotypizacji, musiałem się zmierzyć z tymi problemami, usiłując wybrać którąś z nielicznych dostępnych książek na temat uprzedzeń (wykorzystywanych dotąd w roli podręczników tego przedmiotu). Nazbyt często okazywało się, że owe podręczniki w niewystarczający sposób omawiają (albo całkowicie pomijają) zagadnienia, eksperymenty i teorie, których znajomość jest, jak sądzę, niezbędna do zrozumienia zjawisk uprzedzeń i stereotypizacji. Aby rozwiązać ów problem, postanowiłem napisać ten podręcznik. Moim celem było napisanie wnikliwego, opartego na wynikach badań empirycznych, praktycznego opracowania na temat uprzedzeń i stereotypizacji. Niniejsza książka jest przeznaczona dla studentów, którzy mają już pewną wiedzę na temat metodologii badań przeprowadzanych w psychologii społecznej. Uprzedzenia stanowią fascynującą, choć niełatwą dziedzinę badawczą. Dotąd zgromadziliśmy niemałą wiedzę na temat czynników, które przyczyniają się do powstawania, utrzymywania się i osłabiania uprzedzeń, niemniej jednak wiele pytań nadal pozostaje bez odpowiedzi. Moim zamiarem było zachęcenie czytelnika do krytycznych rozważań nad problemami, które wiążą się z podejmowanymi przez badaczy próbami wyjaśniania zjawiska uprzedzeń. Mam nadzieję, że dzięki lekturze tego tekstu nie tylko odnajdziesz odpowiedzi na niektóre spośród frapujących cię pytań, ale także (a nawet przede wszystkim) sformułujesz kolejne pytania, na których, twoim zdaniem, powinny się koncentrować przyszłe badania i rozważania teoretyczne. Kto wie, może owych pytań będzie tak wiele, że sam postanowisz zostać badaczem uprzedzeń?

 ROZDZIAŁ PIERWSZY

Wprowadzenie w tematykę stereotypizacji i uprzedzeń

Od początku istnienia naszego gatunku ludzie chętnie tworzyli grupy (Brewer i Miller, 1996). O przynależności do grup mogą decydować szczególne umiejętności, związki rodzinne, płeć, posiadana władza oraz wiele innych czynników. Tworząc grupy, ludzie odkryli, że mogą wpływać na swe otoczenie tak, by ułatwiać sobie codzienne życie (na przykład poprzez podział pracy pomiędzy różne grupy społeczne). Dzięki specjalizacji umiejętności oraz porządkowi społecznemu narzuconemu przez grupy, którym nadano władzę nad większymi zbiorowościami (na przykład przez rządy państw), ludzie odkryli, że życie może się stać dłuższe, szczęśliwsze i pełniejsze, niż gdyby jednostki troszczyły się jedynie o siebie lub o własną grupę. Uzasadnione wydaje się zatem stwierdzenie, że „grupy stanowią podstawowy budulec społeczeństwa” (Forsyth, 1999, s. 2).

            Nie tylko ludzie tworzą grupy. Niektórzy badacze uważają, iż skłonność do organizowania się w grupy jest nieodłączną częścią natury zwierząt (oraz ludzi), która zachowała się pomimo upływu czasu i procesów ewolucyjnych, ponieważ życie w grupie umożliwia gatunkom przetrwanie - na przykład pomaga odstraszać drapieżniki czy wychowywać potomstwo (Buss, 1995). Jednak oprócz ogromnych korzyści, jakie przynosi jednostkom życie w grupie, pociąga ono za sobą również pewne niedogodności i komplikacje, takie jak konieczność zdobywania i utrzymywania partnerów. W wypadku grup ludzkich zachodzi jeszcze jedno zjawisko: ludzie budują zwykle bliskie więzi z członkami własnej grupy, a jednocześnie odnoszą się podejrzliwie i niechętnie do członków innych grup. Ludzie zwykle faworyzują własne grupy, ceniąc je wyżej niż grupy, do których nie należą (zwane grupami obcymi). Nawet wtedy, gdy o przynależności grupowej decydują najbardziej arbitralne kryteria (takie jak losowy przydział do grupy „A” lub „B”, co stanowi przykład tak zwanej grupy minimalnej), ludzie zwykle przedkładają członków własnej grupy nad osoby należące do innych grup (Brewer, 1979).

Chociaż z ewolucyjnego i praktycznego punktu widzenia takie preferencje mogą pełnić funkcję przystosowawczą, stanowią one podstawę doznawania negatywnych uczuć do innych grup (uprzedzeń) oraz przekonania, że ich członków charakteryzują pewne wspólne cechy (stereotypizacji). Wynika to często z tego, że członkowie obcych grup są spostrzegani jako zagrażający dobrobytowi własnej grupy lub cenionym przez nią wartościom (Neuberg, Smith i Asher, 2000). Owo preferowanie własnej grupy może również wywoływać poważniejsze negatywne zachowania wobec innych grup, na przykład wrogość lub agresję międzygrupową. Te spostrzeżenia niewątpliwie kreślą pesymistyczny obraz uprzedzeń i stereotypizacji. Jeśli, jak sugerują psychologowie ewolucyjni, preferowanie członków własnej grupy i wrogość wobec grup obcych pełnią funkcję adaptacyjną, a zatem są wrodzone, niewiele możemy uczynić, aby przeciwdziałać uprzedzeniom i stereotypizacji. Czy jesteśmy skazani na uprzedzenia i stereotypy? Czy stanowią one nieodłączną część ludzkiej natury? Na stronach tej książki spróbujemy znaleźć odpowiedzi na te pytania i na wiele innych pytań. Logiczna analiza wrogości międzygrupowej wskazuje, że odczuwanie niechęci do innych tylko dlatego, iż należą oni do obcej grupy, nie ma racjonalnych podstaw. Inne grupy, podobnie jak ta, do której należymy, składają się z ludzi, mających tak jak my prawo do życia i do realizacji swoich marzeń. Niestety ludzkie myśli często wymykają się regułom logiki (Fiske i Taylor, 1991; Plous, 1993), a faworyzowanie własnej grupy i nieprzychylne postawy wobec członków innych grup pozostają powszechnym zjawiskiem we współczesnych społeczeństwach.

 

Każdy z nas należy do wielu różnych grup. Owa przynależność określa naszą jednostkową tożsamość oraz stanowi częściową podstawę naszej samooceny. Jednak przynależność do danej grupy sprawia także, iż oceniamy pozostałych jej członków przychylniej niż osoby, które nie są częścią naszej grupy. Dlaczego badania nad uprzedzeniami i stereotypizacją są tak istotne? Ważne jest, abyśmy nie tylko pojęli negatywny wpływ takiego sposobu myślenia na myśli, uczucia i codzienne zachowania ludzi oraz na ich sposób odnoszenia się do członków stereotypizowanych grup, ale także zrozumieli, że owe nieprzychylne postawy doprowadzają do podejmowania negatywnych zachowań międzygrupowych. Różne formy uprzedzeń, stereotypów i dyskryminacji były motorem niemal wszystkich wojen, bitew oraz innych aktów grupowej przemocy, których pełna jest historia ludzkości. Na przykład w wypadku hiszpańskiej inkwizycji, amerykańskiej wojny domowej, handlu niewolnikami, holocaustu czy też ludobójstwa w Rwandzie i Jugosławii, uprzedzenia oraz wzajemna wrogość między grupami doprowadziły do niewyobrażalnego rozlewu krwi. Zastanawiający jest fakt, że u podłoża wielu szczególnie ostrych konfliktów międzygrupowych leżą przekonania religijne. Na przykład katolicy i protestanci zamieszkujący Irlandię Północną od ponad trzydziestu lat toczą ze sobą wojnę, która pochłonęła wiele ludzkich istnień po obu stronach. Wiele osób uważa, że uprzedzenia i stereotypy nie stanowią już problemu w Stanach Zjednoczonych. Na przykład niektórzy twierdzą, że rasizm gwałtownie osłabł dzięki desegregacji, Ustawie o Prawach Obywatelskich z 1965 roku oraz prowadzonej nadal akcji afirmacyjnej (McConahay, 1986). Chociaż jawne przejawianie uprzedzeń rasowych i międzygrupowej nienawiści jest dzisiaj wyraźnie rzadsze niż miało to miejsce w przeszłości, uprzedzenia i stereotypy rasowe wcale nie zniknęły. Niemal każda grupa, jaką moglibyśmy sobie wyobrazić (wyodrębniona na podstawie rasy, wieku, płci, wyznania religijnego, itd.), jest obiektem stereotypów i uprzedzeń utrzymujących się w innych grupach. Świat ma jeszcze przed sobą daleką drogę, zanim zdoła w pełni poradzić sobie ze swymi uprzedzeniami. Niestety, wystarczy przejrzeć codzienną prasę, aby znaleźć przykłady przemocy międzygrupowej, wywołanej wyłącznie przez uprzedzenia:   W 1998 roku w Laramie, w stanie Wyoming, dwaj młodzi mężczyźni okrutnie pobili studenta, Matthew Shepparda, który nie ukrywał tego, że jest homoseksualistą. Następnie przywiązali jego zmaltretowane ciało do płotu i pozostawili go na mrozie. Chociaż po 30 godzinach znalazł go przypadkowy przechodzień, Matthew Sheppard zapadł w śpiączkę i po kilku dniach zmarł.   W 1998 w Jasper, w stanie Teksas, trzej młodzi mężczyźni zaproponowali Jamesowi Byrdowi Jr., czarnoskóremu mężczyźnie, który szedł poboczem, że go podwiozą. Wywieźli Byrda w odludne miejsce, gdzie dotkliwie go pobili, a następnie przywiązali jego stopy do łańcucha, który przymocowali z tyłu ciężarówki. Potem wlekli za ciężarówką wciąż jeszcze przytomną ofiarę po opustoszałej polnej drodze, masakrując jej ciało. Kiedy zwłoki Byrda wpadły do przydrożnego rowu, były pozbawione głowy. W kolejnych rozdziałach tej książki przestudiujemy dawne i współczesne badania oraz rozważania teoretyczne dotyczące czynników motywacyjnych (dlaczego?), sytuacji i kontekstu (kiedy?), zmiennych i cech należących do grupy różnic indywidualnych (kto?), a także procesów afektywnych i poznawczych (jak?), które prowadzą do stereotypizacji i uprzedzeń. Celem niniejszej książki jest przedstawienie studentom środkowych i ostatnich lat studiów psychologicznych wnikliwej, wszechstronnej analizy zjawisk stereotypizacji i uprzedzeń. Pragnę przybliżyć czytelnikom zagadnienia, rozważania teoretyczne oraz ważne eksperymenty, dotyczące pełnej gamy problemów z dziedziny stereotypizacji i uprzedzeń, a także objaśnić wyniki najnowszych badań, współczesne teorie i wnioski wysuwane przez wybitnych badaczy tego przedmiotu. Geneza uprzedzeń i stereotypów jest niezwykle złożona, a jednym z głównych celów tej książki jest przedstawienie spójnego obrazu warunków, w których stereotypy i uprzedzenia występują z większym (lub mniejszym) prawdopodobieństwem.             Kolejnym istotnym celem niniejszej pracy jest zbadanie czy (i jak) można osłabiać, a nawet usuwać stereotypy i uprzedzenia. Czy takie sposoby myślenia są wrodzone, a zatem nieuniknione? A może stanowią one przykład błędnego rozumowania i myślowego „lenistwa”? Czy zdołalibyśmy wyeliminować uprzedzenia i stereotypy, gdybyśmy po prostu postanowili pójść za słynną radą Rodneya Kinga, ofiary pobicia podczas zamieszek w Los Angeles: „Czy nie moglibyśmy po prostu żyć w zgodzie?”. W następnych rozdziałach przekonamy się, jak trudno jest osiągnąć taki ideał. Wydaje się, że ludzie nie mogą po prostu postanowić, że nie będą się posługiwali stereotypami (Bargh, 1999).             Nasze rozważania rozpoczniemy od omówienia najwcześniejszych badań, aby zrozumieć genezę i różne definicje pojęć „stereotyp” i „uprzedzenie”. Następnie przyjrzymy się kilku klasycznym badaniom nad uprzedzeniami i stereotypizacją międzygrupową. Wreszcie zajmiemy się tym, w jaki sposób rozwój nurtu społeczno-poznawczego zmienił podejście badaczy do uprzedzeń i stereotypizacji.

---