Natura uprzedzeń, dyskryminacji i leżących u ich podstaw stereotypów.
UPRZEDZENIA- w języku polskim określane także mianem przesądów, są to nieuzasadnione negatywne postawy wobec osoby lub grupy spostrzeganej, jako inna.
Uprzedzenia jako postawy składają się z trzech komponentów: przekonań lub myśli tworzących daną postawę, towarzyszących jej emocjom oraz ich nasycenia i gotowości do działania.
Etymologia pojęcia przesąd odzwierciedla wyraziście naturę tego zjawiska- „przed-sąd” oznacza osąd z góry, jest dokonywany bez posiadania dokładnych informacji o danej osobie lub grupie.
Uprzedzenia są rozpowszechnione oraz niebezpieczne. Mogą prowadzić do nienawiści, myślenia o innych jako o podludziach, a w skrajnych przypadkach także do tortur czy morderstw.
Cechy charakterystyczne uprzedzeń:
Nie dotyczą zazwyczaj jednej osoby, lecz grupy. Może to być mała grupa, ale także naród, określona płeć, czy grupa etniczna;
Oparte są one na przesłankach niezgodnych z rzeczywistością;
Są to postawy o dominującym komponencie emocjonalnym, z reguły o charakterze negatywnym;
Postawa ta ma cechy dużej trwałości i aktywności;
Są one sądami opartymi na wcześniej posiadanych poglądach ( tzw. Sąd przed poznaniem);
Uprzedzenia często łączy się z programem działania, w którym występuje agresja werbalna, a niekiedy również agresja czynna.
DYSKRYMINACJA- kiedy postawa przeradza się w konkretne zachowanie, staje się aktem dyskryminacji. Dyskryminacja jest więc aktem nieuzasadnionego, negatywnego lub wręcz szkodliwego działania wymierzonego przeciw drugiej osobie lub grupie spostrzeganej jako inna od własnej.
Posiadanie uprzedzeń nie zawsze ujawnia się w postaci dyskryminacji. Sytuacja musi pozwalać na bezpieczne uaktywnienia uprzedzenia. Np. gdy członkowie komisji głosują anonimowo w sprawie kandydatury kobiety (mężczyzna jest kontrkandydatem) sytuacja bardziej pozwala na przerodzenie się uprzedzeń wobec kobiet w akt dyskryminacji niż wtedy, gdy głosują oni publicznie poprzez podniesienie ręki).
STEREOTYPY- są to uproszczone i uogólnione sądy o członkach innych grup społecznych.
Uproszczenie polega na tym, że jedna lub nieliczne cechy przedstawicieli innej grupy są traktowane jako wyłączne charakterystyki tych ludzi. Np. kobiety spostrzegane są w stereotypach jako wrażliwe, mężczyźni jako ambitni, Włosi jako gadatliwi i związani z mafią, a Polacy jako głupi i pijący wódkę.
Uogólnienie wyraża się w tym, że wystarczy nawet powierzchowna znajomość jednego przedstawiciela innej grupy, by przypisać jego cechy wszystkim jej członkom.
Stereotypy są sztywne: nie ulegają dynamicznym zmianom, ponieważ są wygodne w ocenianiu ludzi. Oszczędzają czas i wysiłek potrzebny na zgromadzenie informacji o danej grupie i przygotowanie się do interakcji z nią.
Stereotypy przekazywane są w procesie wychowania w rodzinie, w szkole, przez rówieśników i środki masowego przekazu. Niektóre są pozytywne, ale gdy tylko zaczynają być zabarwione ujemnie rodzą się uprzedzenia.
Koszty uprzedzeń, stereotypów i dyskryminacji.
Ofiary negatywnych uprzedzeń często ponoszą ogromne koszty. Z eksperymentu przeprowadzonego na obszarze USA wynikało, że:
Członkowie grup mniejszościowych mają większe problemy ze znalezieniem odpowiedniego domu niż biali ludzie, oraz płacą znacznie wyższe sumy niż biali za tą samą nieruchomość.
Biali mężczyźni kupują samochody na korzystniejszych warunkach niż białe kobiety
Kobiety i członkowie grup mniejszościowych otrzymują niższe wynagrodzenie za taką samą pracę niż biali mężczyźni
Kobiety z nadwagą uzyskują w trakcie studiów mniejsze wsparcie finansowe od rodziców niż kobiety o szczupłej sylwetce.
Bezpośrednie, materialne konsekwencje dyskryminacji wydają się oczywiste. Mniej widoczne, lecz być może równie potężne są dla danej osoby skutki samej tylko świadomości, że inni spostrzegającej grupę przez pryzmat uprzedzeń i negatywnych stereotypów. Np. osoby wyróżniające się w grupie często boją się, że u pozostałych członków grupy powstanie stereotyp na ich temat. W wyniku wzmożonego niepokoju i skrępowania odmieńcy nie potrafią w pełni skoncentrować się na zadaniach.
Koszty ponoszą także osoby dopuszczające się dyskryminacji, a także członkowie społeczeństw, w których negatywne stereotypy odgrywają znaczącą rolę:
Na poziomie indywidualnym ludzie, którzy podejmują działania dyskryminacyjne, często marnują niepowtarzalne okazje - nie zawierają potencjalnie cennych przyjaźni, nie zatrudniają wysoko wykwalifikowanych pracowników itp.
Kiedy ludzie umniejszają wartość innych grup, aby poprawić własne samopoczucie zaprzestają działań na rzecz autorozwoju.
Negatywne stereotypy i uprzedzenia obciążają także całe społeczeństwo. Obecna, a nawet przeszłe uprzedzenia mogą utrudniać rozwój grup, przeciw którym są skierowane.
Kiedy uprzedzenia przeradzają się w agresji, ludzkie tragedie mogą osiągnąć niewyobrażalne rozmiary.
Źródła uprzedzeń
Uprzedzenia mają różne źródła, ponieważ służą odmiennym celom. Mogą po pierwsze wynikać z poczucia wyższości nad innymi grupami, co prowadzi zarówno do ich eksploatowania jak i towarzyszącej temu pogardy. Po drugie mogą wynikać z frustracji, która prowadzi do rozładowywania napięcia na kozłach ofiarnych. Kolejnym źródłem uprzedzeń jest rywalizacja o cenne dobra. Powstają one także wskutek tendencji jednostek do kategoryzowania innych, co ułatwia funkcjonowanie w skomplikowanym świecie społecznym, lecz prowadzi do izolacji nasilającej wrogość.
3.1. Psychologiczne źródła uprzedzeń: „my jesteśmy lepsi!”
W ciągu życia należymy do różnych grup. Jednak członkostwo w jednych z nich jest dla nas ważniejsze niż w innych. Ta przynależność dostarcza poczucia zadowolenia i dumy, pozwalając jednocześnie na utrzymanie pozytywnego mniemania o sobie, umożliwiające rozwinięcie sensu tzw. Pozytywnej społecznej identyfikacji (spostrzegania siebie jako członka określonej grupy dzięki poczuciu więzów z innymi jej członkami).
Podstawą identyfikacji grupowej może stać się jakakolwiek cecha: przynależność religijna, otyłość, preferencje seksualne, wiek, akcent językowy i wiele innych. Niektóre z tych cech można zmienić, by uniknąć dyskryminacji lub ją zredukować, innych zmienić się nie da.
Wzbudzona przez poczucie podobieństwa identyfikacja z innymi prowadzi do zróżnicowania my-oni. Pojawienie się takiego zróżnicowania nieuchronnie prowadzi do przekonania „ my lepsi- oni gorsi”.
Sposoby podtrzymywania pozytywnego obrazu własnej grupy:
Dokonywanie porównań w dół- chcąc poczuć się lepiej członkowie grupy spoglądają na innych, którzy są gorsi od nich. Ponieważ zawsze jest grupa jeszcze gorsza od nasze, proces ten jest powszechny.
Wyolbrzymianie wartości jednej cechy posiadanej przez własną grupę, której grupa lepsza nie posiada (np. Meksykańscy Amerykanie, mniej zamożni i mniej wykształceni niż biali mają poczucie bycia lepszymi poprzez posiadanie silnych więzów rodzinnych, który to fakt kontrastuje z krańcową niestabilnością rodzin białych Amerykanów i stresami doświadczanymi w związku z tym faktem przez ich dzieci).
Podkreślanie jakichkolwiek oznak związku z osobami lub grupami stojącymi wyżej. Osoby o niższym statusie opowiadać mogą jak długo ktoś ważny z nimi rozmawiał lub że zaprosił ich na wspólny lunch czy przyjęcie. W ten sposób odprysk chwały innej osoby pozwala poczuć się ważnym.
Odcinanie się od tych członków własnej grupy, którzy ponoszą porażki. Celem jest zachowanie pozytywnego mniemania o sobie i/lub grupie.
Manifestowanie ksenofobii- jest to lęk przed obcym. Wyraża się on w zabranianiu własnym członkom kontaktu z innymi kulturami oraz odcinaniu dostępu tamtym o kultury własnej. Lęk przed obcym rzekomo wyrażający przekonanie o własnej wyższości w istocie wynika z poczucia niepewności, które łatwo przeradza się we wrogość.
3.2. Emocjonalne źródła uprzedzeń; przesądy jako skutek frustracji.
Teoria akcentująca emocjonalne źródła uprzedzeń opiera się na obserwacji, że zróżnicowanie statusów różnych grup społecznych prowadzi nieuchronnie do wykorzystywania przewagi poprzez eksploatowanie stojących niżej. Poczucie eksploatacji prowadzi do frustracji, która wyzwala gniew. Gniew tej jest rozładowywany poprzez agresję skierowaną na przedstawicieli niższych grup, które stają się tzw. Kozłami ofiarnymi.
3.3. Rywalizacja jako źródło uprzedzeń.
Teoria rzeczywistego konfliktu międzygrupowego- koncepcja zgodnie, z którą konflikty międzygrupowe, a także negatywne uprzedzenia i stereotypy wynikają z rzeczywistej rywalizacji o pożądane dobra takie jak: praca, awans czy wstęp na studia. Takie konflikty, wg owej teorii nie tylko wzmacniają solidarność międzygrupową, ale także powodują narastanie silnej niechęci wobec innych grup. W rezultacie ludzie mogą działać w sposób, który pomaga ich grupie i szkodzi pozostałym, konkurencyjnym grupom. Silniejsze uprzedzenia i związane z nimi akty dyskryminacji skierowane są nie na grupy zupełnie nisko stojące, lecz te, które znajdują się niżej, lecz blisko nas na drabinie socjoekonomicznej.
3.4. Poznawcze źródła uprzedzeń.
Proces kategoryzacji- oznacza tendencję do łączenia w grupę obiektów posiadających pewne cechy powierzchownie podobne, czyli do wrzucania ich do jednego worka. Taki sposób podejścia do świata jest korzystny przez to, że oszczędza czas i wysiłek intelektualny. By dowiedzieć się jaka naprawdę jest konkretna osoba potrzeba by było pewnego wysiłku i czasu. Ludzie wolą znaleźć podobne społeczne obiekty i wrzucić wszystkich do wspólnego worka.
Tendencja do upraszczania obrazu innych poprzez kategoryzowanie jest szczególnie silna, gdy nie posiadamy umiejętności, motywacji lub czasu na to, aby dokonać dokładniejszej analizy społecznych obiektów, gdy jesteśmy zmęczenie lub emocjonalnie podekscytowani.
Konsekwencje kategoryzowania:
Członkowie innych kategorii spostrzegani są jako wyraźnie różni od nas, a inny znaczy gorszy, my jesteśmy lepsi.
Członkowie w obrębie każdej kategorii spostrzegani są jako wszyscy tacy sami, jest to tzw. Zjawisko spostrzeganej jednorodności obcych grup
Członkowie naszej własnej kategorii spostrzegani są jako bardziej zróżnicowani, jest to tzw. Efekt spostrzeganej różnorodności grupy własnej.
Osobowe i społeczne determinanty uprzedzeń.
4.1. Osobowość autorytarna.
Osobowość autorytarna wyraża się w tendencji do uniżoności i ślepego posłuszeństwa wobec autorytetów, a pogardy i poniżania osób oraz grup o niższym statusie. Są to osoby o dwu obliczach: np. uległe i wręcz podlizujące się szefowi, a za chwilę poniżające podwładnych
Jednostki o osobowości autorytarnej miały specyficzny wzorzec wychowania w rodzinie. Mianowicie rodzice trzymali bardzo surową dyscyplinę, nie pozwalając dziecku wyrażać uczuć oraz nie ofiarując ciepła i zrozumienia. By nie zostać surowo ukaranym dziecko musiało podporządkowywać się im, tłumiąc gniew. Ta zakumulowana wrogość była rozładowywana w momencie, gdy osoba z ukształtowanymi podstawami osobowości autorytarnej otrzymywała jakąkolwiek przewagę nad innymi.
Osobowość autorytarna tworzy się także poprzez obserwowanie autorytarnych zachowań rodziców lub innych osób znaczących. Niektórzy spekulują, że jej podstawy są wrodzone.
4.2. Postawa etnocentryczna.
Etnocentryzm- jest postawą wyrażającą przekonanie o wyższości własnej grupy kulturowej z towarzyszącym temu poczuciem pogardy wobec innych grup.
4.3. Cechy wspierające poczucie własnej wartości.
Poziom samooceny jako zagrożenie poczucia własnej wartości. Okazuje się, że osoby z wysoką samooceną, gdy czują się zagrożone niepowodzeniem, wykazują tendencję do uprzedzeń i dyskryminacji. Nie mogą się one pogodzić z faktem, iż ktoś w ich ocenie gorszy może wygrać w rywalizacji z nimi i walczą z tą ewentualnością, manifestując wrogość.
Inną cechą jednostek skłonnych do silnych uprzedzeń jest potrzeba społecznej aprobaty. Osoby o jej wysokim poziomie stają się konformistyczne (ulegające wpływom) wobec tych, od których chcą uzyskać uznanie za manifestowanie uprzedzeń.
4.4. Stany emocjonalne.
Uczucia wpływają na motywację oraz zdolność wnikliwej analizy zjawisk. Decydują także o tym, jakie myśli przychodzą nam do głowy. W rezultacie nastroje i emocje mogą wywierać potężny wpływ na nasze stereotypy na temat innych.
Dobry nastrój obniża naszą motywację do wnikliwej analizy zjawisk. Ludziom w dobrym nastroju w mniejszym stopniu zależy na idealnej trafności, a w konsekwencji chętniej polegają oni na uproszczeniach poznawczych takich jak stereotypy. Przyjemny nastrój wzmaga skłonność do stereotypizacji (kategoryzowania).
Emocje, które wywołują fizjologiczne napięcie takie jak złość, strach czy euforia ograniczają nasze możliwości wnikliwej analizy zjawisk, a tym samym sprzyjają wykorzystywaniu stereotypów. Szczególnie złość i niepokój wzmagają naszą skłonność do stereotypizacji.
Empatia (czyli zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób) blokuje, redukuje lub eliminuje uprzedzenia.
4.5. Charakter religijności.
Religijność zewnętrzna- orientacja religijna, zgodnie, z którą religia jest zaledwie środkiem służącym zdobywaniu innych wartości takich jak przyjaźń, status lub wygoda. Osoby te angażują się bez problemu w uprzedzenia, często silniejsze niż te, jakie okazują osoby niewierzące.
Religijność wewnętrzna- orientacja religijna, w której ludzie starają się uwewnętrznić naukę danej religii, pragną żyć w zgodzie z jej zasadami, spostrzegając religijność jako cel sam w sobie. Ludzie ci wydają się być mnie uprzedzeni niż osoby o religijności zewnętrznej, jednak uprzedzenia nie są im całkowicie obce.
Religijność poszukująca - zorientowana jest na poszukiwanie ostatecznej prawdy. Jednostki o tym typie religijności traktują całą ludzkość jako „braci i siostry”, niezależnie od wyznania, pochodzenia, czy ekonomicznego statusu. Osoby te pozbawione są uprzedzeń.
Cele uprzedzeń, stereotypów i dyskryminacji:
Pomnażanie gospodarczych zasobów własnej grupy (osiągane poprzez rywalizację)
Zapewnianie aprobaty społecznej
Umacnianie tożsamości osobistej i społecznej ( przekonania i uczucia wobec grupy, do której się należy)
Ułatwianie poruszania w złożonym, obfitującym w informacje środowisku społecznym, które zapewnia oszczędność energii umysłowej (osiągane poprzez kategoryzowanie).
Jak zmniejszyć uprzedzenia?
Istnieją dwa podstawowe sposoby zmniejszania uprzedzeń i dyskryminacji. Są to: nasilenie kontaktów oraz wzbudzenie konieczności współpracy między grupami.
Okoliczności, w których kontakt może skutecznie złagodzić konflikty międzygrupowe:
Cechy i zdolności członków obcej grupy muszą zaprzeczać negatywnym stereotypom tej grupy (np. działania służące eliminacji uprzedzeń takie jak program na rzecz równości szans zawodowych będą najskuteczniejsze wtedy, gdy mężczyźni nawiążą kontakt z doskonale przygotowanymi kobietami);
Ludzie chętniej akceptują inne grupy, kiedy uważają tolerancję za wartość aprobowaną społecznie, dlatego kontakt międzygrupowy powinien być wspierany przez lokalne autorytety i normy społeczne;
Grupy powinny mieć jednakowy status, przynajmniej w środowisku, w którym się kontaktują, (jeżeli nauczyciel traktuje białych uczniów lepiej niż czarnych to szanse na to, że kontakt międzygrupowy doprowadzi do osłabienia stereotypów i uprzedzeń są niewielkie);
Kontakt powinien zachodzić na poziomie indywidualnym. Dzięki bezpośrednim relacjom ludzie mogą dostrzec znaczące podobieństwa, jakie łączą ich z członkami obcych grup, oraz zauważyć, że członkowie innej grupy różnią się między sobą. Osobiste kontakty sprzyjają także nawiązywaniu przyjaźni, a ludzie zaprzyjaźnieni z członkami innych grup zwykle oceniają te grupy bardziej przychylnie;
Kontakt powinien być nagradzający (np., jeżeli kobiety i mężczyźni pracują wspólnie nad przedsięwzięciem, które kończy się niepowodzeniem, żadna z grup nie zmieni negatywnych stereotypów na temat drugiej);
Kontakt, który polega na wspólnym dążeniu do jednego celu okazuje się szczególnie skuteczną metodą budowania tolerancji międzygrupowej. Współpraca między członkami różnych grup okazuje się skuteczna z wielu powodów. Zastępuje konkurencję, jako metodę zdobywania zasobów ekonomicznych i społecznych. Motywuje ludzi do trafniejszej oceny członków obcych grup, obniżając skłonność rywalizujących grup do spostrzegania przeciwników w uproszczony sposób. Kiedy współpracujemy z innymi chętniej włączamy ich do kategorii MY- dostrzegamy w nich część siebie.