SOCJOLOGIA

dr Piotr Pawliszak

1. Rozwój socjologii i jej charakter

1. Od wiedzy potocznej do socjologii

socjologia ma krótką historię ale długą przeszłość

nowa nauka na stary temat

Socjologia jako odrębna nauka rodzi się dopiero w I połowie XIX wieku - (wiek radykalnej transformacji struktury społecznej (nowoczesność, sekularyzacja) związanej z rewolucją przemysłową (industrializacjąa + urbanizacja)

nazwa „socjologia” - 1838 Auguste Comte; pierwsze książki ze słowem s. w tytule (Herbert Spencer)

„socjologia”: łac. - socius - społeczeństwo; logos - gr. mądrość, wiedza

pierwsze instytucje w Ameryce:

- 1892 pierwszy wydział socjologii na Uniwersytecie w Chicago (melting pot) - Albion Small

• American Journal of Sociology

• 1909 Amerykańskie Stowarzyszenie Socjologiczne (ASA)

w Europie:

• 1895 pierwsza katedra socjologii Unowersytet w Bordeaux - Emile Durkheim

• 1898 Rocznik Socjologiczny (L'Annee Sociologique)

• 1919 pierwsza katedra w Niemczech - Max Weber (Wraz z Ferdinandem Toenniesem i Georgem Simmlem założył pierwsze niemieckie towarzystwo socjologiczne)

• W GB socjologia uzyskała status akademicki dopiero po II wojnie światowej (wcześniej uprawiana w ramach antropologia społeczna, filozofia społeczna lub polityczna)

w Polsce:

pierwsza katedra socjologii w Poznaniu założona przez Floriana Znanieckiego, pierwsze czasopismo - „Przegląd Socjologiczny”

w skali międzynarodowej - 1949 ISA (Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne)

Refleksja nad społeczeństwem stara jak ludzkość (występowała w różnych formach)

Życie społeczne jest rzeczywistością nieodłączną od człowieka (Arystoteles dzoon politicon)

główne formy przedsocjologicznej wiedzy o społeczeństwie:

• wiedza potoczna (jedno z najważniejszych źródeł dla socjologii naukowej)

• zbiór spostrzeżeń przypadkowych i osobistych

• wiedza fragmentaryczna i niespójna (np. przysłowia i mądrości ludowe: „niedaleko pada jabłko od jabłoni”; „z jednego drzewa krzyż i łopata”)

• pochopna

• apodyktyczna (silnie nasycona wartościowaniem)

• twórczość artystyczna i religijna (refleksja nad losem człowieka i jego dramatyzacja):

• literatura realistyczna: np. Biblia, Koran, W. Hugo: „Nędznicy”, B. Prus: „Lalka”, „Ziemia obiecana”, J. Steibeck: „Na wschód od Edenu”, „Grona gniewu itd.

• malarstwo, rzeźba: F. Goya „Rozstrzelanie powstańców madryckich”, Picasso: „Guernika”, „Trzy krzyże gdańskie”

• filozofia społeczna (polityczna): zapoczątkowana jeszcze w okresie przed Platonem i Arystotelesem (np. Solon) Platon: „Państwo”.

• filozofia dąży do prawdy obiektywnej poprzez stosowanie różnorodnego materiału obserwacyjnego, przestrzegania praw wnioskowania

• tworzy systemy normatywne

z filozofii społecznej przejęto podstawowe założenie, że życie społeczne nie jest zbiorem unikalnych wydarzeń lecz posiada powtarzalne cechy i prawidłowości

Socjologia wywodzi się z powyższych typów refleksji i współistnieje z nimi, ma też kilka cech specyficznych wynikających z zastosowania wzoru nowożytnej nauki szczegółowej do poznania specyficznego przedmiotu (życia społecznego)

socjologia - nauka empiryczna zmierzająca do formułowania ogólnych praw o rzeczywistości

od wiedzy potocznej odróżnia ją:

• zdobywanie wiedzy - metodyczne, technikami empirycznymi

• troiste empiryczne źródło poznania socjologicznego: A. Sułek: „W terenie, w archiwum, w laboratorium”

• eksperyment

• obserwacja uczestnicząca - nieuczestnicząca, wywiad (swobodny, ustrukturalizowany), wywiad zogniskowany, ankieta, sondaż, test socjometryczny itp.

• analiza treści dokumentów urzędowych, osobistych,

• formułowanie wiedzy - w postaci ogólnych (średniego zasięgu) praw powiązanych w teorie, za pomocą wyraźnych, operacjonalizowanych pojęć, powstrzymanie się od wartościowania,

• socjologia stawia sobie zadanie opisywania i wyjaśniania rzeczywistości społecznej, a także wskazywania kierunków reformy społecznej

• do destrukcji tradycyjnego kształtu socjologii dąży postmodernizm zaprzeczając istnieniu prawidłowości w świecie społecznym, głosząc fragmentaryczność, jednostkowość, niepowtarzalność w życiu społecznym

• socjologia oferuje specyficzne, szerokie spojrzenie (jedną z możliwych perspektyw) na życie społeczne - np. Durkheim wykazał, że samobójstwa nie są tylko aktami zdesperowanych jednostek lecz występują z różną częstotliwościa w różnych kategoriach społecznych i zależą od typu i stopnia integracji społecznej.

• Mills mówi o wyobraźni socjologicznej - np. bezrobocie jest tragedia jednostki, jest też problemem społecznym regionu (kraju).

1.2. Socjologia jako nauka osobliwa

XIX wieczni twórcy socjologii naiwnie utozsamiali nauki społeczne z naukami o przyrodzie i postulowali pozytywistyczny (scjentystyczny) model nauki:

• ograniczenie poznania naukowego do zjawisk poznawanych zmysłowo

• unikanie tez na temat istoty, esencji, fundamentalnych mechanizmów, sensu zjawisk

• formułowanie uogólnień na drodze indukcji, praw na temat zależności między zjawiskami

• formułowanie dyrektyw praktycznych (technicznych) i przewidywań

tymczasem przedmiot socjologii nie jest taki sam ja przedmiot nauk przyrodniczych (naturalizm) - rzeczywistość kulturowa: znaczenia, sensy, symbole, normy wartości, człowiek działa woluntarnie

Model humanistyczny (w latach 60 nastąpił przewrót antypozytywistyczny i ten model obecnie dominuje)

M. Weber - postulat rozumienia zjawisk społecznych (musi wykraczać poza subiektywne sensy - Habermas: „idealna sytuacja komunikacyjna”, Znaniecki „indukcja ejdetyczna”)

K. Marks: wiedza społeczna jest ideologiczna - pociąga za sobą masy

F. Znaniecki - postulat „współczynnika humanistycznego” - przedstawienie rzeczywistości wraz z świadomością uczestniczących w niej aktorów („Chłop polski w Europie i Ameryce”, J. Chałasiński: „Młode pokolenie chłopów”); działanie ludzkie jest woluntarne, nie da się przewidywać, choć wykazuje pewne regularności (świadomość jest społecznie tworzona - społeczna definicja sytuacji).

S. Ossowski: nauka osobliwa - jest elementem rzeczywistości, którą bada; poznawanie obiektów znaczących wzbudzać może: uznanie (odrzucenie), odczuwania lub realizacji

R. Merton: samodestrukcyjne i samospełniające się przepowiednie

1.3. Rozwój socjologii

Czynniki rozwoju socjologii:

uświadomienie sobie zmienności społecznej - nowoczesność

Oświecenie - ruch umysłowy dążący do poznawania rozumowego i empirycznego i przebudowy społeczeństwa na podstawach rozumowych (odrzucenie religii, zwyczajów, przesądów)

Rewolucja Francuska i przebudowa porządku politycznego

August Comte (1798-1857)

Postulował w „Kursie filozofii pozytywnej” po raz pierwszy powołanie nowej dyscypliny naukowo badającej społeczeństwo - „socjologia” (fizyka społeczna)

Podstawowy problem dla socjologii sformułowali filozofowie oświecenia: „Co sprawia, że społeczeństwo nie rozpada się mimo, że staje się coraz bardziej złożone, zróżnicowane, wyspecjalizowane i podzielone? - Comte odpowiadał: „consensus universalis” - powszechnie uznawane idee i przekonania (uniwersalna moralność)

uzasadniał potrzebę socjologii:

fazy ewolucyjne: teologiczna, metafizyczna, pozytywistyczna - hierarchia nauk: u podstaw matematyka, chemia, fizyka, biologia na szczycie socjologia („królowa nauk”) wywodząca się z biologii

Świat przyrody i społeczeństwa stanowi jedność dlatego postulował jedność metodologiczną z naukami przyrodniczymi (faktografia)

metoda porównawcza, cel: rozumienie-przewidywanie-zapobieganie

socjologia ma pomóc przeprowadzić społeczeństwo od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego

społeczeństwo - skomplikowany organizm: „anatomia społeczna” - statyka społeczna, „dynamika społeczna” - fizjologia społeczna

Herbert Spencer (1820-1903)

Jako pierwszy rozwinął socjologię jako naukę

podstawy metodologiczne w : „Zasady socjologii”

podjął próbę zintegrowania całej wiedzy o świecie w oparciu o zasadę ewolucji (wszystkie wymiary świata: fizyczny, biologiczny, społeczny podlegają ewolucji wg tych samych zasad:

• od form prostych do złożonych

• od nieoznaczoności elementów do ich artykulacji

• w kierunku specjalizacji i zróżnicowania funkcji

• od społeczeństwa tradycyjnego „militarnego” (gł. funkcje obrona, sztywna hierarchia i dyscyplina) do społeczeństwa nowoczesnego „industrialnego” (współpraca w zakresie produkcji, płynna struktura, nnowacyjność)

• prekursor funkcjonalizmu (wyróżnione segmenty społeczeństwa pełnią funkcje na rzecz całości)

Emile Durkheim (1858-1917) kontynuacja i rozwój francuskiej tradycji

Łączył refleksję teoretyczną z badaniami empirycznymi np. „Samobójstwo”, „O podziale pracy społecznej”

Podjął pytanie: jak możliwa jest spójność społeczna - wspólnie podzielane „wyobrażenia” społeczne, wraz z różnicowaniem społeczeństw zmienia się świadomość społeczna (zawierająca wyobrażenia), staje się ogólna, abstrakcyjna i zróżnicowana (solidarność mechaniczna - solidarność organiczna)

głównym przedmiotem socjologii są „fakty społeczne” - podzielane przez całą zbiorowość normatywne przekonania zewnętrzne wobec członków społeczeństwa i wywierające przymus (gł. moralność, prawo, religia)

Należy rejestrować te fakty, poszukiwać ich przyczyn i funkcji

Badał samobójstwa - sformułował pojęcie anomii (chaosu normatywnego)

Karol Marks (1818-1883)

„Kapitał”, „Osiemnasty Brumaire'a Ludwika Bonapartego”

program reformy i walki społecznej oparł na oryginalnej koncepcji teoretycznej na temat budowy społeczeństwa i jego rozwoju

Nie ma praw uniwersalnych - każda epoka historyczna (organizacja społeczeństwa) kształtowana jest na podstawie specyficznego typu produkcji, organizacji pracy i kontroli własności (siły wytwórcze)

baza (siły wytwórcze - sprzeczność między społecznym charakterem pracy a prywatnym charakterem własności, skutkiem jest alienacja pracy)

nadbudowa (kultura, polityka, religia itp.)

Byt określa świadomość (życie społeczne determinuje podstawowe kategorie myślenia)

Siłą napędową rozwoju społecznego są sprzeczności - prekursor socjologii konfliktu

Zmiany są nieuchronne ale zachodzą poprzez rewolucje - ostatnia rewolucja proletariacka zaprowadzi społeczeństwo bezklasowe {koniec historii - Fukuyama}

rola socjologa aktywna: uświadomienie nierówności i praca nad ich wyeliminowaniem (klasa dla siebie - Giddens, Faucault)

Max Weber (1864-1920)

„Etyka protestancka i duch kapitalizmu”; „Ekonomia i społeczeństwo”

Prowadził „milczący dialog” z Marksem starając się skorygować zbyt ostre twierdzenia Marksa

Zgadzał się z Marksem, że socjologia nie może formułować uniwersalnych i ponadczasowych praw - nie wierzył jednak również w determinizm historyczny - zapoczątkował przewrót antypozytywistyczny

Uważał, że socjologia winna być wolna od wartościowania, winna dążyć do zrozumienia działań aktorów społecznych (jednostek - podejście micro), a także większych całości kulturowych tworzących się poprzez instytucjonalizację działań

Z działań wyłaniają się struktury: np.

• władza (charyzmatyczna, tradycyjna, legalna), najbardziej racjonalną struktura jest biurokracja (zasada bezosobowej, instrumentalnej efektywności)

• struktury nierówności nie pochodza tylko z posiadania (majątkowej, prestiżowej, politycznej)

• nierówności nie zawsze prowadza do konfliktu - potrzebni są charyzmatyczni przywódcy

• Baza nie determinuje nadbudowy (byt nie do końca okresla świadomość) idee też mogą kształtować świat: szczególna formacja „kapitalizm” wyłonił się z protestanckiego etosu oszczędności i pracy

Początki socjologii amerykańskiej - analiza tworzenia Nowego Świata

Z filozofii pragmatyzmu rodzi się interakcjonizm symboliczny - George Herbert Mead: jednostki i społeczeństwa powstaja w wyniku wzajemnej interpretacji znaczących działań aktorów społecznych. Dostosowywują oni linie swych działań dążąc do pragmatycznych celów (np. potwierdzenie własnej wartości, zdobycie władzy, prestiżu, własności.

Rozwinięto analizę zmiany społecznej i ruchów społecznych oraz psychologię społeczną

Socjologia amerykańska rozwinęła też metodę sondażową i analizę statystyczną

1.4. Podstawowe perspektywy socjologiczne

Socjologowie rozwijając idee klasyków rozwinęli kilka alternatywnych (komplementarnych) wizji uprawiana socjologii (paradygmatów), w ich ramach tworzone są teorie, którym jednak wiele brakuje do spójności, ścisłości i ogólności teorii nauk przyrodniczych (pewnie nigdy ich nie osiągną).

FUNKCJONALIZM

Wywodzi się od Spencera poprzez Durkheima do T. Parsonsa, R. Mertona, J. Alexandra

dominował w latach pięćdziesiątych

Teorie funkcjonalne traktują rzeczywistość społeczną jako system wzajemnie ze sobą powiązanych części. Są one analizowane pod kątem funkcji (jawne-ukryte, dysfunkcje-eufunkcje), które pełnia w większym systemie (np. rodzina, szkoła). Przyjmuje się istnienie „potrzeb” systemu i bada się czy podsystemy spełniają te „wymagania” (rownowaga).

Jest to wizja, która zmianę i konflikt postrzega jako dewiację

TEORIE KONFLIKTU

Wywodzą się od Marksa i Webera. Widzą rzeczywistość społeczną jako pełną sprzeczności i konfliktów miedzy jego częściami. Siłą napędową konfliktów jest nierówność (np. studenci - wykładowcy, partie i grupy społeczne) konflikt toczy się o kontrolę nad dobrami (np. oceny, władza)

TEORIE INTERAKCJI

Ludzie komunikują się ze sobą za pomocą symboli (gestów znaczących), które są interpretowane i odwzajemniane. Ludzie wspólnie starają podporządkować rzeczywistość, tworzyć ją dla własnych korzyści. Makrostruktury są tworzone przez wiązki interakcji, które podlegają strukturalizacji (utrwalaniu: w świadomości i w obiektywnych systemach znaczeń).

TEORIE UTYLITARNE (WYMIANY)

Wywodzi się z idei ekonomicznych m.in. Adama Smitha. Założenia: człowiek jest istotą racjonalnie kalkulującą maksymalizującą zyski (korzyści) i minimalizującą koszty. Wymieniają coś za coś. Stosunki społeczne są stosunkami wymiany bezpośredniej lub pośredniej. Kalkulacje są najczęściej automatyczne i kulturowo okreslone (np. czy warto się uczyć wstępu do socjologii). Wymienia się: pieniądze, samopoczucie, miłość, dumę, kontrolę, prestiż itp. (Szacowanie wartości jest dość trudne, zindywidualizowane ale i społeczne - np. zbawienie, kariera zawodowa)

SOCJOBIOLOGIA

Wywodzi się od Edwarda O. Wilsona: badanie biologicznych podstaw zachowań społecznych (korale i gąbki, owady społeczne, ssaki, człowiek) wszystkich organizmów żywych, łącznie z człowiekiem

• teoria łącznej wartości przystosowawczej:

• jednostką doboru naturalnego jest gen

• organizmy dążą do przekazania jak największej ilości kopii własnych genów

• nosicielami genów są osobniki spokrewnione ze sobą

problem altruizmu (np. pszczoły robotnice)

- (przekazywanie genów) bezdzietna siostra, która pomaga wychować dzieci swemu rodzeństwu może sprawić, że w następnym pokoleniu będzie więcej potomków jej rodziców,niż byłoby gdyby sama nie zrezygnowała z posiadania dzieci i pozbawiła rodzeństwo pomocy skłaniając je do ograniczenia liczby potomstwa.

• altruizm odwzajemniony (oszuści zostają rozpoznani i nikt im nie pomaga)

• samce są „niewierne”, samice są opiekuńcze

W ramach perspektyw powstało wiele teorii (niektóre łączą perspektywy), są jednak wycinkowe i niepełne. Badacze społeczeństwa stosują z reguły cały zespół teorii do wyjaśniania badanej rzeczywistości.

1.5. Natura społeczeństwa

Socjologia - nauka o społeczeństwie - co to jest społeczeństwo?

z reguły wielka zbiorowość ludzi w ramach ... - społeczeństwo państwowe, narodowe, eklezjalne, globalne

mniejsze zbiorowości to społeczność, grupa społeczna, krąg społeczny, wspólnota ale może też być np. społeczeństwo regionalne

pojęcie abstrakcyjne (typ idealny) - konkretne desygnaty posiadają tylko niektóre cechy pojęcia (typu)

pojęcia w socjologii są często niedookreślone, różnie definiowane, prowizoryczne „uczulające”

społeczeństwo (społeczność) to:

• zbiorowość ludzi (jednostek) ale i relacji miedzy nimi - obecnie grupy społeczne

• kiedyś mówiono: „organizm społeczny” - przejście na wyższy poziom abstrakcji zaowocowało pojęciem systemu społecznego (pozycji społecznych: np. szpital, wojsko, kościół)

• wyodrębnienie abstrakcyjne relacji dało pojęcie struktury społecznej (np. struktura konfliktu, struktura władzy (w różnych kontekstach społ. jest podobna)

• kolejny stopień abstrakcji to wyodrębnienie działań (ludzie należą do struktur tylko wtedy jeśli „coś robią” z innymi ludźmi, którzy też tam należą) - społeczeństwo jest efektem złożonych działań ludzi (od Webera do Giddensa (strukturacja))

• innym aspektem wyabstrahowanym z rzeczywistości społecznej są znaczenia społeczne (działania mają sens), system znaczeń (symboli, wzorców, reguł, norm, wartości) to kultura (P. Bourdieu, M. Foucault, Jean Baudrillard)

• jeszcze innym zdarzenia społeczne - społeczeństwo jest płynną, zmienną konfiguracją kulturowo ukształtowanych działań ludzi odnoszących się do działań innych ludzi.

Siedem komplementarnych perspektyw czym jest społeczeństwo:

1. demograficzna - populacja

2. grupowa - wspólnota

3. systemowa - zespół pozycji i związanych z nimi ról

4. strukturalna - sieć relacji (form odnoszenia się do siebie)

5. aktywistyczna - sieć interakcji

6. kulturalistyczna - matryca znaczeń

7. polowa - pole zdarzeń społecznych

np. rodzina, klasa szkolna (zanalizuj)

Obecnie socjologia koncentruje się nie tyle na ludziach, co na tym, co dzieje się między ludźmi: na oddziaływaniach, komunikacji, wspólnych znaczeniach - życie społeczne, przestrzeń międzyludzka, świat(y) społeczny(e) (Peter Berger)

1.6. Światy społeczne

Społeczeństwo (pole społeczne, życie społeczne, przestrzeń międzyludzka) jest ogromnie złożona i zróżnicowana. Jednostka ludzka egzystuje (emigruje) do różnych światów społecznych (kontekstów społecznych):

• rodzinny

• zabawowo-rówieśniczy

• sąsiedzki

• edukacyjny

• zawodowy

• rozrywkowy/rekreacyjny/sportowy

• religijny/sztuki

• polityczny

• ekonomiczny

• medyczny

• więzienny

migracja - zestaw kontekstów - hierarchia ważności - posiadamy kompetencje

Aspekty społ./Konteksty społ.	Populacja	Grupa	System	Struktura	Działania	Kultura (Reguły)	Pole zdarzeń
Rodzina	członkowie rodziny	rodzina	organizacja rodzinna	struktura pokrewieństwa	prokreacja, wychowanie'prowadzenie domu	etos rodzinny, prawo rodzinne	historyczne przemiany rodziny
Edukacja	uczniowie nauczyciele	szkoła	oświata szkolnictwo	hierarchia wykształcenia	uczenie się nauczanie	dyscyplina szkolna	zmienne formy i treści edukacji
Praca	robotnicy pracownicy	firma przedsiębiorstwo, zakład pracy	gospodarka	podział pracy organizacja pracy	czynności robocze	etos pracy, regulaminy, prawo pracy	zmienne formy i treści pracy
Religia	wierni duchowni	kościół parafia gmina wyzn.	organizacja kościelna	hierarchia kościelna	modlitwa rytuał „posługa”	dekalog,prawo kanon. zwyczaje rel.	historyczna ewolucja religii
Polityka	obywatele	państwo narodowe	organizacja państwowa	hierarchia władzy	rządzenie, partycypacja wybieranie	kultura polityczna prawo konst.	zmienność organizacji państwowej

socjologiczna analiza poszczególnych światów społecznych to socjologie szczegółowe

1.7. Socjologiczna wyobraźnia i język

funkcja kliniczna: socjologowie z własnej inicjatywy badają problemy społeczne, inicjują i biorą udział w debacie publiczne, proponują rozwiązania

funkcja techniczna: socjologowie działają na zlecenie gł. administracji, biznesu, organizacji pozarządowych - np. badania marketingowe, sondaże opinii, socjotechnika

Socjologia ma za zadanie (rola społeczna) rozwinąć socjologiczną wyobraźnię, podstawową kompetencję do rozumienia i przekształcania rzeczywistości społecznej:

świadomość zmienności rzeczywistości, podmiotowości społecznej, uwarunkowań społecznych i kulturowych i umiejętność przewidywania społecznych skutków zdarzeń i działań.

Narzędziem myślenia jest język (w tym przypadku) socjologiczny.

2. Wyłanianiająca się rzeczywistość społeczna

Świat jest pełen gwaru i ruchu , ludzie nawiazują kontakty, daża do czegoś wspólnie lub walczą (konkurują) ze sobą, organizują się. W wyniku tej społecznej krzątaniny powstają światy społeczne i społeczna rzeczywistość

2. 1. Działania i styczności społeczne

Zachowanie - widoczne na zewnątrz przejawy aktywności {podobieństwo ludzi i zwierząt: behawioryzm-uczenie się (odruchy)}

Te same gesty mogą mieć inne znaczenie - uderzenie po twarzy bójka-mecz bokserski

Działanie - zachowanie wyposażone w sens subiektywny/obiektywny (możliwy do odczytania w określonym kontekście (rozumienie bezpośrednie), niekiedy źle odczytywany).

Pełen sens nie jest jasny nawet dla aktora społecznego (działania podświadome, nawykowe, tradycyjne - metody rozumienia pośredniego(interpretacyjnego))

Aktorzy chcą, by odczytywano je w określony sposób (manipulacja znaczeniami - zasada przekładalności perspektyw)

Istnieje też znaczenie konwencjonalne (kulturowe)

Najbogatszym systemem przechowującym znaczenia (danej kultury narodowej, etnicznej, religijenej, profesjonalnej...) i służącym do ich komunikacji jest język

Czynności społeczne - działania skierowane do innych ludzi w sytuacji styczności społecznej (świadomość innego - Wykład Mertona w pustej sali)

Weber - szczególna kategoria działań społecznych, w których aktor uwzględnia reakcje partnerów (człowiek radarowy - Riesman / trafne wskazanie „innego” (pomagają symbole tożsamości, np. mundur, słuchawki, futro na gołym ciele, uśmiech, słownictwo) - Mead)

- prezentacja jaźni

działania racjonalne instrumentalnie (ze względu na środki) (kalkulacja/racjonalność subiektywna - np. ostentacyjna konsumpcja) - założenie racjonalności instytucjonalnej (kontekstowej), nowoczesność=powiększanie sfery racjonalności instrumentalnej

działania racjonalne autoteliczne (ze względu na wartości) Ojciec ratujacy dziecko z pożaru, św. Maksymilian (?), Piłsudski (?) - typ idealny

działania tradycjonalne (rutynowe) (przeżytki kulturowe-Malinowski, rytuały religijne i polityczne, stabilizują społeczeństwo)

działania emocjonalne - ekspresja emocji np. płacz żałobników, gniew zdradzonego kochanka (typ idealny), manipulacja uczuciami

cywilizacje (środowiska) gorące (kultura dionizyjska) i zimne (apollińska)

2.2. Interakcje

działania kierowane do innych (wyobrażenie partnera) spotykają się z odpowiedzią (wyobrażenie partnera) przebiegają wg pewnych wzorów kulturowych mniej lub bardziej otwartych - np. egzamin, wizyta u psychiatry, podrywanie kobiety (mężczyzny) w pociągu

styczność społeczna (kontakt społeczny) - przelotny jednorazowy/ regularny, osobowy/rzeczowy, bezpośredni/pośredni (media)

styczności mogą rozwinąć się w dłuższą interakcję - sekwencja działań społecznych wzajemnie sobie odpowiadających (jedność osób, miejsca i czasu) przebiegajacych według reguł kulturowych kontekstu (rozmowa, kłótnia, randka, pojedynek, egzamin, mecz tenisa, stosunek seksualny, plotkowanie)

interakcja bezpośrednia/posrednia

dystans interakcyjny - przestrzenny i społeczny (Edward Hall: intymny (do ok. 45 cm) , osobisty (45-150 cm), socjalny (1,5-4m), publiczny (powyżej 4 m)

organizacja przestrzeni i kontekst strukturalizuje interakcje: klasa szkolna, uniwersyteckie pomieszczenia, bar, więzienie, gabinet lekarski, gabinet dyrektora

telefon komórkowy oderwał interakcje od kontekstu (nie wiemy gdzie ktoś jest, jaka pora dnia (ograniczeniu uległy normy regulujące interakcje)

teorie interakcji:

• teoria behawioralna: sekwencja wyuczonych bodźców i reakcji

• teoria wymiany/racjonalnego wyboru (G. Homans, Blau): model ekonomiczny - wymiana subiektywnych korzyści wg norm wzajemności (matka-dziecko, kochankowie, Kula - funkcje społeczne i psychologiczne)

• teoria interakcjonistyczna (Charles Cooley, Mead): istota komunikacja symboliczna podejmowana w oparciu o określoną definicję sytuacji (np. pogrzeb, egzamin), która w trakcie i. jest przekształcana (np. pomyłki), etapy (np. podryw): wskazanie partnera ze względu na mój cel, wyobrażenie partnera, antycypacja odpowiedzi - postawienie się w roli innego (wysoka ocena sprzyja podejmowaniu interakcji), komunikat, interpretacja odpowiedzi...

• teoria dramaturgiczna (E. Goffman): wywieranie (kontrola) wrażenia, prezentacja jaźni (różnych, dbanie o fronton), utrafić w gust, jaźń(-nie) odzwierciedlona(-e), samosprawdzająca się prognoza (sukces mających dobre mniemanie o sobie, ale nie nazbyt przesadne; etykietowanie{Gogol})

• teoria etnometodologiczna (Garfinkel) - opis przebiegu i odsłonięcie oczywistych etnozasad np. zasada et cetera (wiesz? - nie wiem, co to znaczy?), rytuały interakcyjne np. otwarcia, zamknięcia (umożliwiają gładki przebieg interakcji bez napięć, szczególnie pomiędzy różnymi statusami np. wykładowca-student)

sieci interakcji

diada (współpraca, dialog, konkurencja, walka)- triada (możliwa koalicja, mediacja, skłócanie)

więcej osób: działanie połączone (Mead), zgromadzenie (Goffman), sieć interakcji: imieniny (sieć niezogniskowana), chat internetowy, konferencja, lekcja w klasie (sieć zogniskowana)

instytucje - utrwalone wzory działań i reguły porządkujące ludzkie interakcje (i określają ramy prowadzone przez jednostki gier)

{funkcjonalnie: kompleksy ról zintegrowane wokół zaspokajania istotnej potrzeby społecznej}

2.3. Stosunki społeczne

interakcje powtarzalne

interakcje regularne

interakcje regulowane (normami społecznymi)

Wielość interakcji powtarzalnych i/lub regularnych oraz regulowanych pomiędzy dwojgiem partnerów nazywamy stosunkiem społecznym (np. małżeństwo, dyrektor-pracownik) -

stosunek osobowy - stosunek częścią osobowości

trwałość?

regulacja normatywna (wzajemne prawa i obowiązki - zrównoważone, niezrównoważone - eksplatatorskie, roszczeniowe; możliwe sankcje)

• normy odnoszą się do (apersonalnych) pozycji społecznych

normatywny wzór działania (scenariusz) w ramach pewnej pozycji (w stosunku do określonych partnerów) to rola społeczna (żony, urzędnika, burmistrza - podstawowa informacja o tożsamości partnera i wskazówka do działania)

(rola społeczna - uczyć się, odgrywać, wchodzić w rolę, zachowywać dystans, socjalizacja, osobowość społeczna - zespół ról-pozycji)

Typy stosunków społecznych:

• przypisane (Polak, katolik(?), uczeń)

• osiągane (większe znaczenie w społ. nowoczesnych - społeczeństwo losu - społeczeństwo wyboru; nowoczesność: preferencja kryteriów uniwersalistycznych nad partykularystycznymi (adwokatura), sprawiedliwość społeczna: merytokratyczna, równych (wyrównywanie) szans )

• stosunki instrumentalne (Gesellschaft)- stosunki autoteliczne (Gemeinschaft - wspólnota - wspólnota intencjonalna)

• formalne - nieformalne

• ciągłe (strukturalnie wbudowane czasokresy - Merton) - terminowe

• egalitarne - nieegalitarne (pomocowe - np. psychiatra)

• homogamiczne - heterogamiczne

• gorące - zimne (chirurg - „troska z dystansu”)

inne typy stosunków dominują w grupach pierwotnych (wspólnoty), inne zaś we wtórnych (stowarzyszenie)

Stosunek tworzy się w procesie rutynizacji i instytucjonalizacji - może zachodzić odwrotny proces rozpadu (np. rozkład pożycia i rozwód)

(Davis)

• faza podrywu: zainteresowanie, kontakt, interakcje powtarzalne

• chodzenie ze sobą: prowadzi z reguły do rutyny

• „powiedz, że mnie kochasz”: symbole intymności

• „weź mnie jakim jestem”: pogłębione otwarcie

• „zrób mi przysługę”: wzajemna pomoc

• legalizacja

2.4. Organizacja społeczna

W przestrzeni społecznej występuje wiele pozycji-ról w rozmaitych powiązaniach:

środowisko społeczne - jednorodny zbiór takich samych lub istotnie podobnych pozycji i ról społecznych

W społeczeństwie pierwotnym integracja (solidarność) mechaniczna

solidarność środowiskowa, lojalność, zaufanie, endogamia

mentalność środowiskowa

środowisko może sformułować swe wartości i interesy i wyłonić organizację do ich obrony

krąg społeczny: zestaw typowych pozycji-ról (typowi partnerzy), z którymi powiązana jest dana pozycja (różne oczekiwania: konflikt między segmentami roli (np. profesor medycyny, ordynator)

konglomerat pozycji - pewne role są naczelne (centralna) inne podrzędne - konflikt ról, konflikt interesów, dysonans poznawczy (cena za życie w społeczeństwie zróżnicowanym - strategie zaradcze)

sekwencja pozycji - Jednostka występuje w różnych pozycjach i zmienia je w ciągu życia (kariera, trajektoria w niektórych kontekstach sformalizowana - oświata, w innych luźna - artyści)

organizacja zintegrowany zbiór różnych pozycji zajmowanych przez różne osoby realizujący ważną społecznie funkcję (styl działania i formy stosunków zależą od kontekstu społecznego: rodzina, drużyna piłkarska, uniwersytet, urząd gminny, biuro, parafia)

nowoczesność - rozwój organizacji celowych i formalnych, racjonalizacja, odczarowanie, sekularyzacja.

organizacja formalna - nieformalna (z reguły zachodzą na siebie: nepotyzm, klikowość, fala, grypsera)

Weber: typ idealny biurokracji (organizacja (działania) racjonalno-instrumentalna; władza legalna)

1. hierarchia pozycji

2. specjalizacja i podział funkcji (kompetencje wobec niższych urzędników i petentów ograniczone przedmiotowo (zakresem spraw) i podmiotowo (zakresem osób))

3. depersonalizacja stosunków pomiędzy urzędnikami oraz miedzy urzędnikami i petentami

4. rekrutacja na zasadach uniwersalistycznych (merytokratycznych)

5. awans według ustalonych uprzednio kryteriów i procedur

6. wynagrodzenie w zależności od pozycji w hierarchii i za wypełnianą pracę według ustalonych uprzednio kryteriów i procedur

7. pisemna forma wszelkich czynności (kontrola, odpowiedzialność, „pamięć biurokracji”)

konsekwencje

socjologia organizacji:

• zarządzanie naukowe (Frederick W. Taylor - rozdzielenie własności i zarządzania, wydajność)

• stosunki międzyludzkie (Elton Mayo - poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja, kultura organizacyjna)

• kierunek administracyjny - patologie organizacji

typ idealny - typ realny: możliwość nadużyć w każdym aspekcie

działanie rutynowe i schematyczne: zapoznanie celu, nie dostosowanie do sytuacji nietypowych i zmian, „wyuczona bezradność” (w sytuacjach nietypowych), zastąpienie celów środkami, logika instytucjonalna (myślenie grupowe), syndrom & 22 (mnożenie drobiazgowych, nieskoordynowanych przepisów, konserwatyzm i rytualizm, oligarchizacja, depersonalizacja (Bauman: ”Nowoczesność i holocaust”); drugie życie w organizacji;

prawo Parkinsona: im więcej mamy czasu na wykonanie pracy, tym więcej czasu ona zabiera

II - jeśli coś może się zepsuć, to na pewno się zepsuje/ człowiek któremu odmawia się prawa do podejmowania ważnych decyzji, zaczyna uważać za ważne te decyzje, które wolno mu podejmować, często się zdarza, że kobiety i mężczyźni pełniacy kluczowe funkcje nie piastują najwyższych stanowisk oficjalnych.

zasada Petera - każdy urzędnik dąży do stanu niekompetencji,

zmiana świata (społeczeństwo informacyjne) zmienia dominujące modele organizacji (Burns Stalker modele mechanicystyczne - organicystyczne, kultura organizacyjna-misja, symbole, rytuały)

2.5. Działania zbiorowe i ruchy społeczne

społeczeństwo masowe

działania masowe - masy ludzkie działają podobnie bez współpracy np. gorączka złota, wyprzedaż w londynie, zakupy sobotnie, głosowanie - skutki: kapitalizm (działanie wg etosu protestanckiego, niż demograficzny, zmiana rządu, hossa na giełdzie.

zachowania zbiorowe

• w tłumie, np. panika, rozruchy, lincz

• audytoria, np. fala, oklaski, owacja na stojąco

• publiczność (np. telewizyjna, radiowa)

• pokolenie („pokolenie nic”)

działania zbiorowe - np. manifestacje, protesty,

ruchy społeczne - trwałe przedsięwzięcia zmierzające do zmiany społecznej podejmowane w niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych ramach

późna nowoczesność - rozrost sektora ruchów społecznych (dzięki urbanizacji, mediom, anomii, niezadowoleniu i nierównościom, osłabieniu kontroli, edukacji, kulturze demokratycznej, aktywizm)

reformatorskie (zorientowane na normy)-radykalne (rewolucyjne - zorientowane na wartości) - ekspresyjne

ruchy - kontrruchy

zorientowane na zmiany osobowe (Radio Maryja)- na zmiany systemowe (Solidarność)

różny repertuar kontestacji: od zamachów do non violence

stare ruchy społeczne - realizacja interesów klasowych, zawodowych, warstw - nowe ruchy społeczne (ekologiczny, feministyczny, New Age, pokojowy, antyaborcyjny, proaborcyjny itp.) realizacja wartości postmaterialistycznych, uniwersalistycznych, miękkie struktury organizacyjne

ruch antyglobalistyczny - wartości materialistyczne podniesione do rangi uniwersalistycznych (obrona całego świata przed ideologia i praktyka kapitalistyczną)

instytucjonalizacja ruchu politycznego - najczęściej w partię, religijnego - w zakon lub sektę

dynamika ruchów zależy od: kontekstu strukturalnego (komunikacja, demokracja, masowość, edukacja...), k. kulturowego (tradycje buntów, kultura klęski (sukcesu), zaufanie), strukturalne napięcia (sprzeczność interesów i wartości), uświadomienie napięć (uogólnione przekonania, np. relatywna deprywacja, wzrost aspiracji), zdarzenie(a) inicjujące (symboliczne - przełamanie pluralistycznej ignorancji)

kryzys zwycięstwa, kryzys przegranej

mobilizacja zasobów (pieniędzy, poparcia, pracy, członków) - kręgi uczestników

przywódca charyzmatyczny, rutynizacja, instytucjonalizacja

2.6. Grupy społeczne

Poprzednio analizowaliśmy dynamiczne konstrukcje złożone z ludzkich działań, w niniejszym rozdziale rozważamy inną, komplementarną perspektywę uwzględniającą całości złożone z jednostek ludzkich.

populacja, zbiorowości: złożone z jednostek posiadających różne cechy są to (kategorie statystyczne) z których część jest społecznie istotna (uniwersalne, partykularne) - np. kobiety, robotnicy (są to kategorie socjologiczne)

Niekiedy wspólną sytuację życiową charakterystyczną dla kategorii socjologicznej nazywamy więzią obiektywną (Merton, Lazarsfeld: homofilia)

W kategoriach socjologicznych może pojawić się świadomość „my”, wspólnych interesów, wartości, kim jesteśmy, stereotypy, czyli więź subiektywna, tożsamość - pojawia się kategoria społeczna

Jednym z istotniejszych typów więzi subiektywnej jest więź moralna (zaufanie, lojalność, solidarność)

więź może ulec patologii: anomia - (kultura cynizmu, manipulacji, obojętności; próżnia socjologiczna, amoralny familizm, patroni i klienci)

ijjjjjj b v v

Jeśli w kategorii społecznej pojawią się styczności, interakcje (więź behawioralna), z których wyłaniają się stosunki społeczne, role istotne dla jej funkcjonowania (np. role przywódcze), a więc struktura, to mamy do czynienia z grupą społeczną

Grupa społeczna to zbiorowość posiadająca wspólne poczucie „my” i wewnętrzną strukturę

grupa społeczna może posiadać mniej lub bardziej rozwiniętą organizację formalną (szkoła, państwo)

najwyższym rodzajem więzi grupowej jest więź kooperacyjna - podział „pracy”

ludzie należą do wielu grup - mogą doświadczać konfliktu przynależności

(rozpad grupy- np. klasa po maturze, tworzenie się grup - np. samolot w Pensylwanii)

„wspólnoty wyobrażone” - grupy ideologiczne - „wmówione ludziom”.

klasyfikacja grup

kryteria obiektywne

1. liczebność: wielkie - małe (Simmel: procesy wewnątrzgrupowe: mediacja, reprezentacja, koalicja, strategia divide, zdaniowe (7-9), spójność 20)

2. własna - obce / odniesienia porównawczego (upośledzenie) - normatywnego

3. trwałość: krótkotrwałe - długotrwałe: dożywotnie - wielopokoleniowe (np. sąsiedztwo w Polsce i Ameryce, praca w Polsce i Japonii)

4. rekrutacja: przypisane - przymusowe - woluntarne (ekskuzywne/elitarne - inkluzywne

5. intensywność uczestnictwa: jednofunkcyjne (nowoczesność=specjalizacja) - wielofunkcyjne („grupy żarłoczne”)

6. rygoryzm i zakres kontroli: - totalne („społeczeństwo nadzorowane”)

7. korzyści z członkostwa: instrumentalne - autoteliczne (grupy ekspresywne)- zadaniowe (dysjunktywne - koniunktywne)

8. stopień zorganizowania: formalne/zorganizowane - nieformalne/niezorganizowane

kryteria subiektywne

1. siła identyfikacji członków:

2. znaczenie dla jednostki: pozytywne i negatywne grupy odniesienia porównawczego, normatywnego (socjalizacja antycypacyjna) (prawo Simmla-Cosera: konflikt zewnętrzny, nawet tylko wyobrażony zwiększa integrację wewnetrzną grup i zbiorowości)

typologie syntetyczne

1. grupy pierwotne (stosunki osobowe - rodzina, rówieśniczo-przyjacielskie, wspólnota lokalna, quasi-pierwotne: np. wspólnoty religijne, rehabilitacyjne, pośredniczą w kontaktach z makrostrukturami)- wtórne {kapitał społeczny, próżnia socjologiczna, jedynie niewielu ludzi poświęca więcej uwagi symbolom szerszego świata)

2.7. Struktura społeczna grupy

struktura społeczna - Abstrakcyjne pojęcie odnoszące się do sieci relacji (pozbawionej jednostek, pozycji, ról społecznych) - forma (Simmel: struktura konfliktu, współpracy, władzy, hierarchii, wymiany itp.) - polityczna, ekonomiczna, religijna w danym społeczenstwie

mikrostruktury - makrostruktury

struktury komunikacyjne (okrąg - rola kierownika nieokreslona, organizacja niestabilna, dokładność wykonania zadania niewielka, zadowolenie b. duże; gwiazda - rola kierownika wyraźna, organizacja stabilna, szybkość i dokładnośc duże, zdowolenie niskie; igrek, łańcuch)

struktury socjometryczne - ustalana za pomocą „wyborów socjometrycznych” atrakcyjność towarzyska (zintegrowane, frakcje, outsiderzy, kliki)

Przywództwo (władza) - zdolność do wpływania na innych

typologia przywództwa wg. M. Webera (ze względu na źródło) legitymizacji:

• przywódca legalny

• przywódca tradycyjny

• przywódca charyzmatyczny - charyzma, to powszechne przekonanie, że przywódca posiada niezwykłe, niekiedy ponadnaturalne właściwości i zdolności (charyzma może być przekazywana w drodze dziedziczenia lub w drodze praktyk np. rytualnych, magicznych, kontemplacji, transu itp.)

struktura przywództwa - (cechy przywódców statystycznie zależne są od cech podwładnych)

• przywódcy zadaniowi

• przywódcy „społeczni”

style:

• autorytarny (konsekwencją jest agresja, apatia, brak inicjatywy)

• demokratyczny

• anarchiczny (wzrasta agresja)

determinacja strukturalna - ramy ludzkiej aktywności (ograniczenia i możliwości - taken for granted)

wymiary struktury:

• struktura normatywna (relacje między regułami działania na poszczególnych pozycjach - harmonijna, chaotyczna)

• s. idealna (poznawcza) (relacje między przekonaniami: harmonijna-przejrzysta np. partia, pluralistyczna, nieprzejrzysta np. parlament

• s. interesów (szans dostępu do cenionych społecznie dóbr: egalitarna, nieegalitarna)

• s. interakcyjna (komunikacyjna: otwarta, zamknięta)

struktura jest dynamiczna odtwarzana i przetwarzana (np. struktura szans edukacyjnych czy innych): strukturacja (figuracja)

3. Kultura i zmiana społeczno-kulturowa

3.1. Kultura wyróżnikiem człowieka

Poszukiwania wyróżnika człowieka: zwierzę społeczne (homo socialis), posługujący się narzędziami (homo faber), bawiący się (homo ludens), myślący (sapiens), posługujący się symbolami, np. mową (homo symbolicus) - zwierzęta przejawiają te cechy w sposób ograniczony i tylko selektywnie.

Wszystkie te cechy zawiera w sobie pojęcie kultury - człowiek twórca i uczestnik kultury (symbolicznej)

Kultura, wszystko, co jest stworzone przez człowieka i nabywane przez niego w procesie uczenia się, a także przekazywane innym ludziom i następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.

Podstawową funkcją kultury jest bycie narzędziem poznania i opanowania świata przez człowieka jako dominującego gatunku

Rola kultury tak istotna, że powstaje złudzenie, że człowiek tworzy świat wyzwolony spod panowania praw przyrody!!!!!!!!!

3.2. Pojęcie kultury

Perspektywa kulturowa - uzupełnia perspektywę działaniową i grupową, współcześnie kultura uznawana jest za główny czynnik i pole przemian (moda, styl, media, reklama, religia)

Pojęcie kultury wyłoniło się z:

1. obserwacji zróżnicowanych sposobów życia ludzi na różnych obszarach i w różnych epokach (antropologia i historia społeczna - ponowoczesne doświadczenie fluktuacyjnej wielokulturowości, kulturowa różnorodność form społecznych-kapitalizmu, demokracji) - kultury są wytworami różnych warunków życia ludzi (dostosowanie się do świata)

2. doświadczenia ograniczenia swobody (powinności, nakazu, zakazu, normalności) - Durkheim - „fakty społeczne” (podzielane, zewnętrzne, wywierające przymus - religia, moralnośc, obyczaje, prawo) - kultura obejmuje całość życia człowieka

• kultura obejmuje całość życia człowieka - nawet zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka (jedzenia, prokreacji)

• socjologiczne pojęcie kultury nie ma charakteru wartościującego (przymiotniki: kulturalny, kulturowy)

• Kultura odnosi się zawsze do zbiorowości, która jest jej twórcą i nośnikiem

• Kultura jest przekształcana w zbiorowym życiu

Istnieje wiele różnych definicji kultury odwołujących się do powyższych i innych wymiarów:

Określenie wstępne (Petera Bierstedt): kultura to wszystko, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności

Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn zanalizowali 150 def. kultury i wydobyli z nich wspólną treść: na kulturę składają się wzory sposobów myślenia, odczuwania i reagowania (B. Szacka dodaje) wartości i wrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania

3.3. Wyodrębnianie kultur

ZASADA I - ZBIOROWOŚCI JAKO PODMIOTY KULTUR

kultura grupowa (środowiskowa), etniczna, narodowa, religijna (np. chrześcijańska, muzułmańska), ponadnarodowa (europejska, amerykańska, afrykańska, azjatycka, zachodnia - wschodnia)

ZASADA II - TYP GOSPODARKI

Kultura społeczeństw pierwotnych, rolniczych, przemysłowych

ZASADA III - CHRONOLOGIA

Kultura średniowiecza, renesansu, nowoczesna, ponowoczesna

ZASADA IV - ZRÓZNICOWANIE SPOŁECZNE

kultura danej sfery życia społecznego (grupy): polityczna, religijna, techniczna

kultura warstwy społecznej czy klasy (chłopska, mieszczańska, szlachecka; robotnicza i klasy średniej

kultura grupy wiekowej - kultura młodzieżowa

kultury przenikają się,

jednostka uczestniczy w różnych kulturach (krzyżujące się wymagania/presje kulturowe - dysonans-„pęknięta tożsamość)

często nie mamy świadomości kulturowej - uzyskać ją można w sytuacji kontaktu z obcą kulturą lub konfliktu kulturowego

jedna z form konfliktu kultur - konflikt pokoleń: „dokąd dojdzie społeczeństwo w którym synowie są tak bezczelni - 2000 bC

konformizm - opór, kontestacja, nonkonformizm, bunt, kultura aleternatywna

OBSZARY REGULACJI KULTUROWEJ

• kultura normatywna (ład aksjonormatywny)- reguluje czynności (o ile jest zinternalizowana): normatywne wzory kulturowe (model for) wzory kulturowe mogą być idealne i realne; uznawane, odczuwane i realizowane

• wartości - dowolny przedmiot materialny lub idealny w stosunku do którego „jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”

• normy - prawidła i reguły według, których żyje jakaś grupa; nagrody za ich przestrzeganie i kary za nie przestrzeganie to sankcje

• kultura idealna - uznane przekonania, idee, poglądy, symbole (np. przekonania o wartości nauki i magii) wzory kulturowe (model of)

• kultura materialna (cywilizacja)

albo można dzielić kulturę w zależności od środowisk (dziedzin) społecznych: kultura muzyczna, rolna, szkolna, klasowa itp.

podział Kłoskowskiej:

kultura bytu (część kultury - wartości, wzory i normy - odnoszące się do relacji z naturą, produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr oraz usług, a także czynności ochronnych i obronnych), społeczna (odnosząca się i regulująca relacje między ludźmi), symboliczna (sfera wartości autotelicznych, symboli i zachowań - dziedzina religii, sztuki, zabawy, po części nauki)

Kultura istnieje:

w umysłach jednostek (zinternalizowana), w obiektach znaczących, w interakcjach społecznych

w ramach kultury można wyróżnić pewne całości:

element kulturowy (rys kulturowy) - obiekt obdarzony znaczeniem odnoszącym go do innych obiektów

kompleksy kulturowe - zespół elementów jednorodnych pod względem treści lub formy - moda, sposoby wychowania dzieci, Dekalog, mitologia

konfiguracje kulturowe - zespół elementów jednorodnych pod względem treści lub formy skupionych wokół centralnego obiektu (np. rzeczy materialnej - samochodu, komputera, idei - demokracji, nauki; wartości - konsumpcji, religii)

kultura jest złożona i pomiędzy elementami może istnieć harmonia albo napięcia

• zapóźnienie kulturowe (kilka elementów nie nadąża za rozwojem)

• jednostki mogą przejawiać kompetencję/niekompetencję kulturową

• zderzenie kultur,

• W ramach kultury można wyróżnić trzon (rdzeń) kulturowy (kultura dominująca) i subkultury (zespół charakterystycznych wzorów kulturowych występujących w zbiorowości mniejszej, będącej częścią zbiorowości większej)

• Subkultura może występować w formie podkultury (kultura zdegenerowana, np. przestepcza) , kontrkultury (subkultura przeciwstawiająca się kulturze dominującej) i kultury alternatywnej (subkultura będąca alternatywą kultury dominującej).

Czy istnieją uniwersalia kulturowe?

ze względu na równoległą genezę: George Murdock: „nie zabijaj”, zakaz kazirodztwa (ze względów genetycznych (?), ze względu na krzyżowanie się stosunków władzy i stosunków intymnych)

lub dyfuzję - imperializm kulturowy (amerykanizacja, uniformizacja i regres (odrodzenie) kultur lokalnych): kultura dominująca - np. kultura liberalizmu

postawy wobec innych kultur:

etnocentryzm - przekonanie o wyższości (naturalności) własnej kultury

relatywizm kulturowy - przekonanie, że wartości i normy każdej kultury mają sens (wyłącznie) w jej obrębie

jako zasada metodologiczna - opis kultury z perspektywy jej uczestnika

jako element światopoglądu - wszystkie kultury i ich praktyki są równe (wyrósł z postawy antykolonialnej ale może prowadzić do zanegowania potrzeby rozwoju i zmiany)

jako teoria i filozofia człowieka - człowiek (postrzeganie, wartościowanie, zachowanie) jest bez reszty wytworem kultury (zakład Donalda Browna z Donaldem Symonsem o przyrodzone ogólnogatunkowe różnice)

jako relatywizm wartości - nie ma wartości uniwersalnych, wszystkie są wytworem kultury (C. Levi-Strauss (w świeckiej perspektywie): bezradność wobec zła)

tolerancja - zgoda (akceptacja, wspieranie) na istnienie różnorodności kulturowej w danym społeczeństwie.

„polityczna poprawność” - przekonanie o równowartości różnych kultur

antyglobalizm - sprzeciw wobec uniformizacji - „macdonaldyzacji”

3.4. Procesy kulturowe

Kulturę można rozumieć jako zespół przekazów komunikacyjnych:

Istnieją 3 drogi przekazu (układy) kultury:

1. Układ bezpośrednich i osobistych stosunków społecznych (kultura jest wytworem spontanicznym, codziennym) - dominujący w społecznosciach tradycyjnych, odradzajacy się w społecznościach ponowoczesnych

2. Układ stosunków bezpośrednich ale sprofesjonalizowanych (twórcy kultury - odbiorcy) w ramach instytucji kulturalnych, przekaz kultury wyższej (uznanej za taką)

3. Układ stosunków pośrednich, nawiązywanych za pomocą mediów masowych - kultura masowa dominująca w społeczeństwach nowoczesnych - dominacja treści rozrywkowych, pomieszanie treści kultury wyższej i niższej, komercjalizacja,

Kultura masowa jest kulturą popularną, tworzoną przez masową technikę przemysłową i sprzedawana dla zysku masowej publiczności konsumentów (Strinati: 1995: 22).

KULTURA POPULARNA W SPOŁECZEŃSTWACH PONOWOCZESNYCH

1. Wpływ elektronicznych technik przekazu na dobór przekazywanych treści i rodzaj wrażliwości odbiorców

• przejście od kultury słowa drukowanego do kultury dźwięku i obrazu

• zmniejszenie oddziaływania przekazów racjonalnych i myślenia analitycznego na rzecz emocjonalnych, wizualnych przekazów syntetycznych

• stworzenie rzeczywistości wirtualnej (symulakra) konkurujacej z rzeczywistością codzienną

2. Utowarowienie kultury

- wzrost roli marketingu i reklamy także politycznej i światopoglądowej

3. Wzrost roli konsumpcji

• „spieniężenie świadomości” - konsumpcja naczelną wartością

• konsumpcja najsilniejszym wyznacznikiem pozycji społecznej

4. Globalizacja kultury

• amerykanizacja/westernalizacja/uniformizacja/macdonaldyzacja

• reakcja - odkrywanie kultur lokalnych

kultura kształtuje się w procesach historycznych: tradycja - dorobek kulturowy (pełny, szczególnie istotny - selekcja+interpretacja - wynaleziona tradycja (Szkocja, Gdańsk zawsze polski - I. Thomas)

przechowywana w:

• artefaktach materialnych (przeżytki)

• pamięci (świadomości) zbiorowej/ wiedzy społecznej

• praktykach - rytuałach

kultura przekazywana jest w procesach socjalizacji (pierwotnej, wtórnej, akulturacji)

kultura postfiguratywna, figuratywna, prefiguratywna (M. Mead)

Kultura jest tworem ludzkich działań - innowacje kulturowe:

• twórcze jednostki

• działania masowe - np. język

• działania zbiorowe

• ruchy społeczne

• grupy zorganizowane: np. religijne, kreatorzy mody, media

3.5. Zmiana społeczno-kulturowa

Jak zachodzi zmiana i dlaczego?

Czynniki endogenne i egzogenne, odchodzi się współcześni od pojmowania zmian jako postępu i jako wytworu obiektywnych praw lecz jako wytworu działań ludzkich.

3.5.1. Klasyczne teorie rozwoju społecznego: marksizm i ewolucjonizm

Marksizm

(Perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna, holizm)

Teoretyczne rozważania wynikały z jego praktycznych zamiarów zapobieżenia niesprawiedliwości, które uważał za nieodłączne od kapitalizmu - należało go więc zastąpić innym systemem.

formacje społeczne: pierwotna wspólnota, azjatycka, antyczna, feudalna, burżuazyjna, komunistyczna - określane przez stosunki produkcji zależne od sił wytwórczych (baza) - warunkują one ustrój prawno-polityczny i kulturę symboliczną: nadbudowa. Zmiana sił wytwórczych powoduje sprzeczności z stosunkami produkcji, to zmienia bazę, a baza powoduje zmiany w nadbudowie

pytania:

• czy przyszłe społeczeństwo komunistyczne może być zwieńczeniem tylko europejskiego kapitalizmu?

• czy do komunizmu należy przejść przez wszystkie formacje?

• jaka jest rola świadomej działalności ludzkiej?

możliwe różne odpowiedzi

Ewolucjonizm - wywodzi się od Herberta Spencera

(Perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna, holizm)

Ewolucją społeczeństwa rządzą prawa przyrodnicze - od zintegrowanej homogeniczności (kolonia korali) do zintegrowanej heterogeniczności (organizm wielokomórkowy)

Społeczeństwo przemysłowe jest (jakościowym) kresem rozwoju - postępu (usprawiedliwienie kolonializmu

Typy społeczeństw: tradycyjne (zbieracko-myśliwskie, rolnicze kopieniackie, rolnicze rozwinięte (pług), przemysłowe, poprzemysłowe, ponowoczesne zwane informacyjnym

s. tradycyjne: oparte na rolnictwie, gospodarka naturalna (nierynkowa), kolektywizm, kultura wiejska, społeczeństwa zamknięte, silna nieformalna kontrola...

s. przemysłowe: gospodarka rynkowa, masowa produkcja, podział pracy, dażenie do zysku, urbanizacja, industrializacja, państwo narodowe - kontrola formalna, formalna edukacja, indywidualizm, sekularyzcja, racjonalność

s. poprzemysłowe (postindustrialne): zmiana struktury zatrudnienia i organizacji pracy (nowe technologie - postfordyzm, rola kapitału ludzkiego (kompetencji kulturowych))

s. informacyjne: produkcja zależy od przetwarzania i przesyłania informacji - skutki społeczne, płynność rynku pracy wymagająca elastyczności, zmiana stosunków pracy - relacje pośrednie (,generowanie ryzyka społecznego (s. ryzyka), rozwój demokracji i niedemokratycznej władzy korporacji, kontrola pracowników, globalizacja (gospodarcza, kulturowa, polityczna) .

globalizacja jest stopniowym rozszerzaniem się na skalę całego globu ziemskiego społecznego podziału pracy i wymiany rynkowej, powiązań i oddziaływań wzajemnych miedzy zbiorowościami ludzkimi we wszystkich sferach życia. Kładzie kres izolacji poszczególnych społeczeństw i powoduje nasilanie się zewnętrznych wpływów na wszystkie sfery ich życia. (zob. też niżej)

3.5.2. Teorie modernizacji, konwergencji, zależności

Modernizacja: proces zmian prowadzący do społeczeństwa przemysłowego, istotą m. jest racjonalizacja czyli kształtowanie coraz szerszych sfer życia społecznego według zasad racjonalnej użyteczności - upowszechnienie umiejętności czytania i pisania, rozwój oświaty, kanalizacji, opieki medycznej, demokratyzacja, sekularyzacja, zmiany tożsamości i świadomości - początkowo pojmowano ją jako proces uniwersalny zbliżony do ewolucji biologicznej

w latach 50 i 60 teoria modernizacji cieszyła się zainteresowaniem w związku z poszukiwaniami najlepszej drogi rozwoju (kapitalistyczne czy socjalistyczne) dla III świata - okazało się, że modernizacja nie jest jednolitym procesem w krajach różnych kręgów kulturowych. Na Zachodzie doprowadziła do wzrostu dobrobytu, demokracji i sprawiedliwości społecznej, w wielu krajach III świata modernizacja związana była często z wzrostem nierówności i niesprawiedliwości społecznej oraz z autorytaryzmem. Zmieniło się rozumienie modernizacji z uniwersalnego procesu ewolucyjnego na historyczny, uwarunkowany kulturowo proces kształtowania się i rozprzestrzeniania instytucji nowoczesnych społeczeństw, takich jak: rynek, nowe technologie, demokracja, etos pracy itp.

W latach 90 teoria m. zyskała popularność - transformacja krajów postkomunist. (m. imitacyjna)

Teoria konwergencji - społeczeństwa socjalistyczne i kapitalistyczne znajduja się na tej samej linii rozwoju ku społeczeństwu przemysłowemu, zachodzi coraz większa zbieżność społeczeństw kapitalistycznych i socjalistycznych (teoria zwalczana przez państwa socj.)

Koncepcja zależności i systemu światowego

Okazało się, że modernizacja krajów III świata nie prowadzi do sprawiedliwego ustroju i nie zapobiega zacofaniu - stworzono teorię konkurencyjną wobec teorii modernizacji, teorię zależności i sytemu światowego

Powstaje jeden system światowy poprzez uzależnianie się krajów od siebie (system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku - wykorzystywanie jednych krajów przez drugie) w procesie globalizacji (I. Wallerstein) - centrum (kontrola zasobów produkcyjnych i finansowych), peryferie (podporządkowane politycznie i gospodarczo, źródło taniej siły roboczej i surowców - utrwalanie biedy i hamowanie rozwoju), półperyferie (mają szanse na rozwój)

Wielkie korporacje nie inwestują zysków w krajach zacofanych lecz je wywożą, rolnictwo przestawia się na produkcję tego, co da się sprzedać - efekt: uzależnienie od rynków światowych i utrata samodzielnosci gospodarczej

3.5.3. Globalizacja

Czynniki globalizacji: rozwój technologii telekomunikacyjnych i transportu (kompresja czasu i przestrzeni) oraz integracja gospodarki światowej (światowy rynek, nowoczesne organizacje, gospodarka oparta na wiedzy)

Globalizacja - proces zagęszczania się i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych, między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach i odzwierciedla się w pojawianiu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej.

{globalizacja - należy odróżnić g. jako realny proces społeczny od g. jako pojęcia ideologicznego czy symbolu stosowanego przez zwolenników i przeciwników (ruchy antyglobalizacyjne, macdonaldyzacja, westernalizacja, imperializm kulturowy).

R. Robertson: „globalizacja to zespół procesów, które czynią świat społeczny jednym” - przejawy:

1. sieć komunikacyjna i telekomunikacyjna (sat. TV, internet);

2. sieć zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, strategicznych, kulturalnych;

3. ponadnarodowe organizacje polityczne (UE, Rada Europy, Trybunał Sprawiedliwości w Hadze, NRS), ekonomiczne (korporacje, kluby sportowe, organizacje przestępcze), kulturalne}

4. kategorie zawodowe „oderwane od miejsca”: dyplomaci, finansiści, artyści, sportowcy

5. uniformizacja świata - światowy system kapitalistyczny (wartości kapitalistyczne)

6. „trzecia fala demokratyzacji” (w centrum panują systemy demokratyczne)

7. homogenizacja kulturowa - partykularyzacja (regionalizm, „nowy trybalizm”)

Globalizacja postępuje wartko dzięki:

• przemianom politycznym:

• upadkowi komunizmu (II świat demokratyzuje się i urynkowił się, włączając się w system światowy)

• rozwój międzynarodowych i międzyregionalnych mechanizmów rządowych: np. ONZ, UE

• działalność organizacji międzyrządowych (ok. 260, np. MOP, ONZ, MFW, WHO) i międzynarodowych organizacji pozarządowych (Greenpeace, Lekarze bez granic, AI, Czerwony Krzyż itp.)

• przepływowi informacji (wiadomości, reklamy, wzory kulturowe - powstaje świadomość globalna i nowe tożsamości ponadnarodowe, np. europejska)

• korporacjom ponadnarodowym (2/3 światowego handlu, główne korporacje są potężniejsze niż większość krajów)

• porównanie PKB wybranych krajów i dochodów korporacji (1996 r., w mld. $)

GM 164 Norwegia 153

Ford Motor 147 Arabia Saud. 140

Mitsubishi 140 Polska 136

Royal Dutch/Shell 128 Grecja 123

Exxon 117 Malezja 98

Toyota Motor 109 Izrael 98

• „gospodarka elektroniczna” - transfery niezakorzenionego kapitału może powodować kryzysy finansowe w odległych miejscach

Spory o globalizację: sceptycy, hiperglobaliści i zwolennicy koncepcji transformacji

zwolennicy koncepcji transformacji : Powstają nowe zasadniczo nie terytorialne formy organizacji gospodarczej i społecznej (korporacje, ruchy społeczne, organizacje międzynarodowe). Rola państw nie zanika lecz państwa zmieniają swe funkcjonowanie. Globalizacja jest wzajemnym oddziaływaniem kultur (proces zdecentralizowany i refleksyjny)

Globalizacja wpływa na nasze życie (rodzina, płeć kulturowa, seksualność, tożsamość osobista, interakcje z innymi, praca, świadomość siebie i innych:

• narodziny nowego indywidualizmu (czynne kształtowanie siebie i własnej tozsamości)

• samodzielne układanie kariery zawodowej, elastyczne zatrudnienie, zmiany w tradycyjnym podziale ról rodzinnych

• kultura popularna: Globalizacja związana jest z kontaktem kulturowym, co prowadzi często do przejawów imperializmu kulturowego. Obecnie przyjmuje ona charakter imperializmu mediów (westernalizacja, amerykanizacja - Titanic: propagowanie wzorów romantycznej, pokonującej bariery klasowe miłości). Bywa, że następuje reakcja odrzucenia ale częściej akulturacja antycypujaca (przyjęcie przez miejscowych wzorów kultury przybyszów (turystów) aby ich zadowolić i czerpać korzyści).

Niektórzy mówią nie o uniformizacji lecz o różnicowaniu się kultur: hybrydyzacja, kreolizacja (mieszanina różnych elementów kulturowych) i o odżywaniu tożsamości lokalnych.

• ryzyko stwarzane przez człowieka: ekologiczne (np. globalne ocieplenie), zdrowotne (np. BSE, AIDS, alergie - społeczeństwo ryzyka (brak przestrzennych, czasowych i społecznych granic zagrożenia)

• nierówności społeczne: 1/5 ludności z najbogatszych krajów świata ma dochód wyższy 75 razy niż 1/5 z najbiedniejszych krajów - 86% światowej konsumpcji, 74% linii tel.;

dochody 3 czołowych światowych miliarderów przekraczają sumę dochodów narod. najmniej rozwiniętych krajów świata (600 mln ludzi)

dystans najbogatszy/najbiedniejszy kraj : 1820r. 3:1; 1913 11:1; 1950 35:1; 1992 72:1 (m.in. z powodu nierównego wzrostu populacji)

globalizacja sprzyja kumulacji zysku, majatków i środków w obrebie małej grupy najbogatszych krajów

Tabela: Udział krajów w światowych dochodach, handlu, finansach i telekomunikacji (1999)

dziedziny	udział krajów
	najbogatsze 20%	średnie 60%	najuboższe 20%
udział w światowym PKB	86%	13%	1%
udział w eksporcie dóbr i usług	82%	17%	1%
udział w inwestycjach zagranicznych	68%	31%	1%
udział w liczbie użytkowników internetu	93,3%	6,5%	0,2%

Wielu (neoliberałowie) uważa wolny handel za klucz do rozwoju gospodarczego walki z nędzą

Rozwarstwienie budzi sprzeciw - rozwijają się ruchy any- i alter globalizacyjne walczące głównie z liberalizacją handlu i gospodarowania. Twierdza oni, że wolny handel pozwala bogacić się zamożnym a biednych uzależnia coraz silniej od bogatych.

Zasady handlowe powinny być zmodyfikowane (ochrona praw człowieka, środowiska, prawa pracy i lokalnych gospodarek)

WTO jest organizacją niedemokratyczną, zdominowaną przez interesy krajów bogatych (np. dopłaty do produkcji rolnej i ochrona patentowa-97% patentów kraje rozwinięte [np. leki] ), Debaty handlowe w WTO toczą się za zamknietymi drzwiami w gronie nie wybieranych „ekspertów”, WTO samowolnie podważa bariery handlowe, także te motywowane ochroną rzadkich dóbr czy prawami człowieka, WTO znajduje się pod silna presja USA

Konieczne są nowe formy globalnego, demokratycznego zarządzania (UE?)

wizje globalnego społeczeństwa: Gemeinschaft I, Gemeninschaft II, Gesellshaft I, Gesellshaft II}4. Socjalizacja i kontrola społeczna

Jednostka staje się człowiekiem dzięki: naturze - kulturze

4.1. socjalizacja - proces stawania się istotą społeczną

• rozwój osobowości

• internalizacja kultury

• włączanie się w porządek społeczny

socjalizacja - kształtowanie zamierzone (wychowanie - rodzina i instytucje edukacyjne) i niezamierzone (grupy społeczne: od rodziny, grupy rówieśnicze, środowiska itd.)

W toku socjalizacji człowiek przyswaja sobie:

• umiejętności leżące u podstaw interakcji: znajomość społecznych systemów znaczeń, zdolność rozumienia znaków, w tym języka oraz symboli, , umiejetność posługiwania się nimi, umiejetność interpretacji zachowań innych ludzi

• normy i wzory zachowań i ich stosowania w określonych sytuacjach

• wartości

• umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami koniecznymi do dobrego funkcjonowania w danej cywilizacji

nadto

• kształtuje osobowość

• i określa tożsamość

uczenie opiera się na trzech mechanizmach:

• wzmacnianie

• naśladowanie

• przekaz symboliczny (właściwy tylko ludziom)

socjalizacja trwa przez całe życie - różne okresy życia i środowiska wymagają innych umiejętności i wiedzy - uczymy się różnych ról społecznych

konfiguracje wzorów zachowań odnoszące się do różnych usytuowań (pozycji) w zbiorowościach nazywamy rolami społecznymi

Nabywanie roli obejmuje proces przyjmowania roli (role taking) i tworzenia roli (role making)

socjalizacja pierwotna - w grupach pierwotnych, wobec znaczących innych (abecadło społeczne silnie ugruntowane, kody językowe, dynamika intelektualna i emocjonalna)

socjalizacja wtórna - w grupach wtórnych, wobec uogólnionych innych (nie wymaga więzi emocjonalnych- choć te wzmacniają oddziaływanie), uzupełnianie i modyfikowanie

resocjalizacja - wymazanie części efektów dotychczasowej socjalizacji i zastapienie ich nowymi elementami (przebudowa osobowości, zmiana tożsamości) - aby była skuteczna konieczne są silne emocjonalne wiezi z znaczacymi innymi (reinterpretacja biografii). Utrwalenie zmian wymaga też zmiany afiliacji (struktury więzi społecznych)

4.2. Osobowość

Psychologia (osobowość-struktura właściwa jednostce): osobowość to zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobów zachowań, które decydują o przystosowaniu danej jednostki do środowiska

części: emocje, postawy, motywacje, odporność na stres itp.

typy (np. Adorno (badania nad faszyzmem)- osobowość autorytarna : aprobata konwencjonalnych wartości i norm, surowe karanie za ich nie przestrzeganie i wyznawanie wartości alternatywnych, bezkrytyczne podporządkowanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę własną i cudzą, etnocentryzm, sztywność, oschłość, odrzucanie indywidualizmu, preferowanie działania z pozycji siły lub utożsamianie się z władzą, przesadne zainteresowanie seksem, projekcja własnych stanów emocjonalnych na otoczenie)

Osobowość kształtuje się z czasem a doświadczenia dzieciństwa mają decydujace znaczenie

Socjologia i antropologia - zainteresowania tym, co powtarzalne u ludzi różnych grup i kultur: zauważono, że w różnych kulturach cechy osobowościowe występuja z różnym nasileniem (np. kompleks Edypa nie występuje w kulturach pozaeuropejskich), w różnych kulturach różne ideały osobowości - zainteresowania relacjami między kulturą i osobowością oraz między socjalizacją i osobowością

Badania amerykańskie w latach 30 (interpretacja psychoanalityczna zależności między kulturą a osobowością) choć okazały się naiwne to doprowadziły do sformułowania pojęć:

osobowość podstawowa - część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Podłoże postaw uczuciowych i systemów wartości (zależna od struktury rodziny, wzorów wychowania {stopień rygoryzmu, zakres dyscypliny, okazywanie uczuć}, itd.)

osobowość modalna - typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji (np. narodzie, w środowisku nauczycieli)

W socjologii tworzono wiele teoretycznych (potoczny np. stara panna; stary kawaler) typów osobowości np. Znaniecki: człowiek pracy, zabawy, dobrze wychowany, nienormalny (nie weryfikowano ich istnienia empirycznie)

Alex Inkeles (przeprowadził badania empiryczne w latach 70 dotyczące zmian sposobów postrzegania, wyrażania czegoś i oceniania, sposobu funkcjonowania jednostki, predyspozycji do działania)

- stworzył typ „osobowość nowoczesna” i empirycznie go weryfikował: otwartość na nowe doświadczenia i łatwość akceptacji zmian, innowacyjność, gotowość podejmowania ryzyka, rozbudowana potrzeba osiągnięć, negowanie fatalizmu, przekonanie o możliwości zapanowania nad siłami przyrody, orientacja na teraźniejszość i przyszłość, aspiracje oświatowe i zawodowe, dążenie do zdobywania szerokich informacji, umiejętnośc kalkulowania i przewidywania, nastawienie liberalne i demokratyczne.

Bada się także relacje między osobowością a zróżnicowaniem społecznym (klasowym, zawodowym) lub jako podmiot działań i zmian społecznych

klasa średnia - przedmiot pracy: idee, symbole stosunki interpersonalne; sukces w pracy zalezny od indywidualnego wysiłku i odpowiedzialnosci oraz związany z innowacjami- typ samosterowny: działanie na podstawie własnego indywidualnie wypracowanego osądu sytuacji, zwracanie uwagi na wewnetrzna dynamike zachowań i ich obserwowalne konsekwencje, szerokie horyzonty myślowe, ufność wobec innych, przekonanie o własnej odpowiedzialności za czyny

klasa robotnicza - przedmiot pracy: raczej manipulowanie rzeczami, praca zespołowa pod kierownictwem- typ konformistyczny: przestrzeganie nakazów zewnetrznego autorytetu, koncentracja na zewnętrznych efektach zachowania, nietolerancyjność wobec nonkonformizmu i odmiennych zapatrywań, brak ufności do innych, posłuszeństwo wobec (zgodnie z literą) prawa.

4.3. Osobowość jako zespół ról społecznych

rola społeczna

• to zespół praw i obowiazków związanych z dana pozycją (w określonej zbiorowości)

• to zespół wzorów zachowań związanych z pozycją - zachowania nakazane, zakazane i margines swobody (role różnią się marginesem)

może zachodzić konflikt ról - zaradczo stosuje się dobór ról (np. nauczyciel nie powinien być wlaścicielem sklepu monopolowego)

wizja strukturalno-funkcjonalna: role społeczne porządkują społeczeństwo i czynią go przewidywalnym (wykładowca z reguły nie śpiewa arii operowej); pozycja+zespół ról

wizja interakcyjna: rola jest odgrywana przez aktora w różny sposób w różnych sytuacjach społecznych (dystans do roli)

role społeczne a osobowość

Przyjmując nowe role społeczne człowiek przystosowuje je do ról poprzednich i do swojej osobowości czyniąc je jej elementem - eksperyment Philipa Zimbardo w Stanford

role silniej oddziaływują na osobowość niż odwrotnie - prawidłowość wykorzystywana w psycho i socjoterapii oraz w pedagogice (powierzanie odpowiedzialnej roli nieodpowiedzialnym)

4.4. Tożsamość

Psychologia interesuje się poczuciem tożsamości osobistej (świadomość ja, własnej spójności i trwałości, poczucie własnej niepowtarzalności)

Socjologia interesuje się tworzeniem tożsamości społecznej w interakcjach (tożsamość - proces)

jaźń - samoświadomość, tożsamość społeczna ( - dotyczy cech, które jednostce przypisują inni, pochodna przynależności do różnych zbiorowości, pełnienia różnych ról(rola kluczowa)).

W tożsamości społecznej można wyróżnić wymiary: tożsamość przypisana - cechy które jednostce przypisują inni i tożsamość odzwierciedlona - cechy, które były jednostce przypisywane przez innych i zostały zaakceptowane przez nią.

W społecznościach nowoczesnych istnieje olbrzymi wachlarz możliwych tożsamości, nowoczesność generuje kryzys tożsamości wynikający z ruchliwości przestrzennej, społecznej, niestabilnością więzi społecznej, zmianami kultury - stąd niektórzy poszukując trwałej tożsamości wiążą się z grupami typu wspólnot intencjonalnych lub fundamentalistycznych wspólnot wyobrażonych.

S. zainteresowana jest także tożsamością zbiorową (grupową) - dotyczy cech, które grupy przypisują sobie i które są im przypisywane przez inne grupy

4.5. Kontrola społeczna i porządek społeczny

Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy (narzędzia, sposoby, procedury, działania) uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny (gładki i przewidywalny przebieg interakcji) - albo (węższe rozumienie) sposoby przeciwdziałania dewiacji

W tworzeniu porządku zasadniczą rolę odgrywa instytucjonalizacja

W poznawanie i przestrzeganie wzorów wprowadza socjalizacja (internalizacja standardów - kontrola wewnętrzna: wstyd, wina)

kontrola zewnętrzna - sankcje: nagrody i kary - (kontrola intencjonalna i nieintencjonalna)

Barrington Moor jr.: „Aby system wartości umacniać i przekazywać ludzi obdarza się kuksańcami, zastrasza, wtrąca do więzień, zsyła do obozów koncentracyjnych, wabi pochlebstwami, przekupuje, czci jako bohaterów, zachęca do czytania gazet, stawia pod ściana i rozstrzeliwuje, a czasami nawet uczy socjologii”

konformizm - dostosowanie się (zachowania i myślenia) do środowiska

dlaczego?

• naśladowanie, korzystanie z gotowych wzorów

• obawa kary

• potrzeba akceptacji - samoocena i archetypy(eksperyment Solomona Asha)

kontrola nieformalna - np. w małych społecznościach (wiedzą sąsiedzi...) - oznaki szacunku, wzrost prestiżu; wyśmianie, lekceważenie, pogarda, ostracyzm, wykluczenie, przemoc

kontrola formalna - instytucje kontrolne: różnicowanie społeczeństwa wzmaga zapotrzebowanie na formalna kontrolę, prawo i aparat sprawiedliwości (ważniejsza nieuchronność niż surowość), religia, moralność

4.6. Dewiacja

Dewiacja - zachowania niezgodne z standardami normatywnymi (w jakim obszarze, czy tylko negatywne, jaka jest norma i kto to określa, granice tolerancji w różnych środowiskach i wobec różnych pozycji{to co wolno wojewodzie...; efekt Golema i Galatei})

• dewiacja jako następstwo rozregulowania systemu (anomii) - typologia dewiacji Mertona

• dewiacja jako następstwo wadliwej socjalizacji

• dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej (subkultury)

• jako rezultat niesprawności kontroli

• dewiacja jako efekt definicji społecznej (lata 40 XIX w USA - kąpiel w wannie - dewiacja; 1966-skazanie Irańczyków w USA) - naznaczanie (przyjęcie dewiacyjnej tożsamości, kariera dewianta)

rola dewiacji:

• dysfunkcje - rozkład systemu, wydatek energii na przywrócenie porządku

nie tylko patologia

• ukazanie siły i sensu norm

• określa tożsamość grupy

• mobilizując do przeciwdziałania wzmacniaja spójność

• wentyl bezpieczeństwa dla społecznego niezadowolenia

• źródło zmiany społecznej

reagowanie na dewiacje:

• kontrola prawna

• kontrola pozaprawna: plotki, upomnienie, ograniczenie kontaktów, wykluczenie, negocjacje, mediacje, psycho i socjoterapia, wyrokowanie

style:

• kompensacyjny

• penalizacyjny

• rozjemczy

• terapeutyczny

5. Społeczność lokalna

5.1. Źródła socjologii społeczności lokalnych

Koncepcja F. Toenniesa (1855-1936) i amerykańskie community studies okresu międzywojennego

„Gemeinschaft i Gesellschaft” - jedna z najistoniejszych książek w historii socjologii

podstawa WIĘZI SPOŁECZNEJ - wola:

Kurwille - organiczna, naturalna - związana z uczuciem i całością ludzkiego doświadczenia, a pochodzące od niej działanie jest działaniem z wenętrznej potrzeby

Wessenwille - arbitralna - oddzielona od uczucia, nakierowana na cele zewnętrzne

	Wspólnota	Stowarzyszenie
więzy łączące ludzi	pokrewieństwo, braterstwo, sąsiedztwo	umowy, wymiana dóbr materialnych, wyrachowanie
We wzajemnych stosunkach ludzie uczestniczą jako:	osobowości	role społeczne
Środki kontroli	zwyczaj, tradycja	prawo sformalizowane
Ludzie kierują się:	wiarą	względem na opinię publiczną
Podstawa gospodarcza	własność zbiorowa	pieniądz, własność prywatna

Socjologia amerykańska - szkoła chicagowska skupiona wokół Roberta E. Parka

• przestrzenne uwarunkowania zjawisk społecznych - ekologia społeczna (konkurencja, kolonizacja, symbioza itp.; mapy zjawisk społecznych miasta- przestępczości, nędzy, aktywności społecznej).

• empiryczne socjografie: najsłynniejsze - Robert i Helen Lynd, „Middletown. A Study in Contemporary Modern Culture”; Lloyd Warner Yankee City

W Polsce: Franciszek Bujak (1875-1953) - badania wsi małopolskich pocz. XX w.

5.2. Społeczność lokalna i zbiorowość terytorialna

czynniki konstytutywne:

terytorium

interakcje społeczne

więź psychiczna

„struktura społeczno-przestrzenna, którą tworzą ludzie pozostający wobec siebie w społecznych interakcjach i zależnościach w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej tożsamości jako elementy wspólnych więzi” (Starosta 1995: 31)

posiada zdolność do podejmowania wspólnych działań na rzecz rozwiązywania nurtujących ją problemów (w oparciu o kapitał kulturowy i instytucje lokalne)

społecznością lokalną są: zasiedziałe społeczności wiejskie, stare dzielnice miast

Zbiorowość terytorialna - słabnięcie więzi lokalnych i jej przemiany w więzi „arbitralne” prowadzi do przekształcenia społeczności lokalnej w zbiorowość terytorialną (miejsce - terytorium; grupy odniesienia na zewnątrz; słabnie poczucie „My”)

Są to struktury średniego poziomu - sfera wzajemnego przenikania się makro- i mikrostruktur / jednostka styka się z szerszym społeczeństwem i kulturą - staje wobec instytucji społecznych, wobec właściwych społeczeństwu dróg wyrażania uczuć religijnych, regulowania zachowań, życia rodzinnego, socjalizacji młodych, zarabiania na życie, wyrażania ocen estetycznych”

„W układach lokalnych produkowana jest część dóbr i usług, wytwarzają się systemy wartości i etos pracy, podejmowane są decyzje dotyczące migracji i innych zachowań przestrzennych, kształtują się style życia, konkretyzuje się w ludzkich interakcjach struktura klasowa społeczeństwa i brutalnie ujawniają się - nie w statystyce, ale w ludzkich losach - nierówności społeczne. W układach lokalnych odbija się system instytucji państwowych i ujawnia społęczna treść sprawowanej władzy (Jałowiecki 1989: 102)

Socjologia bada społeczność lokalną jako system - jako miejsce przejawiania się szerszych trendów i zjawisk społeczno-politycznych - zajmuje się tym socjologia wsi oraz socjologia miasta, socjologia polityki (lokalnej)

W latach 80 i 90 w centrum zainteresowań stanął problem lokalizmu

Lokalizm: względna autonomia oraz upodmiotowienie konkretnych społeczności lokalnych w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturalny w ramach szerszego układu społeczno-przestrzennego i politycznego.

Zmierzch lokalizmu - XIX i poł. XX w.(uprzemysłowienie, urbanizacja, biurokratyzacja - W Polsce dodatkowo budowa socjalizmu i usuwanie konkurentów)

- obecnie odrodzenie lokalizmu: wzrost zainteresowań badawczych różnych dyscyplin, reakcja na niedowład państwa, idee rozwoju endogennego i zrównoważonego

Rekonstrukcja społeczności lokalnej - lokalne społeczeństwo obywatelskie, społeczność samorządowa (partycypacja polityczna, identyfikacja z miejscem)

6. Naród

W świadomości wielu ludzi naród jest jedną z najważniejszych grup (makrostruktur) - jest jednym z najważniejszych nowoczesnych odniesień samookreślenia jednostek i grup społecznych (ale nie w społeczeństwach tradycyjnych - Irak (klan))

W początkach kształtowania się socjologii nie interesowano się zbytnio narodem - tylko socjologowie z Europy Centralnej i Wschodniej (marginalny nurt)

W ostatnich dziesięcioleciach renesans zainteresowania narodem - ruchy narodowe (istotne siły polityczne) doprowadziły do przemian politycznej mapy Europy, w latach 60-70 Afryki

Nie ma i nie będzie definicji narodu, która pasowałaby do wszystkich grup, które się za naród uważają (czy istnieje naród Śląski?)

Naród - odniesienie do wartości (przeżywanych i realizowanych), tożsamości, emocji, grupa własna

społeczeństwo (np. obywatelskie) - nie budzi namiętności, postrzegane jako zbiorowość zróżnicowana o różnych interesach i wartościach

Naród: wspólnota wyobrażona (poczucie solidarności i tożsamości), zbiorowość etniczna, kultura narodowa: język, literatura, symbole narodowe (budzące namiętności), charakter narodowy, terytorium (ojczyzna: prywatna, ideologiczna), pamięć zbiorowa (wspólne dzieje - zapominanie zbiorowe), posiadanie lub dążenie do posiadania odrębnej organizacji politycznej (elity, ideologia)

zbiorowość etniczna: poczucie tożsamości grupowej i przekonanie o własnej odrębności (ostry 0podział my - oni) oparte o przekonanie o wspólnym pochodzeniu i więzach krwi - rodzi się w sytuacji kontaktu międzygrupowego

- różni się od regionalnej (karta języków etnicznych i regionalnych)

rodzaje grup etnicznych:

• miejskie mniejszości etniczne - Polacy w Chicago, Chińczycy lub Irlandczycy w miastach amerykańskich, Arabowie w Paryżu, Turcy w Niemczech

• Ludy tubylcze, miejscowe - Aborygeni, Indianie

• Kulturowo zróżnicowane populacje państw będących tworami kolonializmu (Ruanda)

• Protonarody - narody bez państwa (mają przywódców i ideologów i dążą do utworzenia własnego państwa) - np. Kurdowie

Grupa etniczna a naród

nie ma możliwości wyraźnego odgraniczenia - cecha odróżniająca: upolitycznienie, wyobrażenie własnego państwa (przeszłego lub przyszłego)

etapy:

1. Pojawienie się poczucia etniczno-kulturowej tożsamości

2. Umacnianie zwartości w konfrontacji z innymi grupami etnicznymi, wykształcenie elit

3. Konfrontacja z państwem obcym i walka o własne państwo

Dwie drogi kształtowania się narodów w Europie:

od państwa (dynastycznego, terytorialnego) do narodu politycznego (Zachód - Francja (Lotaryngia, Bretania, Normandia, Baskonia); Hiszpania (Katalonia, Kastylia, Galicja, Kraj Basków)

od narodu etnicznego (kulturowego) do państwa - (Europa Środkowa i Wschodnia)

Badania pamięci społecznej w Polsce: dwa (względnie odrębne) wzory tradycji narodowej:

• kulturowy - cenione postaci: Kopernik, Mickiewicz, Chopin

• polityczny: Chrobry, Kazimierz Wielki, Józef Piłsudski

Badania z 1988: „jestem obywatelem Polski” wybrało 80%; „Jestem osoba przywiązaną do polskiej tradycji narodowej” - 62%; ”Jestem Polakiem” - 87% {Jestem żoną/mężem-85%; jestem mężczyzną/kobietą - 83%

Odchodzenie od identyfikacji z wspólnota kulturową ku identyfikacji z wspólnota polityczną (Łodziński)

Istnieje zróżnicowanie swiadomosci narodowej pomiedzy narodami i pomiędzy jednostkami

Naród a nowoczesność

W potocznej świadomości narody istnieją odwiecznie

Narody i ideologie narodowe to zjawisko młode - które zrodziła nowoczesność (po rewolucji Francuskiej i rewolucji przemysłowej):

• zniesienie sztywnych podziałów stanowych - cenzus majątkowy, urodzenia, płci (solidarność stanowa)

• rozpowszechnienie oświaty (języki i literatura narodowa)

• ruchliwość przestrzenna i rozpad społeczności lokalnych (naród- substytucja wspólnoty, postrzegany na wzór rodziny)

• laicyzacja społeczeństwa (nacjonalizm-zastępcza religia)

• ruchliwość pionowa i zawodowa - naród stabilnym odnośnikiem

Trzy fale ruchów narodowych i kształtowania się państw narodowych w epoce nowożytnej:

Wiek XIX - wiek rozwoju ideologii i aspiracji narodowych oraz ruchów narodowych, w Polsce wiek powstań, w Europie Wiosna Ludów

Siłę sentymentów narodowych ukazała I wojna światowa (większe niż solidarność klasowa, której się obawiano - socjaliści uważali że robotnik francuski nie będzie strzelał do niemieckiego)

• okres po pierwszej wojnie światowej (Traktat Wersalski) - powstanie wielu państw

• okres po II wojnie światowej - dekolonizacja Azji i Afryki

• Lata 90 - Jugosławia, Zsrr

Gdyby wszystkie narody zdobyły suwerenność państwową byłoby ok. 5 tys. państw

Państwa wielonarodowe i narody wieloetniczne

Państwa (monarchie) prowadziły do wytworzenia narodu politycznego (tożsamości narodowej) o różnych wewnętrznych relacjach grup etnicznych (1992 Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych):

• Współistnienie pokojowe regionalnych zróżnicowań etnicznych - Szwajcaria

• Antagonizmy i zróżnicowanie - Katalonia i Kastylia; Walonowie i Flamandowie w Belgii - konflikty etniczne mogą prowadzić do „rozerwania państwa”, np. Jugosławia (granice etniczne, językowe i religijne pokrywały się)

• Uśpienie i wyciszenie różnic - Okcytania, Bretania, Prowansja, Baskonia

• Mniejszości narodowe na terenie innych państw narodowych (Przesuwanie granic, prawa mniejszości-ochrona przed dyskryminacją/prawo do rozwoju własnej tożsamości)

• Imigracja - państwa chronią się przed stabilizacją enklaw etnicznych

• USA (Australia) - nie spełniła się przepowiednia „tygla”, lecz powstała mozaika etni o wspólnej tożsamości amerykańskiej (amerykańskie wartości (indywidualizm, przedsiebiorczość, demokracja), amerykański styl życia, misja Ameryki -

Współcześnie, w dobie łatwej komunikacji elity mobilizuja dla swoich celów masy wykorzystując sentymenty etniczne

Polska: zawiłe drogi kształtowania narodu

OD PAŃSTWA DO NARODU

• kształtowanie zbiorowości ponadplemiennej - organizacja państwowa, religijna, dzieje: Gall Anonim, Kadłubek, Długosz; XII w. - wspólna dynastia, historia, prawo

terytorium - rozbicie dzielnicowe; księstwa śląskie, pomorskie, mazowieckie (naród mazowiecki - 1526)

schyłek średniowiecza - spolonizowanie mieszczaństwa,

• Rzeczypospolita szlachecka - szlachecki naród polityczny (różnoetniczny), patriotyzm (obrona przed wrogami zewnętrznymi oraz wrogami wolności i przywilejów szlacheckich), mit sarmatyzmu, atrakcyjność sarmackiej kultury

• Schyłek rzeczypospolitej szlacheckeij - reformy państwowe, pojęcie etniczno-kulturowe (włączano chłopów - m.in. Konstytucja 3 Maja)

OD NARODU DO PAŃSTWA

• Kształtowanie narodowego języka i narodowej świadomości - powstania, literatura romantyczna (wątki etniczne), oświecenie (słownik Lindego, etnografia, Lelewel, Niemcewicz - historia Polski), uroczystości narodowe (pogrzeb Poniatowskiego, Kosciuszki, obchody Grunwaldu, Mickiewicza), legiony (braterstwo, idea za wolność naszą i waszą), powstanie inteligencji (misja społeczna), oświata - opór wobec germanizacji i rusyfikacji, samoorganizacja gospodarcza (praca organiczna, praca od podstaw)

• Wieloetniczne państwo II Rzeczypospolitej (31% mniejszości językowych - 14% Ukraińcy i Rusini, 8,5% Żydzi, 3,1% Białorusini, 2,3% Niemcy, 3,1% inni) - zwyciężyła koncepcja narodu etniczno-kulturowego - polonizacja; 1935 - Polska wypowiedziała traktat z 1919 o ochronie mniejszosci

• II wojna światowa - zaostrzenie tożsamości etnicznej (prześladowania i konflikty etniczne - naznaczanie)

• Po II wojnie światowej - migracje przymusowe (bywa, że wysiedlano Niemców, których przezd wojna prześladowano za polskość); po demokratycznej transformacji - rozwój towarzystw i szkół mniejszości - ochrona praw mniejszości narodowych i etnicznych jest konstytucyjnie gwarantowana

6. Podstawowe instytucje społeczne: rodzina, edukacja, religia

6.1. Instytucja rodziny

rodzina w socjologicznej perspektywie jest grupą pierwotną oraz instytucją kontrolującą reprodukcję, a także podsystemem o wielu funkcjach (seksualna, reprodukcja biol., ekonomiczna, socjalizacyjna, ochronna i emocjonalna, tożsamościowa i selekcyjna

biologiczny wyjątek - całoroczna płodność (mechanizm ewolucyjny mający zapewnić pomoc kobiecie w wychowaniu potomstwa)

rodzina (kryterium) - wspólne zamieszkiwanie, pokrewieństwo

różne formy rodziny - stałe elementy: małżeństwo, tabu kazirodztwa (uzasadnienie biologiczne i społeczne)

małżeństwo: monogamiczne, poligamiczne {poligynia, poliandria-plemię Toda} (uporządkowanie rywalizacji o płodne partnerki)

dziedziczenie - patrylinearne, matrylinearne, bilateralne

wielkość: rodzina elementarna (nuklearna) - rodzina wielka

władza: patriarchalna, matriarchalna, partnerska

dobór małżeński: endogamia, egzogamia

europejska rodzina przedprzemysłowa:

domostwo (rodzina rozszerzona), jednostka reprodukcyjna, jednostka ekonomiczna (rozdział prokreacji od wychowywania), polityczna (głowa domu - kolektywizm), endogamia (stanowa, warstwowa), patriarchalizm absolutny, dzieci (w pierwszym roku umierało 20-40%, po ukończeniu 7 lat mogły być uznane za dorosłe, wychowanie w domu obcym), centralne role ojciec i żona, kontrola sąsiedzka

rodzina w społeczeństwie przemysłowym (uważana za tradycyjną): rodzina elementarna (wielopokoleniowośc pojawiło się w związku z wydłużeniem się życia), osobista decyzja (romantyczne motywy), centralne role: mąż i matka, emocjonalny stosunek do dzieci (wzrastające koszty), pojawia się dzieciństwo, kontrola państwa i przejmowanie przez nie wielu funkcji rodziny

rodzina współczesna: ingerencja państwa, ograniczenie ustawowe (władzy) ojca i władzy rodzicielskiej, publiczna rola kobiety, partnerstwo, małżeństwo romantyczne (zaspokojenie potrzeb emocjonalnych - kruchość), upowszechnienie zwiazków nieformalnych (GB 18%, małżeństw bezdzietnych, singli z dziećmi (matki z górnych i dolnych warstw), zwiazki homoseksualne, rozdzielenie funkcji społecznych i biologicznych ojca (zapłodnienie in vitro), dzieci pozamałżeńskie (Szwecja-50%), matki na wynajem,

6.2. Współczesna rodzina - idea i rzeczywistość empiryczna

Teza o kruchości i niestabilności rodziny w czasach współczesnych: rozwody, dzieci pozamałżeńskie, spadek kontroli rodziny nad jej członkami - podważając stabilność rodzony poprzez np. rozseparowanie porządku prywatnego i publicznego oraz przejęcie kontroli nad dziećmi nowoczesne państwo podważyło stabilność porządku społecznego

wiele się zmieniło: przeciętnie mniej dzieci, mniejsza kontrola dzieci, większa aktywność w publicznej sferze życia

wiele pozostało: większość dzieci w rodzinach (proporcje nie większe niż proporcje „bękartów” w portowych” miastach Francji XVII w. lub Anglii XVIII w.

mniejsza proporcja dzieci, które straciły rodziców (śmierć - rozwód) - inny obraz sieroctwa niż np. Kopciuszka (konieczność zawierania powtórnych małżeństw - „wujkowie”)

Wzrosła proporcja kobiet, które wraz z mężem dożywają wspólnie 50 lat (mniej wdów - rozwódek więcej ale nie tyle co wdów) - współczesna rodzina bardziej stabilna (śmierć jednego z małżonków - rozwód)

podsumowując: rozwój przemysłowy nie zmniejszył szans na zawarcie małżeństwa (zwiększył), na dotrwanie w związku aż do śmierci i na wychowanie dziecka w pełnej rodzinie

Powszechna świadomość i ikony kultury masowej - ideał rodziny - wspólnota pełna harmonii i miłości

prasa - maltretowanie, wykozystywanie, nawet morderstwa

psychologia: toksyczni rodzice, syndrom dziecka maltretowanego,

społeczna reklama przeciw przemocy w rodzinie, „gwałt małżeński”

W USA najwiecej policjantów traci życie interweniując w konfliktach rodzinnych, ofiarami wiekszości zabójstw są członkowie rodziny zabójcy

Badania 1992 w 25 krajach europejskich:

• w 20 ponad 80% respondentów uznało r. za bardzo wazną w swoim życiu (Portugalia, Litwa - 65%)

• nigdzie odsetek sprzeciwiajacych się opinii, ze małżeństwo jest instytucją przestarzałą nie spadł poniżej 70%, w 9 był 90% i więcej

• nigdzie odsetek aprobujących samotne maciezyństwo nie przekroczył 50%, W Szwecji gdzie odsetek dzieci urodzonych w związkach pozamałżeńskich wynosi 50% samotne maciezyństwo aprobuje 25% badanych, Największy odsetek aprobujacych jest we Włoszech (odsetek dzieci pozamałż. - 7,3%)

• aprobata homoseksualizmu w skali od 1 do 10 była wyzsza niż 5 tylko w Portugalii i Islandii, w siedmiu krajach nie przekroczyła 2,5

Współczesna rodzina polska

Polska - należy do kraj ów europejskich o najwyzszych osetkach akceptacji, że rodzina jest b. ważna (91%), i że nie jest instytucją przestarzałą (94%), najniższa aprobata samotnego macierzyństwa (13%)

wskaźnik dzietności (1997)- miasto: 1,3; wieś 1,8

dzieci pazamałżeńskie - miasto: 12%; wieś 6,5%

rozwody - miasto 26,02%; wieś: 6,5% (rozwiązanie małżeństw: rozwód i śmierć) - psychologia miłości: namiętność, intymność - zaangażowanie

przyczyny:

• wpływ kościoła

• duży odsetek rolników - tradycjonalizm i zakorzenienie w strukturze ekonomicznej

Wzrasta tolerancja wobec przedślubnego seksu (pogląd, że pierwszy kontakt seksualny powinien być po ślubie wśród młodzieży od 1988 do 98 zmalał z 41 do 17%) i środków antykoncepcyjnych - oddzielenie życia seksualnego od małżeństwa i prokreacji (zmiany opinii i zachowań)

szczęśliwe, udane życie małżeńskie jako najważniejszy lub ważny cel w życiu wskazuje ¾ respondentów

86% postrzega swój dom rodzinny jako miejsce gdzie są ludzie, którzy się kochają, rozumieją i gdzie mi jest najlepiej

tylko 7% młodzieży rozmawia często ze swymi ojcami

Odsetek nowozawieranych małżeństw 1990 - 6,7/1000; 1997 5,3/1000

dlaczego młodzież nie zawiera małżeństw (3 mozliwości do wyboru)

dlaczego...? - obawiają się .....	kobiety	mężczyźni
trudności materialnych trudności mieszkaniowych nieudanego małżeństwa nie mogą znaleźć odpowiedniego partnera {wieś} wybieraja życie bez zobowiazań że życie małż. przeszkodzi w karierze zawodowej obawiają się obowiazków rodzicielskich	72 60 39 25 24 24 13	65 52 24 24 44 25 25

Akceptowane modele małżeństwa	kobiety	mężczyźni
„tradycyjny” 1995 r. 2000 r. „partnerski” 1995 2000	34 38 42 42	55 47 25 33

akceptacja/realizacja wzoru małżeństwa (1995): tradycyjne: 43%/26% partnerski 35%/24% (mieszany?)

Małżeństwo

Główny cel małżeństwa (koniec lat 80) - częściej respondenci deklarują zadowolenie z dzieci niż z małżeństwa

posiadanie dziecka: 66,2%

zaspokojenie potrzeby miłości: 48,6%

oparcie w potrzebie: 45,3%

Dzieci

wysoki odsetek respondentów (67%) - „rodzice powinni zrobić wszystko dla dobra dziecka

najwyższy odsetek (89%) - dzieci zobowiazane są kochać i szanować swoich rodziców

średnia liczba urodzonych przez kobietę dzieci 1990 - 2,04; 1998 - 1,43

Rodzice chcą mieć najczęściej 2 dzieci, wyższa „jakość” dzieci, zajęcia pozalekcyjne skorelowane z wykształceniem rodziców, a nie z dochodem

rodzice chcą, aby dzieci uczyły się po ukończeniu szkoły ponadpodstawwej - wieś 78%, małe miasta - 91%, duże miasta 97%

Matki i ojcowie

polskie rodziny matkocentryczne: silniejsza więź i częstsze rozmowy z matką (z wyjątkiem o polityce) - synowie identyfikuja się cześciej z matkami (wyjątek w Europie)

Zagrożenia

ubóstwo - rodziny rolników średnio na poziomie rodzin bezrobotnych

w niemal co 4 polskiej rodzinie dochodzi do kłutni i awantur przynajmniej kilka razy w miesiącu (pieniądze i praca, obowiązki domowe, wychowanie dzieci)

strategie zaradcze: ograniczenie spożycia, pomoc krewnych

Rodzina a państwo

opóźnianie wieku zawierania małżeństw, spadek dzietności, ujemny przyrost naturalny - polityka prorodzinna (hasła)

7. Sfera ekspresyjno-integracyjna

Człowiek oprócz potrzeb biologicznych ma również potrzeby afiliacyjne/integracyjne oraz ekspresywne (właściwe tylko człowiekowi). Z realizacji tych potrzeb wyrasta kultura symboliczna. Do zaspokajania potrzeb ekspresyjno-integracyjnych służy wiele instytucji: kulturalnych, edukacyjnych, religijnych.

Sposoby zaspokajania tych potrzeb dokonuja się w warunkach społeczeństwa masowego (o jego obliczu decydują masy nie elity), przemysłowego, globalizujacego się:

• upowszechnienie oświaty

• pojawienie się kategorii czasu wolnego

• indywidualizacja i atomizacja

• rozwój środków technicznych (społeczeństwo informacyjne)

7.1. Edukacja

W europejskich społecznościach przemysłowych: czytanie i pisanie elitarne, nauczanie domeną duchowieństwa (w domach lub szkołach zakonnych, diecezjalnych), gł. przedmiot: łacina (język wykształconych i społeczeństwa politycznego)

Wiedza i umiejętności przez obserwację i naśladownictwo - nauka w domu obcym (rodzina jednostka ekonomiczną i edukacyjną) - zmiana w procesie uprzymysłowienia (konieczność zmiany systemu edukacji!!!)

W Polsce pierwsze reformy w XVIII wieku (1773 - 1794) - KEN Pierwsze ministerstwo edukacji w Europie (Towarzystwo Ksiąg Elementarnych (nowy program i podręczniki), hierarchiczny system szkolny: elementarne, średnie (6-7 letnia pocz. dla szloachty po sejmie 4-letnim także dla mieszczaństwa)

Kolejne reformy pocz. XIX w., - Księstwo Warszawskie - zapotrzebowanie na pracowników aparaty administracyjnego (komisje egzaminacyjne, konieczność przedstawienia świadectwa)

Nowoczesny system szkolnictwa powstał ze względu na zapotrzebowanie na kadry administracyjne i techniczne - cechy:

• jednolity system szkolny poddany kontroli państwa

• system hierarchiczny (trzystopniowy)

• system drożny

• upowszechnienie oświaty coraz wyższych stopni (współczynniki scholaryzacji - brutto wyższych 43,6%, średnie ; analfabetyzm funkcjonalny) - przymus szkolny (edukacyjny) - teksty, dokumenty, materiały wymagające operacji ilościowych

1994 - badania panelowe (Kanada, USA, Holandia, Niemcy, Polska, Szwajcaria, Szwecja)

Polska	Kraj następny w kolejności	Kraj o najlepszych wynikach
zadania tekstowe Poziom I 42,6 Poziom IV/V 3,1 zadania z dokumentami I 45,4 IV/V 5,8 zadania ilościowe I 39,1 IV/V 5,8	USA 20,7 Szwajcaria niem. 8,9 USA 23,7 Szwajcaria franc. 16,0 USA 21,0 Szwajcaria niem. 19,0	Szwecja 7,5 32,4 6,2 35,5 6,6 35,8

Źródło: Białecki 1996

Zadania szkoły:

• dostarczanie wiedzy

• socjalizacja (wtórna)

• kontrola społeczna

Oświata w układzie nierówności społecznych

Społeczeństwo przemysłowe - wzór społeczeństwa merytokratycznego

W rzeczywistości reprodukcja społeczna poprzez selekcje (wewnątrzszkolne i doszkolne - z reguły silniejsze na poziomie postawowy/średni niż średni/wyższy, coraz większe znaczenie wyższych stopni)

W Polsce w latach 90 pogłębiła się nierówność szans edukacyjnych na korzyść dzieci specjalistów i kadry kierowniczej.

W 1987 ich szanse przejścia na szczebel ponadpodstawowy były 4-krotnie (3 - krotnie - studia) wieksze w porównaniu ze średnią dla ogółu ludności oraz prawie dwukrotnie większe w porównaniu z dziećmi pracowników umysłowych

W latach 1998-99 stały się dziewięciokrotnie większe (4,5 raza większe) w porównaniu ze średnią dla ogółu ludności i siedmiokrotnie większe (przeszło 3,5 raza większe) w porównaniu do dzieci pracowników umysłowych (Domański 2000).

Przyczyny selekcji:

pozaszkolne:

• koszty edukacji

• trudności z dojazdem

• niskie aspiracje edukacyjne

• kulturowe upośledzenie środowiskowe (kapitał kulturowy, struktura wartości, strategie poznawcze, kody językowe; Bernstein: kod ograniczony, kod rozwinięty/wypracowany - różnice w zasobie słownictwa, strukturami składniowymi oraz własności poznawcze)

wewnątrzszkolne (najczęściej mimowolne i nieświadome, np. klasy, które kontynuują naukę języka obcego):

• selekcje wewnątrzszkolne (do klas, oddziałów, program)

• ocenianie i promowanie (efekt Pigmaliona, Galatei, Golema, mechanizmy naznaczania)

7.2. Kultura symboliczna społeczeństwa masowego

Oświata i czas wolny stwarzają szeroką kategorię odbiorców kultury - publiczność: zbiór jednostek rozproszonych w przestrzeni, nie znajacych się osobiście i nie wiedzących o swoim istnieniu (ale wyobrażających sobie wspólnotę - przezwyciężenie poczucia osamotnienia), ale połączonych jednoczesnym odbiorem tych samych przekazów.

kultura wysoka:

• to, co przekazywane przez bezpośredni kontakt twórcy z odbiorcą

• to, co uznane przez kompetentne autorytety i co upowszechniane przez instytucje o charakterze elitarnym

kultura masowa - dominacja trzeciego układu przekazu kultury - brak bezpośredniego kontaktu między twórcą a odbiorcą: prasa, radio i telewizja, sieć internetowa (środki masowego komunikowania (przekazu)

Przekaz: przemieszanie kultur symbolicznych - narodowych, k. wyższej i niższej (popularnej)

dominacja treści rozrywkowych i silna komercjalizacja (kultura towarem)

KM - jest kulturą popularną, tworzona przez masową technike przemysłową i sprzedawana dla zysku masowej publiczności konsumentów (Strinati 1995).

krytyka kultury masowej (?):

1. tandetna i miałka

2. przekształca ludzi w biernych odbiorcow i niszczy ich potencjał twórczy

3. ma szkodliwe oddziaływanie społeczne: sprzyja masokracji/jest manipulacja elit

W latach 60 ukuto alternatywny (nie etnocentryczny) termin: kultura masowa - narzucana odbiorcom przez żądnych zysku producentów - kultura popularna - dostosowana do przeciętnych gustów.

W społeczeństwach ponowoczesnych (wysoki poziom rozwoju techniki i gospodarki, wzrost dobrobytu - zmiany w sferze wartości i wzorów kulturowych) kultura popularna funkcjonuje w specyficzny sposób:

1. Zmierzch galaktyki Gutenberga - kultura dźwięku i obrazu

• wrażliwość na przekazy symboliczne, emocjonalne, syntetyczne zmniejszyła siłę oddziaływania odwołującego się do myślenia formalnego, logicznego, racjonalnego, analitycznego

• niektórzy żyją w świecie wirtualnym

2. Utowarowienie kultury - strategie marketingowe, agresywna reklama, dominacja racji popytowych (oglądalność) nad moralnymi, utowarowienie nawet buntu przeciw komercji

3. Wzrost roli konsumpcji: Podziały społeczne związane z stylami konsumpcji zaczynają dominować nad innymi, które zanikają, reklama kształtuje style życia: hedonizm-mikroracjonalności

4. Globalizacja kultury

Teorie globalizacji kulturowej:

Ulf Hannerz: „globalna ekumena” - istnieje globalny system kulturowy”, obszar wzajemnych kontaktów, wymiany, gdzie dominują przepływy z centrum do peryferii (różne centra w różnych dziedzinach).

Globalna ekumena może zdążać do:

• szybkiej globalnej homogenizacji lub powolnego nasycenia kulturowego

• deformacji kulturowej, w wyniku której adaptowana przez peryferie kultura zachodu zostanie zdeformowana i zubożona - selekcja wartości niższych (np. pornografia tak, poezja nie, rap tak, Beethoven nie); uzgodnienie z lokalnymi zwyczajami (demokracja - demokracja fasadowa; soul, rock - disco polo)

• amalgamacja kulturowa - wymiana miedzy centrum a peryferiami prowadząca wzajemnego wzbogacenia prowadząca ostatecznie do hybrydyzacji czy kreolizacji kulturowej czyli mieszanie się kultur, gdzie każda zmienia się przyjmując elementy innych i odpowiednio je modyfikując.

7.3. Religia

Problem ogólnej i neutralnej wyznaniowo definicji religii

• substancjalne

• funkcjonalne - „ostateczna troska”

Durkheim: święte - świeckie

„Rzeczy święte to rzeczy chronione i izolowane przez zakazy; rzeczy świeckie, to rzeczy, do których te zakazy się stosują i które nie powinny stykać się z rzeczami świętymi.

Wierzenia: wyobrażenia nt. rzeczy świętych lub ich relacji, lub relacji z rzeczami świeckimi

Obrzędy: reguły postępowania wobec rzeczy świętych

System wierzeń i obrzędów tworzy religię

Wach - religia to doświadczenie sacrum i jego wyraz: doktryna, wspólnota, kult

Religie różnią się

praktykami (rytuałami - czynności łączące z sacrum (źródło sensu, porządkującego ładu, mocy, miłości) modlitwa, medytacja, trans, ofiara, wyrzeczenie, umartwienie

wierzeniami:

• zwykły nadnaturalizm: czł. wielu społ. pierwotnych nie uznają bogów czy duchów ale są przekonani o wpływie sił nadnaturalnych na sprawy ludzkie i przyrodę (mana - sposoby jej posiadania, współcześnie: przesądy) - magia

• animizm: wiara w istnienie duchów, które działają w świecie, ożywiają świat

• teizm - wiara w bogów - panteizm, panenteizm, politeizm, monoteizm (judaizm, chrześcijaństwo, islam)

• abstrakcyjne ideały - w centrum kształtowanie człowieka - Buddyzm

centralną funkcją religii:

- rel. kosmologiczna,

- rel. społeczna,

- rel. zbawienia,

- rel. wewnętrznej przemiany.

Ze względu na treść wiary: islam, judaizm, chrześcijaństwo.

Ze względu na rodzaj organizacji religijnych.

Ze względu na etap rozwoju kultury - tradycyjne i usamodzielnione.

organizacja zbiorowości (typy idealne):

kościół: episkopalny, prezbiteriański, kongregacyjny (np. baptyści, kwakrzy) - Cechy typu idealnego kościoła ludowego- konstrukcja Weber, Troeltsch (Volkskirche) :

- nastawienie uniwersalne

- przeakcentowanie religijności rytualnej w masach,

- ekstensywne oddziaływanie na instytucje społeczne,

- podkreślenie zasady urzędu i roszczeń władczych,

- zdogmatyzowanie prawd wiary i zasad moralności,

- centralizm, autorytaryzm, biurokratyzm, zasada parafializmu.

• sekta

• kult

Religia społeczeństw przemysłowych

chrześcijaństwo - 33% populacji światowej (katolicy ok. połowy z tego - 17%)

islam - 22%

hinduizm - 16%

bez religii (inst.) - 14%

buddyzm - 6%

trad. rel. chińska - 4%

pierwotna religia - 3%

inne - 3%

W Polsce 1999:

katolicy łac.: 34 603 tys., greckokatol., orm., biz.,: 118 tys.

prawosławie: 562 tys.

protestanci: 158 tys

świadkowie Jehowy: 12 tys.

chrześcijaństwo - wschodnie, zachodnie: katolickie - protestanckie (mieszczańskie, zracjonalizowane)

sekularyzacja sfery publicznej (zeświecczenie) inaczej utrata wpływu kościoła na szerokie masy i struktury społeczne. Autonomizacja spod wpływu kościoła. (racjonalizacja, wzrost roli państwa, oświecenie, indywidualizm) - konflikty

sekulatyzacja nie oznacza sekularyzmu (ateizacji) ani upadku religii (niewidzialna religia, religia publiczna)

powrót sacrum - NRM (SEKTY, KULTY, PRADY KULTUROWE - New Age)

Socjologia interesuje się religią jako zjawiskiem społecznym (nie wartościuje)

funkcje psychospołeczne:

• więziotwórcza

• wsparcie psychiczne („Religia jest symbolizacją związku człowieka z ostatecznymi warunkami jego istnienia” - Bellah; wyjaśnia sens świata i cierpienia; rytualnie pozwala „zrozumieć” życie i świat

• kontrola społeczna

• jest narzędziem zmiany społecznej lub przeciwdziałania zmianie

Funkcje pozareligijne Kościoła katolickiego w Polsce:

- kształtuje charakter narodowy i morale narodu,

- dostarcza motywacji do działań wymagających ofiar i poświęcenia,

- legitymizuje inicjatywy mające na celu zabezpieczenie biologiczne, trwanie i rozwój narodu,

- uświadamia godność, podmiotowość, prawa ludzkie, obywatelskie, gospodarcze,

- łagodzi konflikty,

- głosi zasady etyczno-społeczne: sprawiedliwości, wolności, prawdy i miłości.

Religijność - złożona postawa psychospołeczna jest przedmiotem badań socjologii

Polska 1999

wierzący i praktykujący regularnie - 58%

wierzący i praktykujący nieregularnie - 33%

wierzący, niepraktykujący - 5%

niewierzący, praktykujący -1%

niewierzący i niepraktykujący -3%

Religijność:

globalna autodeklaracja wiary: głęboko wierzący - niewierzący

znajomość treści doktryny

deklaracje wiary

deklaracje praktyk

element konsekwencyjny - moralność

więź z instytucją religijną

doświadczenie religijne

RELIGIJNOŚĆ I KOŚCIÓŁ W POLSCE

/na podstawie: T. Szawiel, Kościół polski, Biuletyn KAI, 10.11.1998, str. 14-17/

SPRZECZNOŚCI ?

• 90 % deklaruje się jako wierzący

• > 50 % praktykuje

• > 50 % modli się przynajmniej raz dziennie

• 50 % uważa, że aborcja powinna być dozwolona

• 40 % uważa, że uzyskanie rozwodu powinno być łatwiejsze

• > 50 % opowiada się za eutanazją

• 10 % głęboko wierzących i utożsamiających się z Kościołem i jego przesłaniem moralnym i społecznym,

• 40 % wierzących i regularnie praktykujących, i w większości akceptujących przesłania

• 25 % wierzących i praktykujących nieregularnie; dość znacznie „selektywni”

• 30 % wierzących i w zasadzie niepraktykujących; mocno „selektywni”, poza zasięgiem oddziaływania Kościoła instytucjonalnego

CZY RZECZYWIŚCIE NIC SIĘ NIE ZMIENIA ?

Podstawowe wskaźniki religijności: wiara i praktyki stabilne w latach 90-tych

ALE 1992-1997:

• o 5 % wzrost deklarujących praktyki co najmniej raz w tygodniu

• o 7 % wzrost tych, którzy nie chodzą do kościoła

DLACZEGO ?

• o 14 % zmniejszyła się akceptacja aborcji /z 64 % na 50 %/

DLACZEGO ?

PUBLICZNA ROLA KOŚCIOŁA

• zdecydowana większość akceptuje obecność wiary Kościoła w sferze publicznej

• nie akceptuje roli politycznej

• obecność Kościoła w mediach: Radio Maryja intelektualiści katoliccy

FUNDAMENT TOŻSAMOŚCI

Indywidualnej:

• 75 % uważa za ważne bycie osobą wierzącą 1 % osobą niewierzącą

• 40 % bycie osobą związana z Kościołem 16 % bycie osobą krytyczną wobec Kościoła

Ale nie grupowej:

• obecnie się to zmienia .......................................................................

( 4 % Polaków działa w organizacjach religijnych i kościelnych 50 % Amerykanów, 16 % Niemców )

ASPIRACJE POLAKÓW

• dążenia materialne - czy tylko złe skutki ?

czy muszą mieć charakter egoistyczny ?

INTELIGENCJA - NIEDOCENIANY CZYNNIK

od II poł. XIX w. - antykościelność ( ideologia oświeceniowa )

po II wojnie światowej - podobnie ( .......................................)

w latach 70-tych - zwrot (.......................................................)

lata 90-te - ? ( 42 % prawie nie praktykuje - 2-krotnie więcej niż w innych kategoriach

wykształcenia )

DLACZEGO ?

Indywidualizacja masowa religijność

7. Podziały społeczne

Ludzie różnią się od siebie ze względu na wiele cech (przykłady), część z nich uznana jest za istotne społecznie (mało istotne: kolor oczu wzrost istotne: kolor skóry, płeć, wykształcenie)

7.1. Pojęcie nierówności

niektóre różnice są podstawą nierówności społecznych - nierówności są we wsystkich społecznościach także zwierzęcych, a ich charakter różni się w zależności od typu społeczności

socjologia interesuje się społecznościami przemysłowymi: jakie są nierówności, czy dominują nierówności związane z cechami osiąganymi, na ile są trwałe, jak wyraźne są granice, jaka jest ruchliwość społeczna (możliwości przekraczania granic)

ideał nowoczesności - społeczeństwo merytokratyczne - historyczne: społeczeństwo stanowe, społeczeństowo plutokratyczne, społeczeństwo kastowe (różnicującym cechom głównym towarzyszą zespoły wtórnych cech kulturowych)

badania dotyczą społeczeństwa państwowego lub lokalnego

podejście strukturalne: wyróżnia się elementy społeczeństwa (klasy, warstwy, środowiska zawodowe) i bada się relacje między nimi

podejście gradacyjne: hierarchicznie uporządkowuje się jednostki wg cech wybranych (np. dochodu, wykształcenia, zawodu - prestiżu)

rozwinięta metodologia, zaawansowane metody statystyczne

nierówności społeczne interpretowane są jako nierówności szans (korzystania z społecznie utworzonych dóbr rozumiane jako podział dóbr między różne kategorie społeczne, dostęp do grup nierówno obdzielonych dobrami)

7.2. Klasyczne i współczesne teorie podziałów społecznych

marksowskie pojęcie historyczne klasy

podstawowe zróżnicowanie - stosunek do środków produkcji (wyraźnie widoczny w społeczeństwie kapitalistycznym opartym na wolnokonkurencyjnej gospodarce)

burżuazja (kapitaliści) - proletariat

różnice dotyczą także stylu życia, dostępu do wladzy, wykształcenia, stylu myślenia, światopogladu, postaw politycznych

istnieje stały konflikt klasowy (stan zwyczajny) w płaszczyźnie: ekonomicznej, politycznej, ideologicznej

klasa „w sobie” gdy wykształci świadomość wspólnych interesów przekształca się w klasę „dla siebie” (proletariusze wszystkich krajów łączcie się)- może też posiadać „świadomość fałszywą”.

model biegunowy/ model rozbudowany (ale i tak najważniejsze są dwie klasy)- klasy aktorem społecznym kształtującym historię

weberowskie pojęcie klasy społecznej

Weber pół wieku młodszy od Marksa obserwował, że struktura społeczna nie polaryzuje się. Przestrzeń między burżuazją a robotnikami zapełnia się nowymi kategoriami m.in. profesjonalistami, pracownikami biurowymi, nie umierały prekapitalistyczne wzory prestiżu związane z arystokratycznym urodzeniem.

Nierówności związane są z walką o podział skąpych zasobów:

• ekonomicznych - klasy: określa je pozycja (rodzaj szans - posiadanie, kwalifikacje) na rynku, nie są potencjalnymi grupami

• prestiżu czy „godności społecznej”

• stany (są potencjalnymi grupami, mają poczucie wspólnoty, choć słabo wykształcone, dystans od innych wyrażający się w małżeństwach endogennych), określony styl życia - konsumpcji

• stanem może stać się grupa zawodowa

• klasy i stany krzyżują się ze sobą (nowobogaccy)

• płaszczyzna polityczna (władzy) - partie: nie są to koniecznie organizacje lecz rodzaj elit politycznych usiłujących wpływać na władze i obsadzić je swoimi ludźmi. Podziały polityczne są bardziej złozone niż kapitaliści - proletariusze (władza służy nie tylko kapitalistom).

koncepcje uwarstwienia (stratyfikacji)

uwarstwienie - rozkład jednostek w hierarchii władzy, prestiżu, bogactwa itp. (podejście gradacyjne)

badanie stratyfikacji wywodzą się z tradycji amerykańskiej socjologii: Williama Loyda Warnera: 6 klas (warstw) - „klasa”, ci co sadzą, że mają określone miejsce w hierarchii i tak są oceniani przez innych

Davis i More - nierówność poziomów udziału w dobrach i prestiżu zależy od nakładów i zgody na odłożone gratyfikacje - jest funkcjonalna

obecnie klasyfikacja następuje na podst. dochodu, wykształcenia i prestiżu zawodu

klasa (5 znaczeń)

klasyczne ujęcia

• marksowskie

• weberowskie

• warnerowskie (warstwa: wysokość dochodów i szacunek społeczny)

ujęcia współczesne

• perspektywa stratyfikacyjna: poziomy zróżnicowania w płaszczyźnie ekonomicznej

• perspektywa strukturalna: klasy to części społeczeństwa będąca strukturalną całością (grupa; quasi-grupa); kryterium stosunek do środków produkcji i dodatkowe kryteria: kontrola nad praca innych, praca fizyczna i umys lowa itp.

warstwa (3 znaczenia)

• warstwa w ujęciu strukturalnym np. część klasy (burżuazja przemysłowa, finansowa, drobna burzuazja..) lub istotne społeczne kategorie nie dajace się jednoznacznie zaliczyć do żadnej z klas wyróżnionych - np. inteligencja, chłopstwo

• warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna - ustalana za pomoca mierzalnych kryteriów: wysokość dochodów, wykształcenie (ilość lat nauki), prestiż zawodu

• warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna: układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestizu i bogactwa (świadomość my i wspólnych interesów, podobny styl życia)

zawód - pojawiły się w wyniku podziału pracy wraz z rozwojem rynku i gospodarki

Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodów - Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów

skale zawodów:

• wg złożoności pracy (ogólnej złożonosci, złożoności pracy z ludźmi, z przedmiotami i symbolami)

• wg prestiżu

• wg pozycji społeczno-ekonomicznej

(pozwalają ustalić położenie społeczne poszczególnych grup zawodowych i stawiają zagadnienie przyczyn zbieżności lub rozbieżności pozycji

niektórzy sądzą, że zróżnicowanie zawodowe określa (będzie określać) całe zróżnicowanie społeczne

zawód umiarkowanie koreluje z dochodem - zmienne różnicujace: płeć (kobiety zarabają ok. 80% tego co mężczyźni), sektor gospodarki, wielkość zakładu pracy

prestiż - w dużych społecznościach nie jest on osobowy ale wynika z pozycji społecznej - duża zgodność w ocenach prestiżu, duża stabilność struktury prestiżu w czasie, znaczne podobieństwo w krajach o podobnym poziomie rozwoju ekonomicznego (kulturowego)

1. Ruchliwość społeczna

ruchliwość - zmiana umiejscowienia jednostek lub grup w systemie społecznego zróżnicowania

ruchliwość pozioma: zmiana zamieszkania, kategorii zawodowej

ruchliwość pionowa: w hierarchii społecznej

• ruchliwość wewnątrzpokoleniowa

• ruchliwość międzypokoleniowa (mierzona różnica pozycji dziecka i ojca (gdy dziecko miało 14 lub 16 lat)

czynniki: indywidualne, społeczne (otwartość, mechanizmy wyrównywania szans), zmiany na rynku pracy (ruchliwość strukturalna, ruchliwość wymienna)

analizy statystyczne - określają wpływ czynników przypisanych i osiaganych (np. wykształcenie, płeć, kolor skóry) na elementy pozycji jednostek.

syntetyczny wskaźnik dystansów i barier społecznych - natężenie ruchliwości społeczno-zawodowej

Zróżnicowanie społeczne społeczeństw ponowoczesnych

W wyniku zmian na rynku pracy wywołanych przez rozwój techniki oraz proces globalizacji, zmienia się ich charakter:

• Słabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta natomiast na prace wymagajace wyższych kwalifikacji i odpowiedniego poziomu wiedzy. Wiedza zaczyna być postrzegana jako podstawowy „zasób” społeczny

Np. W USA pomiedzy 1970 a 1990 ogólna produkcja przemysłowa wzrosła więcej niż 2,5 raza, a zatrudnienie w przemyśle nie wzrosło lecz spadało... z 25% całkowitej siły roboczej do 16-17% w 1990. W tym czasie amerykańska siła robocza podwoiła się i był to największy wzrost jaki kiedykolwiek zanotowano w jakimkolwiek kraju w czasach pokoju. Ale ten wzrost pojawił się w pracach innych niż wytwarzanie i przemieszczanie rzeczy.

piramida zawodowa społeczeństw preindustrialnych

transport, usługi (rzemiosło i handel)

rolnictwo - leśnictwo - rybołówstwo

piramida zawodowa społeczeństw industrialnych

III -transport, usługi, i handel

II -------przemysł przetwórczy i budownictwo--------

I przemysł wydobywczy

rolnictwo,

leśnictwo,

rybołówstwo

piramida zawodowa społeczeństw postindustrialnych

usługi-------transport -------------i handel

przemysł przetw. i bud.

przemysł wydobywczy

rolnictwo,

leśnictwo,

rybołówstwo

• Kiedy podstawowym narzędziem pracy staje się komputer zamazaniu ulega podział na prace „fizyczne” i „umysłowe” - z obu stron - obsługa skomplikowanych maszyn przestaje być „fizyczna”, praca w biurze dzięki komputerom przestaje być koncepcyjna (umysłowa)

• Następuje proces oddzielania się własności od zarządzania (menagerowie)

• Następuje zróżnicowanie wewnątrz kategorii społeczno-zawodowych

• Konieczna elastyczność rynkowa powoduje zatrudnianie krótkoterminowe - obawa bezrobocia we wszystkich kategoriach społ.-zaw. - strategia edukacyjna jest najlepszym (choć nie wystarczającym) sposobem radzenia sobie z tym problemem

Dyskusyjne problemy:

„śmierć klas” (w rozumieniu Marksa) jako podstawowego pojęcia wyjasniającego zróżnicowania społeczne

• zmniejszenie liczebności klasy robotniczej i zamazywanie podziałów międzyklasowych (rozproszenie własności)

• Podstawową rolę w podziałach społecznych zaczyna odgrywać nie gospodarka ale kultura - kluczowa rola kapitału społecznego i kulturowego w okreslaniu szans jednostek

• Tożsamość jednostki przestaje być klasowo określana lecz kulturowo (tożsamość płynna, kwestia wyboru i konstrukcji, NSM, wspólnoty doświadczane i wyobrażone, wartości, ideologie)

Klasa średnia - rozumiana jako poziom hierarchii społecznej

Obecnie podstawowym kryterium nie jest dochód ale praca umysłowa o charakterze dajacym samodzielność i niezależność, lub praca na własny rachunek, poza rolnictwem

stara (drobnomieszczaństwo) - nowa klasa średnia ma „siłę ekonomiczną” płynąca z 3 źródeł:

• własności środków produkcji

• kontroli - prawo zarządzania pracą i/lub zasobami kapitałowymi

• szans na rynku - posiadanie wartościowych kwalifikacji lub zdolnosci

Wyróżnikiem jest poziom wykształcenia (knowledge class), indywidualizm, przedsiębiorczość, ambicje zawodowe, ambicje awansu dla siebie i dzieci, ochrona osobistych własności, postawa liberalna (ograniczenie represyjności)

Rola stabilizatora, bufora politycznego - w krajach rozwiniętych ponad 50% społeczeństwa

Underclass (termin z końca lat 70) - początkowo społeczności gett, ludzie żyjący w trwałej biedzie, specyficzna kultura przetrwania (ułatwiała przetrwanie ale i odcinała od gł. nurtu życia społ. - np. slang)

W latach 90 podobne zjawisko zauważono w GB

współczesna forma marginalizacji i wykluczenia - następstwo nie patologii ale cech rynku pracy opartego na wiedzy (niemożność dostosowania się do szybko zmieniających się wymogów rynku), nie polega na braku uprawnień ale na niemożności korzystania z praw (np. z powodu słabego wykształcenia),.

Nie zawsze marginalizacja prowadzi do underclass:

konieczne jest skupienie przestrzenne - powstaje wtedy subkultura ubóstwa (ograniczenie potrzeb, aspiracji, często przestępczością, narkomanią, wczesnym macierzyństwem

- gł. czynniki: bezrobocie i bieda

bezrobocie: (długotrwałe+skutki ek. i psych. - ograniczenie kontaktów na rynku pracy i kontaktów osobowych, to powoduje zachwianie tożsamości i poczucie zagubienia - „zatrudnienie uzyskuja przede wszystkim ci, co już je mają, następnie ci, którzy krótko są bezrobotni itd.)

bieda - nie da się określić jednoznacznie czym jest bieda (jest to kategoria kulturowo okreslona)

W społeczeństwach ponowoczesnych następuje wzrost dystansów ekonomicznych - w ciągu ostatnich 20 lat w USA dochód ogólny najuboższych 20% społeczeństwa spadł o 20%, a 21% najbogatszych wzrósł o 20% (Bauman 1998: 11)

W USA i Europie Zachodniej zauważa się feminizacje biedy i jej etnizację

Spory:

Czy i jaki poziom biedy jest dopuszczalny?

Co jest źródłem biedy?

Kto (rząd, samorząd, III sektor) ma pomagać biednym i w jaki sposób, aby ich nie uzależnić?

Ideologie nierówności - systemy myślowe podporządkowane określonym interesom grupowym

Czy nierówność jest sprawiedliwa?

Ideologie elitarystyczne: istnieją grupy, które z samej swej natury są wyższe

ideologie egalitarne: identyczne warunki życia dla wszystkich/ minimalny poziom życia dla wszystkich, róznice dopuszczalne ponad nim/ równość szans/ równość wobec prawa /równość praw podmiotowych: politycznych (obywatelskich), prawa socjalne, uniwersalne prawa człowieka/ ideologie merytokratyczne (zasług - amerykański ideał self-nade-man)

Teorie nierówności:

funkcjonalna teoria stratyfikacji - nierówności są odwieczne i funkcjonalne (Kingsley Davis i Wilbert Moore (1945 - ideologia merytokratyczna)

zróżnicowanie powstaje w zależności od doniosłości funkcjonalnej zawodów (???), wymagań kształcenia i treningu, koniecznych kosztów i wyrzeczeń

Tylko stratyfikacja zapewnia odpowiednią motywację

zarzuty: zawody są komplementarne, istnieje prestratyfikacja (kapitał kulturowy), ludzie nie kierują się wyłącznie kalkulacją interesów

teoria skumulowanych przewag - efekt warunków historycznych (nierównego podziału władzy) - efekt św. Mateusza, teoremat Mateusza (bogacenie się - pauperyzacja: kapitał także kulturowy, społeczny), zaczyna się od innowacji (indywidualnych bądź zbiorowych - determinizm technologiczny)

Władza jako odmiana nierówności

władza w mikroskali i w macroskali

władza jest efektem, a bywa źródłem innych nierówności

P. Blau: władza rodzi się z nierównorzędnych, nierównoważonych, pozbawionych wzajemnosci, asymetrycznych relacji miedzyludzkich - podległość jest „walutą” pozwalającą „nabyć” inne dobra

np. pan - chłop pańszczyźniany (podległość w zamian za uzytkowanie ziemi), patron-klient (np. „ochrona” baru przez mafię), władza nad zakochanym „bez pamieci”

strategie utrzymania władzy (przeciwne - strategie uniezależnienia się): nie przyjmować za dobra czy usługi niczego poza podległością, monopolizować swą pozycję i odcinać od innych źródeł, indoktrynacja „niezbędności” swoich dóbr, zabezpieczyć się przed przejęciem swoich dóbr przemocą

Czyja władza: klas, warstw, elit (np. symboliczna), jednostek (zdolność narzucenia swej woli: perswazją, siłą, groźbą, autorytetem osobistym, autorytetem urzędowym) - legitymizacja (wg. Webera: legalne, tradycyjne, charyzmatyczne - rutynizacja)

Przywództwo w małych grupach (proces): władza eksperta, władza wodzireja (koordynatora), władza moralizatora (wcielajacego wartości i idee grupowe) / władza zadaniowa - interakcyjna

grupy uznają przywódców: wg kryteriów zewnętrznych (status, bogactwo, inteligencja, siła) i wewnętrznych (wartosci wewnątrzgrupowe)

Uzyskanie przywództwa wyzwala samowzmacniajacy mechanizm dzięki mozliwościom stosowania nagród, kar, dostepu do dóbr, informacji, zasobów, mozliwości innowacyjnych

Sprawowanie: autokrata, demokrata, permisywny - efektywność zadaniowa + satysfakcja z uczestnictwa7.4 Zróżnicowania społeczne, nierówności i ruchliwość społeczna w Polsce

Zróżnicowanie społeczno-zawodowe w PRL

rozbieżność (dekompozycja) cech położenia społecznego: odmienne położenie zawodów na każdej ze skal: wykształcenia, zarobków, prestiżu

zarobki: wzrost produkcji przez wzrost zatrudnienia gł w przemysle wydobywczym i ciężkim - zapotrzebowanie na prostą siłę roboczą i relatywne lepsze jej wynagradzanie,

także lepsze wynagrodzenie prac. górnictwa i przemysłu ciężkiego (większy wpływ zatrudnienia w dziale gospodarki niż kompetencji i wykształcenia)

- śr. wynagrodzenie prac. z wykszt. wyższym/ śr. płaca w gosp. usp.

1973 - 1,27

1980 - 1,11

1981 - 0,94 - 60% prac. z wyż. zarabiało poniżej śr. (w 1968 tylko 20%) - w latach 70 i 80 różnice wzrastały z powodu rewindykacyjnych żądań robotników

Prestiż

osobliwość (charakterystyczna dla krajów socj.): znacznie wyższa pozycja robotnika wykwalifikowanego niż w krajach kap. (rob. przemysłu ciężkiego - prestiż wysoki - na podobnej pozycji co prawnicy i ekonomiści / przem lekkiego: prestiż średni porównywalny z prac. biurowymi)

niska pozycja pryw. przedsiębiorców, kupców (np. badylarze) - m.in. działania propagandy

transformacja oznaczała także zmianę w strukturze społecznej: badania uwarstwienia społeczno-zawodowego, ruchliwości społecznej, biedy

SKUTKI TRANSFORMACJI

Po 1989 r objawy rekompozycji cech położenia społecznego i wzrost nierówności

utrata zarobków i prestiżu rob. wielkoprzemysłowych

spadały zarobki zawodów robotniczych w porównaniu do zawodów wymagających wyższego wykształcenia - nie obniżał się ich prestiż

1996 CBOS: górnik wraz z lekarzem - 2 miejsce na skali prestiżu (74) ustępując jedynie prof. uniwersytetu (79)

rob. wykw. (tokarz - 63) wyżej niż dyrektor fabryki (61), minister (60) i ksiądz (56)

wzrost nierówności

w 1982 r najwyższy decyl populacji zarabiał 2,8 razy więcej niż najniższy,

w 1995 - 3,5 x;

w 1998 - 4,4 x;

pojawili się „właściciele” i „bezrobotni”

początkowo niewykwalifikowani, potem r. wykwalifikowani, najmniej specjaliści o wysokich kwalifikacjach (np. fizycy, biolodzy także z powodu elastyczności - zdobyli wiele nowych specjalności: makler, tłumacz, agent ubezp.) {odpowiednio w 1992: 20% - 13% - 3-4%}

oprócz starego ukrytego bezrobocia na wsi pojawiło się nowe z powodu wcześniejszego przechodzenia na emeryturę i zwalniania dwuzawodowców

Ruchliwość społeczna

• wzmożona ruchliwość po wojnie:

• ubytki ludności, szczególnie inteligencji

• urbanizacja i industrializacja planowa i spolaryzowana

• wykształcenie inteligencji socjalistycznej (motyw ideologiczny, „nie matura..) - zajeli miejsce inteligencji „przerzedzonej” przez okupantów

• bezpłatne szkolnictwo wszystkich poziomów, także zaoczne (ale nierównomierny dostęp do wykształcenia - typowanie przez zakłady pracy )

obniżyły się bariery rob.-intel. i roln.-int. (w latach 80 badania wykazały, że były niższe niż w GB, F, D, Węgrzech

charakter ruchliwości społecznej:

• ruchliwość zależała od tempa uprzemysłowienia - w latach 80 znaczny spadek

• gł. ruchliwość strukturalna (poszerzanie niektórych warstw) nie wymienna

• następował gł. ruch w górę z powodu zwiększania się liczebności warstw wyższych i średnich

• równość szans wymiany miedzy grupami zawodowymi w socjalizmie niewiele różniła się od rozwiniętych państw kapitalistycznych - może tak być, że otwartość struktur to stała socjologiczna

• 1972: płeć, wykształcenie ojca, poz. społ.-zaw. ojca, miejsce zamieszkania, l. rodzeństwa - te czynniki przypisane wyjaśniały 25% wariancji zarobków (płeć 3x silniejsze niż wykształcenie ojca)

po transformacji wzrosła ruchliwość wewnątrzpokoleniowa i miedzypokoleniowa

1983-88 - 9,7% (odsetek mężczyzn przechodzacy do innej kategorii zawodowej)

1988-94 - 20%

Prywatni przedsiebiorcy: 1987-92 wzrost mężczyźni 5%-12% (czynnych zawodowo), K 2%-5% czynnych zawodowo

z czasem bariery społeczne usztywniły się (pokolenie „nic”)

Polska klasa średnia

klasa średnia - stabilizator ładu społecznego

przegrani transformacji - robotnicy i rolnicy

wygrani - przedsiębiorcy, menedżerowie, specjaliści

przedsiębiorstwa prywatne zatrudniały w 1989-92-98 odpowiednio: 12%-56,6%-70,2% (ludności zawodowo czynnej, bez uwzględnienia szarej strefy - niektórzy mówią, że to 20% produktu gospodarki)

Wzrost ich dochodów

W późniejszych latach głównymi wygrywającymi byli przedstawiciele wyższych kadr kierowniczych: czł. zarządów (pracownicy): (2003) Bank Millenium 280 tys. zł (4,4), BPH PBK 207 (4,5); Orlen 184; Netia 152 (5,1); TPSA 137(4,1); Prokom 68(7,5), Agora 41(4,1)

Czy polscy przedsiębiorcy to klasa średnia (duch przedsiębiorczości, etos purytański, czy stanowią jedność?)

Kreowano ich na klasę średnią, która byłaby poplecznikiem reform

Okazało się, że ich liberalizm był większy niż średni ale zawsze poniżej inteligencji ; popierali transformacyjną prowizorkę - „klasa średnia” w klasycznej postaci nie istnieje.

Nowa klasa średnia - knowledge class (forpoczta nowoczesnego kapitalizmu)

Do niej pretenduje inteligencja (musi nauczyć się sprzedawać swój kapitał kulturowy) - nastepuje „denominacja” i profesjonalizacja znacznej części inteligencji

Na Zachodzie do tych, co nie są biedni ani bogaci zalicza się ponad 50% populacji w Polsce poniżej 40%

Nierówności społeczne w świetle badań poborowych (1965-86-95 - 30 tys.)

Wzrost jest łatwo mierzalnym wskaźnikiem warunków życia

wzrost skorelowany z: wielkością miejscowości (nie było skoku między wsią a miastem), zawodem i wykształceniem rodziców, liczba rodzeństwa

utworzono pięciopunktową skalę środowisk życia:

1. wieś, ojciec rolnik ind., rodzice wykształcenie podst.

5. miasto ponad 100 tys., ojciec specjalista z wyższym wykształceniem, matka z wykształceniem co najmniej średnim

Przez 30 lat nastąpił wzrost poziomu życia - różnice się nie zmniejszyły!!! (w krajach skandynawskich rozwarstwienie nie wiaże się z różnicami biologicznymi - biologiczna bezklasowość)

Wzrosła rola wykształcenia matki, zmalała dzietności

Znaczne upośledzenie cywilizacyjne wsi (wzrost zależny bardziej od zamieszkania niż od wykształcenia rodziców)

Wieś w układzie nierówności społecznych

W końcu 1999 r - 38% ludność wiejska - 62% miejska - 22% w miastach powyżej 200 tys.

Human Development Index (średnia ważona: przeciętna oczekiwana długość życia w momencie urodzenia, skolaryzacja na poziomie wyższym, analfabetyzm, GDP per capita

Polska nieco powyżej 0,8 przedostatnie miejsce wśród krajów rozwiniętych - wieś poniżej granicy krajów rozwiniętych (0,8)

• mniejsze zarobki - o 30%

• stopa ubóstwa relatywnego - 23%, miasta 10%, miasta pow. 500tys. 4%

• nierówne szanse edukacyjne: lata 80 co 14 dziecko wiejskie szło na studia - lata 90 co 130/140

wieś jest zróżnicowana (dane 1999)

ludność wiejska - źródło utrzymania

rolnictwo - 38,3 (gł. źródło utrzymania osób żyjących w gospodarstwach domowych rolnictwo - 53% mieszkańców wsi)

utrzymanie emerytury, renty, zasiłki - 37,3%

dochody poza rolnictwem 24,4%

Dobrobyt zależy od koniunktury na lokalnych rynkach pracy i od socjalnej polityki państwa - wspólny interes to poprawa infrastruktury społecznej i technicznej wsi

Na rynek produkuje 45,9% gospodarstw - reszta na potrzeby własne

Polska bieda

miary ubóstwa:

• subiektywna (ocena przez badanych własnej sytuacji materialnej i mozliwości zaspokojenia potrzeb)

• obiektywna (IPSS Instytut Pracy i Spraw Socjalnych):

• minimum socjalne (minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione) i minimum egzystencji

• relatywna granica ubóstwa (procent mediany lub średnich wydatków gospodarstw domowych - GUS 50%) i oficjalna granica ubóstwa (administracyjna granica świadczeń)

W Polsce średnie wydatki gosp. dom 117% minimum socjalnego

1997 poniżej min. socjalnego 50,4% ludności (zagrożeni ubóstwem)

poniżej relatywnej granicy ubóstwa 15,3; poniżej min. egzystencji 5,4%

Stara i nowa bieda

W PRL nie można było określać sfery ubóstwa (cenzura, pozarynkowa dystrybucja dóbr) - emeryta utożsamiano z biedakiem (choć nie wszyscy byli biedni, a wiele rodzin żyło lepiej niż rodziny wielodzietne)

było to ubóstwo rozproszone przestrzennie i społecznie (wydarzenia losowe i patologia)

w 1989 ok. 1/5 ludności zagrożona ubóstwem

Po 89 - koncentracja biedy - przestrzenna: PGR, Górny Śląsk, stare dzielnice miast przemysłowych - podst. czynnik - długoterminowe bezrobocie

czynniki ubóstwa: wielodzietność, niskie kwalifikacje, niskie wykształcenie, rodzaj zamieszkiwanej miejscowości, w 2 poł. lat 90 młody wiek (ponad połowa populacji ubogich mniej niż 19 lat, 1/3 z nich mniej niż 14 lat

ludzie pow. 65 lat - tylko 5% biednych

długotrwała bieda - zalążek underclass (wykluczonych przekazujących swą biedę i wykluczenie), sprzyja temu skupienie przestrzenne (brak kontaktu społecznego)

Kobiety i feminizm

scjentystyczny model (dążenie do wiedzy obiektywnej - podkreślanie roli czynników ekonomicznych, wiedzy i politycznych) usuwał z pola widzenia różnice płci, uprawiali ją mężczyźni, zainteresowanie sferą publiczną, niechęć kobiet do wychodzenia ze sfery prywatnej - „niewidoczność kobiet”

zaczęły być widoczne w końcu lat 60 - zmiana paradygmatu socjologii na humanistyczny, feminizm, gender studies

społeczne różnice płci

nierówności społeczne związane z płcią są cechą (prawie) wszystkich społeczeństw ludzkich

w nowoczesnych społeczeństwach zachodnich pojawiła się świadomość tych nierówności

w sferze pracy

w społeczeństwach przedprzemysłowych były różnice (dyskryminacja?) w sferze kulturowej nie ekonomicznej - rodzina była jednostka ekonomiczną i był podział pracy (zależnośc obustronna M i K)

w społeczeństwach przemysłowych - kobietom i dzieciom płacono mniej (ze względów kulturowych), byli też bardziej potulni (kultura)

solidarność robotnicza nie obejmowała kobiet - jeszcze w XX wieku ZZ zrzeszające robotników o wysokich kwalifikacjach zabraniały przyjmować i szkolić kobiet (Badacze zauważyli, że tam gdzie proporcja kobiet jest mała robotnicy dążą do wykluczenia kobiet lub ich dyskryminowania w zatrudnieniu, a tam gdzie duża do zrównania płac bojąc się, że zostaną zastąpieni niżej opłacanymi kobietami (zawody związane z troską i opieką, pomocnicze)

• kobiety zarabiają mniej (śr. 80%)

• częściej zatrudniane w niepełnym wymiarze godzin

• częściej są zwalniane (60% udział kobiet wśród bezrobotnych)

• w zawodach wykonywanych zajmują głównie niskie pozycje („szklany sufit”)

• pracują częściej w zawodach o niskim prestiżu

• 88% badanych w Polsce - choć wiele kobiet pracuje, to najważniejszym ich pragnieniem jest dom i dzieci (Holandia 41%, GB 45%)

• ponad połowa „kiedy brakuje pracy, mężczyźni powinni mieć większe prawo do pracy niż kobiety” (kobiety też podzielały ten pogląd „zadowolony niewolnik” - Portugalia 35%, Norwegia, Finlandia 15%, Dania i Szwecja 10%, więcej zwolenników w krajach katolickich)

w sferze władzy i polityki

przewaga liczebna mężczyzn uzasadniana jest wolą wyborców

1993 - K 9,9% kandydatów do Sejmu (z reguły na dalszych miejscach list wyborczych - średnia liczba głosów wyższa niż ranking na listach)

1997 - 16%

W województwach, w których kandydowali przedstawiciele dwu płci średnia liczba głosów oddanych na kobiety była wyższa niż na mężczyzn

Postulat Parlamentarnej Grupy Kobiet by ustawowo zagwarantować 50% kobiet na listach wyborczych (różne partyjne przep[isy wewnętrzne)

w sferze obyczaju

podwójne standardy w orzeczeniach sadów rodzinnych (jeden z sądów warszawskich 1986) - nieletni chłopcy i dziewczęta przed sądem z innych powodów - chłopcy naruszanie KPK (kradzieże i włamania - nie było wyłącznego oskarżenia o demoralizację) dziewczyny - demoralizacja (ucieczki z domu, wagary, przebywanie w nocnych lokalach, sąd interesował się życiem seksualnym)

Wobec dziewcząt częściej stosowano środki surowe - 50% dz. umieszczono poza domem - 26% chłopców, mimo, że chłopcy częściej popełniali wykroczenia karne

w sprawach rozwodowych:

• mężczyźni: alkoholizm, znęcanie się, awantury, wyzwiska

• kobiety: łożenie na dom (mężczyźni też), wymagano także świadczeń: gotowania, prania, sprzątania

patriarchalne społeczeństwo:

dowcipy o blondynkach

„męskie” to cenione - kobiece poniża (męskie zachowanie, kobieca literatura, ubiory

Feminizm i ruchy kobiece

F. pojawił się jako efekt nowoczesności

1792 - Mary Wollstonecraft „A Vindication of the Rights of Women”

feminizm pierwszej fali - do poł. XX wieku - prawo wyborcze, równe płace, dostęp do szkół wyższych

feminizm drugiej fali - po II wojnie - zniesienie barier kulturowych (seksizmu: dyskryminacja ze względu na płeć)

• feminizm liberalny:

podst. teza: Nic, poza różnicami biologicznymi, nie różni kobiety i mężczyzny. Wszelkie różnice w reakcjach psychologicznych, kierunkach zainteresowań, sprawnościach intelektualnych i manualnych są wyłącznie wynikiem pierwotnej i wtórnej socjalizacji.

Domagają się, żeby kobiety i mężczyźni mięli równy dostęp (szanse) do wszystkich ról społecznych i pozycji zawodowych. Obecne ograniczenia krzywdzą obie płce - np. mężczyźni wykluczeni ze sfery prywatnej i pozbawieni wielu radości wypływających z kontaktu z dziećmi

Dąży do zmiany dotychczasowych praktyk kulturowych. Sprzeciwia się odmiennemu traktowaniu K i M jako dyskryminacji. Sprzeciwia się także przekazywaniu tradycyjnych ról w toku edukacji.

• feminizm socjalistyczny:

Przyczynę ucisku kobiet widzi w kapitalizmie i traktuje K jako klasę wyzyskiwaną zarówno na rynku pracy jak i w domu (praca niepłatna i niedoceniana), a z tej pracy największy zysk czerpią kapitaliści, którzy za darmo mają siłę roboczą.

Uważa, że K i robotnicy powinni współdziałać w celu obalenia kapitalizmu.

• feminizm radykalny:

Za dyskryminację wini patriarchalizm i mężczyzn, a jej przyczyną mają być wrodzone skłonności mężczyzn do dominacji i agresji. Nierówność istnieje dzięki stałym zabiegom mężczyzn nakierowanym na umacnianie swojego panowania, co dzieje się we wszystkich instytucjach społecznych gł. w rodzinie (ma to być gł. źródło zła). Nawołuje do walki z patriarchalizmem i do radykalnej przebudowy społecznej.

feminizm postmodernistyczny, psychoanalityczny, lezbijski, ekofeminizm, postfeminizm

Dylematy feminizmu:

1. relacje między płciami

2. zbieżność i rozbieżność interesów kobiet

1.

Postulat dopuszczenia kobiet do wszystkich zawodów: w armii, straży pożarnej...

Zaczęły pojawiać się dowody, że kultura nie jest tak wszechwładna jak sądzono jeszcze przed pół wiekiem (świadectwa badań mających w założeniu potwierdzić braki różnic Pool John. 1994. Eve's Rib. The Biological Roots of Sex Differences, Crown Publishers New York). Różnice w budowie mózgu: Moir Anne, Jessel David, Płeć mózgu, PIW Warszawa 1989. Inne potrzeby seksualne dające się wyjaśnić strategiami reprodukcyjnymi.

Czy równouprawnienie nie oznacza przyjęcia męskich wartości przez kobiety?

Czy dążyć do zacierania różnic, czy dowartościować obie płcie i oba wątki kulturowe.

2.

Czarne kobiety zakwestionowały tezę o wspólnocie interesów kobiet (z kobietami klasy średniej). Postawiono pytanie o wspólne interesy kobiet i o konkurencyjne tożsamości (seksualne, etniczne, rasowe itp.)

Ruchy kobiece bardzo zróżnicowane: stare i (z reguły) NRS, w Polsce ponad 200 organizacji kobiecych - poważny wpływ na prawo europejskie i polskie

Zmiana społeczna, rozwój i postęp

zmiana

• zmiana składu społeczeństwa

• zmiana struktury: interakcyjnej, interesów, normatywne, idealne

• zmiana funkcji, np. rodziny, Koscioła

• zmiana granicy systemu (np. systemu kapitalistycznego),

• zmiana otoczenia

Proces społeczny: ciąg sekwencji zmian - kierunkowy (postep), skokowy, cykliczny

Rozwój - zmiany kierunkowe i pozytywne, endogenne, (jednoliniowy lub wieloliniowy, skokowy - Marks, Kuhn)

Postęp społeczny - zmiany wartościowe (przeciwieństwo regresu) - postepowość zrelatywizowana historycznie

Idea postępu - ma 2500 lat, wyraźnie sformułowano ją w Grecji i Rzymie, dominacja w XIX w. - ”wiek postepu” (zakorzeniona głęboko ludzka potrzeba)

Upadek idei - koniec XX wieku (koniec ideologii, upadek religii, koniec historii) - postęp technologiczny obraca się przeciw człowiekowi - kryzys permanentny (powszechne poczucie zagubienia, rozczarowania, dezorientacji, relatywizm, subiektywizm)

Czy to ubadek czy też należy ideę postępu przeformułować - ciagły ruch ludzkosci ku coraz doskonalszym formom życia społecznego

podmiot postepu?

mechanizm postepu?

kryterium postepu

alternatywy: wizja sakralna postępu/ wizja mechanistyczna (siły historii), wizja humanistyczna - jednostki + podmioty zbiorowe, aktywne

Czynniki:

cechy jednostek: jednostki twórcze, innowacyjne, zorientowane na osiągniecia, wiedza, wyobraźnia, realizm, poczucie autonomii, integralnosci i niezależnosci

cechy społeczne: struktury pluralistyczne, heterogeniczne, otwarte, elastyczne, tolerancyjne wobec oryginalnosci i różnorodności

stosunek do tradycji - przywiązanie, duma, wzbogacanie, rozwój

wizja przyszłości: optymizm, nadzieja, poczucie mocy, myslenie perspektywiczne i strategiczne

elity: odpowiedzialne i twórcze - masy gotowe do korzystania z szans i do kontroli elit, do współdziałania

Trauma zmian społecznych

Społeczeństwo jest stawaniem się - zmienność może powodować poczucie traumy

Od dyskursu postepu do dyskursu traumy

Socjologia XIX wieku - dyskurs postepu:

Spencer, Marks (cena postępu jest alienacja, napiecia)

Toennies - żałuje wspólnot lokalnych, Durkheim zwraca uwage na anomię, Weber ostrzega przezd biurokracją

Ortega - bunt mas

Riesman - Samotność w tłumie

XX wiek - cząstkowe krytyki przeradzają się w dyskurs kryzysu - negatywne strony dotyczą treści zmian

dyskurs traumy rodzi się pod koniec XX wieku - „Zmiana niezaleznie od tresci powoduje traumę” - traumę kulturową

Zmiany nagłe, szybkie, gwałtowne rodza traumę

głębokie, radykalne

niespodziewane

czynniki traumy kulturowej: kontakt kulturowy, przemieszanie kultur, westernalizacja / migracje, uchodźctwo / zmiany w systemie ekonomicznym i politycznym

zmiany percepcji: np. komunizmu, zdobycia Ameryki, wojny secesyjnej itp.

Trzy poziomy traumy kulturowej

• biografia indywidualna: choroba, smierć bliskiego, małżeństwo, rozwód, emigracja,

• traumy zbiorowe: bankructwo firmy, dezorganizacja spełecznosci lokalnej, rodziny

• traumy społeczne: wojny, rewolucje, przełomy ustrojowe, krysysy ekonomiczne - (długotrwałe procesy kumulujace): przeludnienie, degradacja srodowiska, zatłoczenie miast przesyt konsumpcyjny

Genealogia traumy kulturowej na przykładzie transformacji

sekwencja traumatyczna: wydarzenie traumatyczne, czynniki aktualizujące, wyzwalające lub potegujace t., stan traumatyczny, antytraumatyczne środki zaradcze, ograniczenie lub przezwyciezenie traumy

rewolucja 1989 - rozpad systemu komunistycznego (rozbicie dominującej kultury) - dezorganizacja, chaos

tym większy

im wieksza spoistość i akceptacja dawnej kultury (vide ZSRR)

głebokość dysonansu homo soviticus - homo economicus

im mniejsza otwartość na kulture alternatywną (kulture Zachodu) - efekt demonstracji, efekt aspiracji

im mniej enklaw środowiskowych związanych z kulturą przyszłości

Następują zmiany przystosowawcze żywiołowe (strategie radzenia sobie) i planowane (infrastruktura rynku i demokracji)

skutki: I nowe formy ryzyka i zagrożeń - bezrobocie, korupcja, utrata bezpieczeństwa socjalnego, II pogorszenie warunków życia - obnizenie standardu zycia szerokich grup społęcznych, bieda, degradacja niektórych środowisk zawodowych, niewydolność służb publicznych III nowe postrzeganie problemów istniejących wcześniej - świadomość ekologiczna, degradacji zdrowotnej,

IV - aktualizacja i rewizja pamieci - rozliczenia z przeszłoscią, lustracja

Pojawienie się symptomów traumy zależy od schematów interpretacyjnych i zasobów indywidualnych, grupowych, srodowiskowych

dyskurs publiczny o przeżyciu traumy (ruchy społeczne, polityczne, kampanie)

Symptomy traumy:

brak zaufania do instytucji publicznych, do obywateli

apatia

nostalgia

nastroje niepokoju

paniki moralne

Procesy parametryczne: w otoczeniu + zmiany generacyjne

Radzenie sobie z traumą: strategie indywidualne (adaptacja: zabezpieczenie się przed skutkami); strategie masowe (zamieszki, wandalizm), zbiorowe (demonstracje, strajki, akcje charytatywne)

Przezwyciężenie traumy

Powstanie spoistej, nowej kultury, artykulacja nowej tożsamości zbiorowej (zależy czy nie została przekroczona granica społecznej odpornosci na traumę)

1

45

---