Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym wcześniej nosząca nazwę ustawy o samorządzie terytorialnym, co było uzasadnione, gdyż nie istniał wcześniej inne jednostki terytorialne, nie zostały on reaktywowane. Z mocy tej ustawy tej ustawy mieszkańcy danego obszaru tworzą wspólnotę samorządową, wymagane są też demokratyczne wybory samorządowe są to elementy istotne z punktu widzenia powołania do istnienia tego typu organizacji. Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Gmina jako organizacja wykonuje szereg zadań, które mają charakter publiczny, to znaczy, że te zadania wykonywane są na rzecz wszystkich członków danej społeczności, z tych dóbr mogą korzystać nie tylko mieszkańcy, ale również inni obywatele; organizacja świadcząca te dobra w zasadzie nie pobiera za nie opłaty i nie sprzedaje ich. Gmina realizuje zadania na własną odpowiedzialność, to znaczy, że bierze odpowiedzialność za jakość dostarczanych dóbr, za ich skalę, zakres i organizację. Gmina posiada osobowość prawną. Ma możliwość zawierania umów. Gmina podlega również ochronie sądowej, może być pozywana i dochodzić swoich praw na drodze sądowej. O ustroju gminy, czyli o rozstrzygnięciach natury organizacyjnej i zarządczej decyduje statut gminy. Jest to najważniejszy dokument regulujący sprawy prawno-organizacyjne gminy. Gdy mamy do czynienia z gminą powyżej 300 tysięcy mieszkańców dokument ten jest przedmiotem oceny przez prezesa Rady Ministrów, osobą pośredniczącą w procesie przekazywania statutu pod ocenę jest minister do spraw administracji publicznej. Statut jest dokumentem, który musi być również zatwierdzony przez Radę gminy. Liczba gmin nie jest stała. W praktyce mamy do czynienia z procesami łączenia i dzielenia się gmin. Procesy te wymagają jednak silnej inicjatywy publicznej oraz uzgodnień z wojewodą, któremu dana gmina podlega oraz konsultacji z ministrem do spraw administracji publicznej, w rezultacie Rada Ministrów przesądza o takim połączeniu lub podziale. Jeśli chcą się połączyć gminy zlokalizowane na obszarze dwóch województw, wtedy w procesie konsultacji muszą brać udział dwaj wojewodowie. Ewentualne połączenie lub podział jest ogłaszane w formie rozporządzenia wydawanego przez Radę Ministrów. Gmina może tworzyć odpowiednie dla siebie jednostki pomocnicze. Są to jednostki wydzielone pod względem organizacyjnym podlegające władzom. Są one różne ze względu na to, że wyróżnia się trzy rodzaje gmin: wiejską, miejsko-wiejską i miejską. Jednostki pomocnicze mogą być tworzone we wszystkich tych kategoriach gmin. W przypadku gmin miejskich jako jednostki pomocnicze wyróżniamy dzielnice. W ramach dzielnic tworzone są delegatury urzędu miasta. Delegatury zajmują się sprawami związanymi z egzystencją mieszkańców- wyrabianie dowodu, opłacanie podatku od nieruchomości, otrzymywanie dotacji mieszkaniowych itp. Na terenie miast istnieje również możliwość utworzenia rad osiedla. Są to jednostki pomocnicze o mniejszym znaczeniu są one stworzone by dać obywatelom możliwość informowania o ważnych dla nich lokalnych sprawach i by łatwiej mogli kontaktować się z zarządzającymi podejmującymi decyzje. Ilość rady osiedli określona jest w statucie przyjętym przez Radę gminy. Do zarządu rady osiedla organizowane są wybory. Rady osiedla zajmują się sprawami lokalnym- współpracą ze szkołami podstawowymi. Organizowaniem drobnych lokalnych imprez plenerowych, zagospodarowaniem lokalnego terenu, współpracą z policją. Radzie osiedla przewodniczy wybrany przez członków rady przewodniczący. Rada osiedla daje możliwość nawiązania kontaktu z obywatelami, a także daje możliwość jej członkom o ubieganie się o mandat radnego miasta. Rada osiedla uzyskuje z części majątku miasta oraz drobne dochody z budżetu miasta na organizowanie lokalnych przedsięwzięć. Jednostką pomocniczą może być również położone na terenie gminy miasto, zazwyczaj w przypadku małych miast w gminach miejsko-wiejskich, Na terenie gmin wiejskich mamy sołectwa,. Na czele sołectwa stoi sołtys pochodzący z lokalnych wyborów.

Jednym z zadań gminy są działania na rzecz promocji i działania na rzecz upowszechniania idei samorządowej w obszarze tych działań gmina może tworzyć Młodzieżową Radę Gminy mającą charakter konsultacyjny. Gmina powołując taką radę nadaję jej statut, w którym określa tryb wyboru członków oraz zasady jej działania.

Do zakresu działania gminy zaliczyć należy wszystkie sprawy o charakterze publicznym, znaczeniu lokalnym niezastrzeżone na rzecz innych podmiotów.

W rozdziale drugim ustawy o samorządzie gminnym przytoczone są zadania publiczne gminy, jest ich 20. Każda gmina musi te zadania realizować w ramach swoich możliwości, środków finansowych, jakimi dysponuje, nie musi ich ona realizować w jak najszerszym stopniu, ale w stosunku d każdego zadania jakiś element działań ze strony gminy powinien wystąpić. Każde z tych zadań jest regulowane także innymi ustawami dotyczącymi określonego zadania wskazując większą szczegółowość, co gminy powinny w zakresie określonego zadania robić.

Zadania gminy są z zakresu:

1. ładu przestrzennego( nie dopuszczanie do konfliktów w zakresie form zagospodarowania przestrzennego), gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej

Głównym decydentem odnośnie przeznaczenia gruntów na terenie gminy jest gmina.

Do tych zadań odnosi się ustawa o planowaniu przestrzennym.

2. gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego (są odpowiedzialne za utrzymanie odpowiedniego stanu dróg, ich odśnieżanie, oświetlenie)

3. wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz

Na podstawi ustawy o energii władze gminy odpowiedzialne są za zbilansowanie i określenie potrzeb energetycznych mieszkańców oraz współpracę z przedsiębiorstwami dostarczającymi nośniki energii.

3a) działalność w zakresie telekomunikacji

4. lokalnego transportu zbiorowego (autobusy, trolejbusy, tramwaje)

W Łodzi mamy miejskie przedsiębiorstwo komunikacyjne, które było przekształcone z przedsiębiorstwa komunalnego w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Otrzymuje ono środki finansowe z budżetu miasta, za świadczenie usług transportowych. Miasto przeznacza też pieniądze na nowe tramwaje i autobusy. Wcześniej przed uchwaleniem ustawy o samorządzie gminnym transport lokalny podlegał województwie.

5. ochrony zdrowia (szpitale, przychodnie); gmina dba o utrzymanie i zagwarantowanie usług realizowanych przez określony ośrodek, remonty, rozbudowę, badania profilaktyczne

6. pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych (pomoc potrzebującym; domy dla matki z dzieckiem, pogotowie dla dzieci)- państwo finansuje pomoc potrzebującym

7. gminnego budownictwa mieszkaniowego (mieszkania komunalne, socjalne-dla osób niewydolnych finansowo, TBS- Towarzystwo Budownictwa Spółdzielczego- sp. z. o.o. z udziałami miasta, które budują nowe mieszkania, zamiany mieszkań)

8. edukacji publicznej (szkoły podstawowe, gimnazja, przedszkola)

9. kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz zabytków i opieki nad zabytkami (według ustawy na terenie gminy musi się znajdować, co najmniej jedna biblioteka finansowana s środków budżetu gminy)

10. kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacji i urządzeń sportowych (orliki)

11. targowisk i hal targowych( wyznaczanie terenów, gdzie działalność handlowa jest realizowana(relacje między stronami zainteresowanymi reguluje prawo), na targowiskach pobierane są opłaty: opłata targowa, która pobierana jest codziennie w formie inkasa przez uprawnione osoby, jest ona zróżnicowana w zależności od tego, co jest przedmiotem handlu, jeżeli handel prowadzony jest w trwałym obiekcie typu hala pobierany jest podatek od nieruchomości)

12. zieleni gminnej i zadrzewień (parki, skwery, trawniki)

13. cmentarze gminne (najczęściej oddane w zarząd organizacji kościelnych; obszary te są również zaliczane to terenów zielonych; w tym również krematoria)

14. porządku publicznego(straż miejska) i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwwodnej, w tym wyposażenia i utrzymania gminnego magazynu przeciwpowodziowego

15. utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych (szkoły, urzędy)

16. polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej

17. wpieranie i upowszechnianie idei samorządowej (Młodzieżowe Rady Samorządowe, rady osiedli)

18. promocji gminy (atrakcyjność gminy- wykorzystanie zasobów na rzecz prowadzenia działalności inwestycyjnej)

19. współpracy z organizacjami pozarządowymi ( główną rolą NGO's jest pomoc lokalnym małym i średnim przedsiębiorcom, działają one w obszarze pozarządowym; państwo nie ponosi wydatków na ich utrzymanie, mogą się strać o środki pomocowe z UE; np. inkubatory przedsiębiorczości)

20. współpracy z społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw ( w celu rozpropagowania w jak najszerszym zakresie na temat gminy i jej atrakcyjności do prowadzenia działalności gospodarczej np. turystycznej)

Organy gminy

Organami gminy są wójt, burmistrz lub prezydent oraz rada gminy. Wójt, burmistrz i prezydent stanowią organ wykonawczy, natomiast rada gminy jest organem stanowiącym, podejmuje ona różnego rodzaju uchwały, które winny być realizowane przez organ wykonawczy. Organ stanowiący jest także organem kontrolnym, to znaczy, że ma prawo do kontrolowania działań podejmowanych przez rząd i wszystkich sfer jego aktywności oraz jednostek pomocniczych. Z tego wynikają relacje podporządkowania. Rada gminy jest organem ważniejszym od organu wykonawczego. Z drugiej jednak strony to podporządkowanie nie jest do końca oczywiste, gdyż przy bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza, prezydenta, mam do czynienia z jednakowym sposobem wyłaniania władz. W związku z czym organ wykonawczy może użyć argumentu, że został wybrany na to stanowisko przez obywateli, więc to on w pewnych kwestiach ma rację, a nie rada gminy. Działalność organów gminy jest jawna., obywatele mogą uczestniczyć (bez prawa głosu) w posiedzeniach rady gminy. Jawne są także dokumenty związane z funkcjonowaniem gminy np. budżet gminy, palny rozwoju, plan przestrzennego zagospodarowania gminy, uchwały rady gminy są publikowane w dzienniku urzędowym wojewody. Zasady dostępu do dokumentów i korzystania z nich określa statut gminy, co sugeruje, że pewnego rodzaju dokumenty mogą być utajnione.

Obywatele wybierają radnych. Ich kadencja trwa 4 lata. Liczba wybranych radnych jest uzależniona od wielkości populacji gminy, waha się ona w przedziale 15-45 radnych. 45 radnych w gminach do 200 tysięcy mieszkańców, oraz po trzech na każde dalsze rozpoczęcie 100 tysięcy. Radni muszą złożyć uroczyste ślubowanie oraz oświadczenia finansowe. Jeżeli w ciągu 30 dni nie złożą oświadczeń finansowych to radni tracą prawo do uzyskiwania diety, a wójt burmistrz, prezydent, skarbnik i zastępcy tracą prawo do wynagrodzenia. W tym samym czasie co radnych obywatele wybierają także wójta, burmistrza lub prezydenta.

Rada gminy zbiera się na posiedzeniach. Posiedzenie rady odbywa się nie rzadziej niż raz na kwartał. Radni się organizują i wybierają z pośród siebie przewodniczącego. Zanim go wybiorą pierwsze posiedzenie rady zwołuje przewodniczący poprzedniej rady( w ciągu siedmiu dni od oficjalnego ogłoszenia państwowych wyników wyborów), a pierwszą sesję po wyborach prowadzi radny najstarszy wiekiem. Na pierwszym posiedzeniu rada wybiera przewodniczącego w liczbie od 1 do 3, wybór kandydata jest dokonywany zdecydowaną większością głosów. Jeżeli rada gminy nie zostanie powołana to po 25 dniach komisarz wyborczy zwołuje pierwszą radę.

Co roku jest ustalana tzw. kwota bazowa, która służy do tego by określać wynagrodzenia różnych pracowników sfery administracji publicznej, na jej podstawie określa się także wysokość diet czyli środków finansowych, które co miesiąc będą otrzymywali radni. Kwota bazowa w roku 2007 wynosiła ponad 1700 zł. Ustawa mówi, że radny ( w dużych największych gminach) nie może uzyskać większej kwoty niż półtora krotność kwoty bazowej. Radny może również oprócz diety uzyskiwać środki finansowe wynikające z jego współpracy z komisją, a maksymalnie mogą pracować w dwóch komisjach.

Mandatu radnego nie można łączyć z mandatem posła lub senatora lub wykonywaniem funkcji wojewody lub wicewojewody. Nie można być także członkiem organu innej jednostki samorządowej. Nie można być radnym i wójtem, burmistrzem lub prezydentem w tej samej gminie.

Organem wykonawczym w gminie jest wójt, jego kadencja rozpoczyna się od momentu posiedzenia rady i od przyjęcia przez niego ślubowania. Wójt w drodze rozporządzenia powołuje swojego zastępcę lub zastępców, ich liczba jest uzależniona od liczebności mieszkańców danej gminy. W gminach powyżej 200 tysięcy mieszkańców może być czterech zastępców, a w gminach do 200 tysięcy mieszkańców jeden. Wójt powołuje lub odwołuje swoich zastępców i określ ich liczbę, oni będą tworzyć zarząd w gminie.

Funkcja wójta lub jego zastępcy nie może być wiązana z funkcją wójta lub jego zastępcy w innej gminie. Nie można łączyć funkcji wójta lub jego zastępcy z członkowstwem w organach jednostek samorządu terytorialnego również w gminie, w której jest się wójtem. Nie można być wójtem lub jego zastępca i być zatrudnionym w administracji rządowej. Jeżeli ktoś pełni te dwie funkcje, to musi zrezygnować z pracy w administracji rządowej, uzyskuje wtedy w jednostce tej urlop na okres 4 lat, może po tym okresie wrócić na poprzednio pełnione stanowisko z odpowiednim wynagrodzeniem.

W przypadku pojawienia się przemijającej przeszkody w wykonywaniu zadań i kompetencji wójta spowodowanej np. tymczasowym aresztowaniem, odbywaniem kary pozbawienia wolności wymierzonej za przestępstwo umyślne, odbywa karę aresztu lub jest niezdolny do pracy z powodu choroby trwającej dłużej niż 30 dni, w tych czterech przypadkach jego zadania, kompetencje i odpowiedzialność przejmuje jego zastępca. W gminach, w których powołano więcej niż jednego zastępcę winien być wskazany pierwszy zastępca.

Wójt i pozostałe osoby wykonują uchwały rady gminy i zadania gminy określone odpowiednimi przepisami. Do szczególnych właściwości działania wójta należą następujące zadania:

-przygotowywanie projektów uchwał, które będą podejmowane przez radę gminy

-przygotowanie projektu uchwały budżetowej

-określenie sposobu wykonywania uchwał, które są przyjęte

-prowadzenie gospodarki finansowej gminy- wykonywanie budżetu

-gospodarowanie majątkiem gminy, mieniem komunalnym

-zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych ( w spółkach, których właścicielem jest gmina)

W realizacji zadań własnych gminy wójt podlega wyłącznie radzie gminy. Wójt wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu gminy, określa on organizację tego urzędu . Jest on kierownikiem urzędu, decyduje o zwalnianiu i zatrudnianiu osób pracujących w urzędzie. Zazwyczaj gdy funkcje wójta przejmuje nowa osoba dokonuje na reorganizacji urzędu.

Najważniejszym zadaniem rady gminy jest zatwierdzanie planów przestrzennego zagospodarowania.

Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, o ile ustawy nie stanowią inaczej:

1. ustalenie statutu gminy (przyjmuje i uchwala statut)

2. ustalenie wynagrodzeń wójta, stanowienie o jego kierunkach działania oraz przyjmowanie sprawozdań z jego działalności

3. powoływanie i odwoływanie skarbnika gminy, który jest głównym księgowym budżetu oraz sekretarza gminy na wniosek wójta

Skarbnik odpowiada za przygotowanie budżetu, projekt budżetu i gospodarkę finansową.

4. uchwalanie budżetu gminy, rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielania absolutorium

Przygotowany projekt budżetu powinien być uchwalony przez radę do 30 marca następnego roku, wtedy staje się dokumentem decyzyjnym i na jego podstawie można wydatkować środki finansowe. Jeżeli to nie ma miejsca to Regionalna Izba Obrachunkowa ingeruje i pozwala tylko na wydatki związane z realizacja zadań własnych. Przed rokiem 2002, kiedy nie było bezpośrednich wyborów wójta burmistrz lub prezydenta tylko rada gminy dokonywała wyboru na to stanowisko nie udzielenie absolutorium związanego z pozytywną oceną realizacji budżetu gminy skutkowało tym, że zarząd na czele z wójtem, burmistrzem lub prezydentem tracił swoje uprawnienia. Nie udzielenie absolutorium było równoznaczne z ponownym wyborem kandydata na to stanowisko. Obecnie tak się nie dzieje, absolutorium nie oznacza utraty uprawnień i pełnionej funkcji oznacza tylko tyle, że rada gminy na następnym posiedzeniu(, które musi się odbyć w okresie dwóch tygodni od nieudzielania absolutorium) może podjąć uchwałę dotyczącą ewentualnego rozpisania referendum za odwołaniem wójta. Stawia to w miarę komfortowej sytuacji wójta, gdyż może on źle gospodarować finansami publicznymi, a i tak nie skutkuje to pozbawienia go funkcji zarządczej.

5. uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

Mamy do czynienia z planami miejscowymi, które dokładnie przesadzają co na danym obszarze będzie budowane lub przebudowywane. Istnieje jeszcze studium przestrzennego zagospodarowania, które rozstrzyga w podstawowych kwestiach o przeznaczeniu gruntów. Jeżeli takiego studium nie ma to wtedy decyzję co do zagospodarowania danego terenu podejmują urzędnicy.

6. uchwalanie programów gospodarczych (dotyczą przedsięwzięć z zakresu użyteczności publicznej)

7. ustalenie zakresu działania jednostek pomocniczych, zasad przekazywania im składników mienia do korzystania(nie na własność, gdyż nie mają one osobowości prawnej) oraz zasad przekazywania środków budżetowych na realizację zadań przez te jednostki

8. podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat w granicach określonych w odrębnych ustawach

Co roku minister finansów określa główne stawki podatków i opłat, które przynależą gminie. Natomiast rada gminy ma prawo do obniżenia stawek na swoim obszarze. Skutkuje to mniejszą ilością środków finansowych wpływających do budżetu gminy, budżet państwa nie zrekompensuje tej straty.

9. podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy przekraczających zakres zwykłego zarządu dotyczących:

1. określania zasad nabycia, zbycia i obciążenia nieruchomości gruntowych oraz ich wydzierżawiania lub najmu na okres dłuższy niż trzy lata, o ile ustawy szczegółowe nie stanowią inaczej, do czasu określenia zasad wójt może tych czynności dokonywać wyłącznie za zgodą rady gminy

2. emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania i wykupu przez wójta

Gminy maja prawo do emitowania obligacji komunalnych by zwiększyć dostępność środków finansowych w danym okresie. Emitowanie obligacji jest mniej kosztownym sposobem pozyskania środków finansowych niż w przypadku kredytu lub pożyczki.

3. zaciągania długoterminowych pożyczek i kredytów

4. ustalanie maksymalnej wysokości pożyczek i kredytów krótkoterminowych zaciąganych przez wójta w roku kalendarzowym

Kredyty krótkoterminowe mogą być zaciągane w pierwszym lub w drugim półroczu. Zasada: w pierwszym półroczu więcej, w drugim mniej gdyż łączy się to z koniecznością spłaty kredytu w danym roku kalendarzowym

5. zobowiązań w zakresie podejmowania inwestycji w wysokości przekraczającej górną granicę ustaloną przez radę gminy

6. tworzenia i przystępowania do spółek i spółdzielni oraz rozwiązania i występowania z nich

Chodzi tu o spółki, które realizują przedsięwzięcia związane ze sferą publiczną.

W związku z tym mamy międzynarodowe targi łódzkie- spółka z. o. o. ze 100% udziałem gminy

7. określania zasad wnoszenia, cofania i zbywania udziałów i akcji przez wójta

8. tworzenia, likwidacji i reorganizacji przedsiębiorstw, zakładów i innych gminnych jednostek organizacyjnych oraz wyposażania ich w majątek (zakłady budżetowe, szkoły budżetowe)

10. ustalania maksymalnej wysokości sumy, od której wójt może samodzielnie zaciągać zobowiązania

11. podejmowanie uchwał w sprawie przyjęcia zadań, o których mowa w art. 8 ust 2 i 2a (tzn. zadania z administracji rządowej oraz z zakresu powiatu lub województwa na podstawie porozumienia)

Zadania własne, nie są jedynymi zadaniami, które gmina powinna realizować są jeszcze tzw. zadania zlecone- są one zadaniami z zakresu administracji rządowej. Na zadania zlecone gmina uzyskuje środki finansowe od strony zlecającej (np. ewidencja mieszkańców, wydawanie dowodów osobistych, organizowanie wyborów, opłata za energię elektryczną na drogach krajowych).

12. podejmowania uchwał w sprawach współdziałania z innymi gminami oraz wydzielania na ten cel odpowiedniego majątku

12a) podejmowanie uchwał w sprawach współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw oraz przystępowania do międzynarodowych społeczności lokalnych i regionalnych

13. podejmowanie uchwał w sprawach: herbu gminy, nazw ulic i placów publicznych oraz wznoszenia pomników

14. nadawanie honorowego obywatelstwa gminy

14a) podejmowanie uchwał w sprawie zasad udzielania stypendiów dla uczniów i studentów

15. stanowienie innych sprawach lokalnych zastrzeżonych ustawami do kompetencji gminy

Władze gminy współdziałają w oparciu o majątek komunalny. Jako jego właściciel gmina posiada majątek rzeczowy i majątek finansowy. Majątek komunalny jest to zasób rzeczowy, ale też prawo do podejmowania decyzji o charakterze majątkowym. Jeżeli gmina posiada 100% udziałów w spółce to gmina podejmuje decyzje. Nabycie mienia komunalnego nastąpiło w drodze ustawy, czyli w momencie kiedy reaktywowano gminę nabyła ona prawa własnościowe. Powiększenie tego mienia może być wynikiem dokupienia majątku lub komunalizacji mienia- polega na sądownym wyjaśnieniu czy dany majątek bez właściciela należy d gminy czy nie. W okresie gospodarki centralnie sterowanej nie przykładano wagi do praw własności, ponieważ nie było ono zapisane w konstytucji, a po drugie system polityczny funkcjonujący w tym okresie opierał się na zupełnie innych podstawach. Prawo własności znalazło się w ustawie z 1990 roku i jest podstawowym prawem regulującym stosunki pomiędzy różnymi stronami (obywatelami, organizacjami, przedsiębiorstwami). Zaniedbania w okresie powojennym skutkują tym, że również obecnie mamy do czynienia z sytuacją, że nie wiadomo kto jest właścicielem obiektów lub elementów majątkowych zgrupowanych na terenie gminy. W okresie powojennym wydawano prawa do zamieszkania w danych obiektach nie martwiąc się o to kto jest ich właścicielem, dlatego proces komunalizacji ciągle trwa. Dotyczy to zarówno form zabudowy jak i gruntów. Gmina jako właściciel w ramach swoich elementów majątku rzeczowego może podejmować określone decyzje- sprzedaż, dzierżawa, wynajem, zamiana. Może także wnieść elementy majątku w postaci aportu do spółki, która realizuje przedsięwzięcia o charakterze użyteczności publicznej.

Gmina prowadzi gminną gospodarkę finansową. Budżet jest zestawieniem dochodów i wydatków, przychodów i rozchodów, w układzie kalendarzowym. Jest to dokument jawny. Oparty na zasadach jednoroczności, jawności, wszystkie jego elementy muszą być zebrane w jednym dokumencie, muszą być pokazane wszystkie źródła dochodów i miejsca ich przeznaczenia. Obowiązuje zasada, że jeżeli w danym roku finansowym środki nie zostaną wydane to będą one dochodem na następny rok, strony dochodów i wydatków muszą się zerować, straty muszą być finansowane z pożyczek, kredytów lub dotacji. Projekt budżetu musi być przygotowany do 15 listopada, później do 15 marca jest uchwalone przyjęcie budżetu.

Dochody własne gmin

1. Pierwszą istotną grupą dochodów własnych gmin są podatki lokalne. Zgodnie z art. 4 ust 1, punkt 1 podatki lokalne obejmują:

1.1.podatek od nieruchomości

Płacony jest w całości przez właścicieli. Jest zróżnicowany, co roku z dostatecznym wyprzedzeniem minister finansów ustala ogólną stawkę podatku od nieruchomości. Jego wysokość jest uzależniona od powierzchni i od rodzaju przeznaczenia tej powierzchni. W krajach rozwiniętych płacony jest podatek od wartości nieruchomości(podatek katastralny). W tym przypadku podatnicy mają możliwość odpisu nakładów środków finansowych poniesionych na remonty. W Polsce nie jest on wprowadzony, gdyż nie ma kompletnej bazy danych o nieruchomościach, duża jest liczba samowoli budowlanych, nie ma też nadanych początkowych wartości nieruchomości. Stanowi on 30% dochodów gminy.

1.2.podatek rolny

Jest płacony od powierzchni hektarów, zróżnicowany- wynika z klasy ziemi, nie płaci się go od gruntów poniżej czwartej klasy. Oscyluje w granicach powyżej 100 zł na rok od hektara.

1.3. podatek leśny

Jest płacony od powierzchni leśnej. Drzewostany powyżej 40 lat nie są opodatkowane. Podatek jest uzależniony od tego jaki jest drzewostan. Im bardziej szlachetny drzewostan tym wyższy podatek. Podatku od parków krajobrazowych i narodowych się nie płaci, płaci właściciel.

1.4. podatek od środków transportowych

Pobierany od ciągników, samochodów ciężarowych, autobusów, statków.

1.5. podatek dochodowy od osób fizycznych opłacany w formie karty podatkowej

Drobni przedsiębiorcy, Ci którzy uzyskują stosunkowo niewielkie obroty w ciągu roku mogą poprosić władze gminy o to by płacić podatek w formie karty podatkowej. Określona jest granica tego podatku. W tym przypadku przedsiębiorca jest zwolniony z płacenia podatku na rzecz budżet państwa (nie płaci podatku dochodowego)

1.6. podatek od posiadania psów (zamieniony na opłatę, bo trudno było ściągnąć ten podatek)

W gospodarstwach rolnych był płacony od trzeciego psa, gdyż dwa pierwsze były traktowane jako pomoc w gospodarstwie. Zamiana podatku na opłatę jest niezgodna z definicjami tych pojęć, podatek- przymusowa forma opłaty na rzecz państwa lub budżetu lokalnego, nie podlega przeterminowaniu i jest obowiązkowa; opłata- forma przekazania pieniędzy za pewnego rodzaju usługę, którą uzyskujemy od drugiej strony.

1.7. podatek od spadków i darowizn

1.8. podatek od czynności cywilno-prawnych (np. związane z egzekwowaniem alimentów)

2. Drugą grupę dochodów stanowią wpływy z opłat:

-skarbowej- od czynności skarbowych, znaczków

-lokalnych: targowej-pobierana na targowiskach, miejscowej- pobierana w miejscowościach uzdrowiskowych i administracyjne

-eksploatacyjnej- wynika z eksploatacji zasobów środowiska naturalnego(w 40%, reszta trafia do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska)

-innych, pobieranych na podstawie odrębnych przepisów (opłata za wodę pobieraną w mieszkaniu, opłata za koncesję na sprzedaż alkoholu)

-opłata adiacencka

Jest szczególną formą opłaty, która może być pobierana, ale nie musi np. opłata za pobyt dziecka w przedszkolu gminnym

Ulega ona egzekucji w sytuacjach scalenia lub podziału nieruchomości, budowy urządzeń infrastruktury technicznej z udziałem środków skarbu państwa lub jednostek samorządu terytorialnego. Nie obejmują terenów, które są przeznaczone w planach zagospodarowania przestrzennego na cele rolne lub leśne. Wynosi ona 30% oczekiwanego wzrostu wartości nieruchomości. Ustalana jest na podstawie wójta/burmistrza/prezydenta i rady i gminy.

Wszystkie te postanowienia wynikają z ustawy o gospodarce nieruchomościami.

50% wzrostu wartości nieruchomości wynikającego z nakładów finansowych na sferę infrastrukturalną należy zwrócić budżetowi gminy. Może być ona rozłożona w ratach. Gminy rzadko korzystają z tej opłaty.

3. Dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe gminy oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy (np. szkoła i wypożyczanie sali gimnastycznej)

4. Dochody z majątku gminy(dzierżawa, wynajem, sprzedaż pomieszczeń na działalność handlowa lub usługową; dzierżawa jest korzystniejszą formą- długoterminowość, wynajem tylko na 3 miesiące, przy sprzedaży jednorazowy dopływ gotówki + podatek od nieruchomości płacony przez nowych właścicieli)

5. Spadki, zapisy i darowizny (na rzecz gminy)

6. Dochody z kar pieniężnych i grzywien

7. 5% dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych

8. Odsetki od udzielonych pożyczek

9. Odsetki od nieterminowo przekazanych dochodów gminy

10. Odsetki od środków finansowych na rachunkach bankowych gminy

11. Dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego

Subwencja- strumień środków finansowych przekazywany z budżetu państwa do budżetu gminy (oświatowa, wyrównująca, równoważąca), przynależą każdej gminie, są określone warunki, które gmina musi spełnić, żeby subwencję otrzymać. Można ją dowolnie wydatkować np. na realizację zadań własnych.

Dotacja- strumień środków finansowych przekazywanych na rzecz budżetu gminy. Jest ona ukierunkowana. Trzeba o nią zabiegać- przygotować projekt. Można wydać tylko na określone przedsięwzięcie. Jeśli przedsięwzięcie jest realizowane taniej to nadwyżkę należy oddać do źródła pochodzenia dotacji.

12. Inne dochody należne gminie na podstawie odrębnych przepisów

13. Ostatnim źródłem dochodów własnych ( z zastrzeżeniem punktu 1.5. niniejszego opracowania) są udziały w podatkach dochodowych stanowiących dochody budżetu państwa:

39,34% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) od podatników zamieszkałych na terenie gminy (art. 4 ust 3)

6,71% wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) od podatników posiadających siedzibę na terenie gminy (art. 4 ust 3)

Podatek ten rozlicza się proporcjonalnie do ilości osób pracujących w siedzibach na terenie innych gmin.

---