1. Określ przedmiot i zakres kryminalistyki. KRYMINALISTYKA [łac.], - nauka o środkach i sposobach wykrywania przestępstw i ich sprawców; dzieli się na 2 gł. działy: taktykę śledczą, zajmującą się metodami celowego postępowania organów ścigania (m.in. pościg, przeszukanie) i technikę śledczą — wiedzę o techn. środkach i metodach stosowanych przy zabezpieczeniu i badaniu rzeczowych środków dowodowych (m.in. daktyloskopia, graficzna ekspertyza pisma).
(Kryminalistyka twórczo wykorzystuje osiągnięcia i metody innych dziedzin wiedzy (np. medycyny, chemii, fizyki), jak też tworzy swoje własne; wymieńmy chociaż daktyloskopię, odorologię, czy psychologię kryminalną. 2. Wykaż różnice w definicjach kryminalistyki- B. Hołysta i T. Hanauska. 1. Definicja kryminalistyki (Hanausek) Uwzględniając jednak możliwie najpełniej wszystkie aspekty pojęcia kryminalistyki można ją określić jako naukę o taktycznych zasadach i sposobach oraz technicznych metodach i środkach rozpoznawania i wykrywania prawnie określonych, ujemnych zjawisk społecznych, a w szczególności przestępstw i ich sprawców, oraz udowadniania istnienia lub braku związku pomiędzy osobami i zdarzeniami; a także zapobiegania przestępstwom i innym niekorzystnym, lecz prawnie relewantnym zjawiskom. Nauka ta zajmuje się również strategią przewidywania i przyszłego rozpoznawania oraz zwalczania tych zjawisk, zwłaszcza poprzez zapobieganie ich rozwojowi. 3. Kim był Hans Gross i jakie było jego znaczące dla kryminalistyki dzieło. Hans Gross (l 847-1915), austriacki sędzia śledczy, później profesor Uniwersytetu w Grazu, założyciel i pierwszy kierownik Katedry Kryminalistyki na tym uniwersyte­cie. Autor wielu prac z zakresu kryminalistyki, przede wszystkim zaś podręcznika „Handbuch fur Untersuchungsrichter..." („Podręcznik dla sędziów śledczych"), który był pierwszym systematycznym wykładem kryminalistyki. Podręcznik ten doczekał się wielu wydań (po śmierci Grossa aktualizowany był przez Napiera, później Seeliga, ostatnio przez Geerdsa). Data pierwszego wydania tej książki (1893) uznawana jest za datę narodzin kryminalistyki, a sam Gross powszechnie Jest uznawany za twór­cę i klasyka kryminalistyki. 4. Omów związki kryminalistyki z innymi dyscyplinami naukowymi. Kryminalistyka jako dyscyplina korzysta z osiągnięć i metod innych dyscyplin (od psychologii poprzez języko­znawstwo po fizykę czy chemię), stosując je wprost, bądź adaptując do swoich potrzeb, albo też na ich podstawie wypracowując metody własne. Dla potrzeb kryminalistyki stworzono takie dyscypliny jak antropome­tria, fotografia kryminalna, czy daktyloskopia. Korzystają one z dorobku innych dyscyplin naukowych takich jak np. fizyka , czy chemia. Podobnie badania broni palnej, amunicji, badania śladów stóp, a także badania grafologiczne korzystają z dorobku medycyny sądowej. Medycy sądowi, jako pierwsi, zajmowali się na­ukowo problematyką oględzin i metodyką zabezpieczania śladów, ich dorobek także jest wykorzystywany przez kryminalistykę. Sama medycyna sądowa także stanowi dyscyplinę naukową zw. z kryminalistyką. Jej metodami bada się przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i obyczajności. 5. Co oznaczają określenia, że kryminalistyka jest dyscypliną stosowaną, kompleksową i empiryczną. Kryminalistyka jest dyscypliną kompleksową , ponieważ korzysta z wiedzy z wielu dziedzin np. z fizyki, chemii, psychologii, balistyki wojskowej, akustyki, wiktymologii, kryminologii. Kryminalistyka z uwagi na metodę jest nauką empiryczną, przy tworzeniu swoich twierdzeń wykorzystuje bowiem na bieżąco: 1) analizę praktyki śledczej, 2) analizę dorobku różnych nauk szczegółowych pod kątem ich przy­datności dla praktyki dochodzeniowo-śledczej, bądź operacyjno-rozpoznawczej, a także 3) własne badania eksperymentalne. Kryminalistyka jest także dyscypliną stosowaną, gdyż jej dorobek jest na bieżąco wykorzystywany do odnajdywania sprawców przestępstw, a następnie do zbierania przeciw nim dowo­dów winy. 6. Podziel przedmiot studiów kryminalistyki. Kryminalistyka obejmuje ogólną teorię nauki o śledztwie (dochodzeniu), taktykę kryminalną (obej­mującą zarówno czynności dochodzeniowo-śledcze jak i operacyjno-rozpoznawcze), oraz wszystkie działy identyfikacji, które nie weszły w skład innych wyspecjalizowanych i rozwiniętych w odrębne dyscypliny nauko­we działów wiedzy, jak medycyna sądowa (będąca dziś również komplek­sem dyscyplin), toksykologia sądowa, chemia sądowa itp. Przedmiot zainteresowania wiedzy kryminalistycznej możemy podzielić także na badanie , rozpoznawanie, udowadnianie, zapobieganie i prognozowanie przestępstw. 7. Jakie są źródła kryminalistyki ? Swoje twierdzenia kryminalistyka buduje korzystając z następujących źródeł: 1) analizy praktyki śledczej, 2) analizy dorobku różnych nauk szczegółowych pod kątem ich przy­datności dla praktyki dochodzeniowo-śledczej, bądź operacyjno-rozpoznawczej, 3) własnych badań eksperymentalnych. 8. Zastosowanie kryminalistyki. Głównym celem kryminalistyki jest znalezie­nie sprawcy przestępstwa, a następnie zebranie przeciw niemu dowo­dów winy. Można powiedzieć, że krymi­nalistyka jest nauką o metodach identyfikacji na podstawie śladów, pro­wadzonej na potrzeby organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedli­wości. Dodatkowym zastosowaniem kryminalistyki jest także tzw. profilaktyka kryminalistyczna, która zajmuje się zajmuje się zapobieganiem skuteczności działań przestępczych np. poprzez opracowywanie skutecznych metod zabezpieczania obiektów przed włamaniami, dokumentów przed fałszerstwami Kryminalistyka znajduje zastosowanie nie tylko w ściganiu karnym. Jest także stosowana w postępowaniu cywilnym (np. badanie autentyczności testamen­tów, tekstów umów, ocena wiarygodności świadków i ich zeznań). Jest także szeroko wykorzystywana w pracy tzw. służb specjalnych (wywiadu, kontrwywiadu), które na co dzień wykorzystują do swych spe­cjalistycznych celów j ej zdobycze. Kryminalistyka bywa także przydatna w muzealnictwie, archeologii czy historii. Kryminalistyka jest przydatna wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z identyfikacją osoby lub rzeczy na podstawie ich śladów. Głównym terenem zastosowań kry­minalistyki jest jednak walka z przestępczością polegająca na opracowy­waniu skutecznych metod wykrywania przestępstw i ich sprawców oraz skutecznych metod dowodzenia im winy. 9. Funkcja rozpoznawcza kryminalistyki. Kryminalistyka przez stosowanie odpowiednich metod stara się poznać metody działania przestępców, a także potencjalnych przestępców. Czynności operacyjno-rozpoznawcze podejmowane przez Policję, UOP, Straż Graniczną, Żandarmerię Wojskową, Inspekcje Celną, wywiad i kontrwywiad mają za cel poznanie potencjalnych zagrożeń. Czynności rzopoznawcze muszą być prowadzone zgodnie z prawem przez kompetentne organy. Czynności te ukierunkowane są na poznanie czynników zagrażających ze strony danej grupy, środowiska, czy indywidualnej osoby. Czynności rozpoznawcze mogą także zmierzać do ochrony czynnika zagrożonego. Celem tych czynności jest wzbogacenie wiedzy o przedmiocie poznania, zebranie informacji przydatnych przy wykrywaniu, weryfikacja dotychczasowych informacji, ew. powiązanie okr. osoby z ze zdarzeniem, a także profilatyka. 10. Funkcja wykrywcza kryminalistyki. Funkcja wykrywcza kryminalistyki jest realizowana poprzez działania majace na celu znalezienie sprawcy przestępstwa. Kryminalistyka ma za zadanie dokonać identyfikacji sprawcy przestępstwa, na podstawie śladów pozostawionych na miejscu zdarzenia przez osoby, rzeczy, czy też jakieś wydarzenia. Obejmuje trzy fazy : poszukiwanie przedmiotu wykrywczego i związanej z nim informacji, ujawnienie osoby i okreslonej rzeczy, i ostatecznie stwierdzenie i konstatacje, że o tę osobę chodziło w procesie. 11. Funkcja dowodowa kryminalistyki. Do zadań kryminalistyki należy także zbieranie dowodów gminy przeciwko sprawcom przestępstw. Kryminalistyka zajmuje się także ich zabezpieczaniem, a także opracowaniem dowodów na potrzeby postępowania dowodowego. Na podstawie dowodów próbujemy uzyskać informację, czy popełniono przestępstwo, w jakich okolicznościach i w jaki sposób to nastąpiło, a także powiązać daną osobę z określonym wydarzeniem. Przedmiotem działań wykrywczych mogą być osoby lub rzeczy. 12. Funkcja zapobiegawcza kryminalistyki. Zadaniem kryminalistyki jest także zapobieganie podejmowaniu działań stanowiących przestępstwa. Dzięki poznaniu metod działania sprawców możliwe jest zapobieganie skuteczności działań przestępnych. Zajmuje się tym profilaktyka kryminalistyczna. Do jej zadań należy m.in. opracowywanie skutecznych metod zabezpieczania obiektów przed włamaniami, dokumentów przed fałszerstwami itd. 13. Omów regułę „siedmiu złotych pytań". Regułę „siedmiu złotych pytań” stosuje się przy przeprowadzaniu postępowania wykrywczego. Ma ona pomóc w ustaleniu czy popełniono przestępstwo, umożliwić ustalenie tożsamości osoby podejrzanej, a także ustalenie wszelkich innych okoliczności wydarzenia. Prowadzący postępowanie powinni starać się odpowiedzieć na pytania dotyczące sprawy wg . reguły „siedmiu złotych pytań”. Powinni wiedzieć co się wydarzyło, gdzie, kiedy, w jaki sposób dokonano czynu, za pomocą czego, dlaczego, a na końcu ustalić kto dokonał przestępstwa. 14. Ogólnie scharakteryzuj współczesną przestępczość. 15. Pogrupuj poszczególne czynności wykonywane w ramach postępowania karnego. W ramach postępowania karnego wyróżniamy czynności dochodzeniowo-śledcze i operacyjno-rozpoznawcze. Do czynności dochodzeniowo-śledczych zalicza się. 16. Źródło dowodowe a środek dowodowy. Źródło dowodowe jest to źródło informacji o faktach . Źródłem dowodowym jest: osoba oskarżonego, świadka, biegłego,a także rzecz, miejsce ,ciało, dokument. Środek dowodowy są to informacje płynące ze źródła dowodowego w sposób określony przez prawo procesowe. Środkiem dowodowym są np. zeznania świadka, wyjaśnienia oskarżonego, opinie biegłych, cechy i właściwości rzeczy, miejsca, ciała, czy też treść dokumentu Przesłuchanie jest czynnością procesową o charakterze dowodowym, forma czynnego odbioru zeznań świadków, wyjaśnień podejrzanych oraz ustnych opinii biegłych. Czynność ta, jako, że jest wykonywana w ramach procesu, musi być prowadzona zgodnie z wymogami Kodeksu postępo­wania karnego. 17. Wymień i omów źródła pierwszych informacji. Źródła pierwszych informacji dzielimy na źródła wewnętrzne i zewnętrzne. Źródła wewnętrzne są to źródła własne organów ścigania np. prokuratury, policji, czy UOP z których uzyskują one informacje o popełnionym przestępstwie. Źródła zewnętrzne są to niezależne od organów ścigania źródła informacji o popełnieniu przestępstwa. Zwykle jest to „zawiadomienie o przestępstwie” pochodzące np. od osoby pokrzywdzonej. 18. Źródła zewnętrzne pierwszych informacji Zewnętrznymi źródłami pierwszych informacji są : 1. zawiadomienia o przestępstwie pochodzące od osób pokrzywdzonych 2. zawiadomienia i mate­riały przekazane prokuraturze przez organy kontrolne i inspekcyjne, ta­kie jak w pierwszym rzędzie Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, Państwowa Inspekcja Pracy itp., a także różne wewnątrz-resortowe organy kontroli, czy nawet instytucje, tzw. kontroli niezawodo­wej (społecznej). Kolejnym źródłem informacji o przestępstwach, w warunkach demokra­tycznego państwa bardzo istotnym, są środki masowego przekazu. Dzien­nikarze w publikowanych w telewizji, prasie czy radio materiałach niejed­nokrotnie ujawniają nieznane dotąd organom ścigania przestępstwa. Niekiedy źródłem pierwszej informacji o przestępstwie może być do­niesienie anonimowe pisemne, lub ustne (zwykle telefoniczne). W tej for­mie informują czasem policję lub prokuraturę o zaistniałym przestępstwie osoby, które mają istotne informacje o popełnionym przestępstwie lub jego okolicznościach, a które z różnych powodów nie chcą ujawnić swego nazwiska. 19. Źródła wewnętrzne pierwszych informacji. Źródła wewnętrzne są to źródła własne organów ścigania. Do źródeł wewn. I-szych informacji należą: działania operacyjno-rozpoznawcze, administracyjno-porządkowe i dochodzeniowo-śledcze, policja, a w ostatnim przypadku także prokuratury i sądu dzięki którym zdobywają one informacje o faktach popełnienia innych jeszcze przestępstw, dotąd im nieznanych. Do czynności administracyjno-porządkowych policji należy między innymi służba patrolowa, rutynowa kontrola melin i innych miejsc grupo­wania się środowisk przestępczych i zdemoralizowanych, rutynowa kon­trola pojazdów mechanicznych itp. Przy okazji realizacji takich czynno­ści, funkcjonariusze policji mogą bądź ująć sprawców różnego rodzaju przestępstw na gorącym uczynku, bądź też uzyskać informacje o po­pełnionych, dotąd policji nieznanych przestępstwach. Czynności operacyjne, zwłaszcza praca z poufnymi informatorami, kontrola korespondencji, stosowanie środków techniki operacyjnej (pod­słuch, podgląd), dostarczają cennych, nieraz pierwszych informacji o przestępstwach. Informacje te mogą być podstawą wszczęcia postępo­wania, o ile uzyskają potwierdzenie w czynnościach dochodzenio­wo-śledczych, lub administracyjno-porządkowych. Operacyjne źródło in­formacji z zasady nie jest ujawniane i nie stanowi tym samym samodziel­nego „źródła pierwszych informacji". Innymi „własnymi źródłami informacji" są postępowania karne pro­wadzone w innych sprawach. Przy okazji prowadzenia procesu w jakiejś sprawie, ujawnione niekiedy zostają informacje o dotąd nieznanych prze­stępstwach, pozwalające na wszczęcie kolejnych postępowań karnych. 20. Ślady i ich podział. „Ślad" jest to pozostałość po czymś, resztki, znaki świadczące o tym, ze coś istniało, działo się. Kryminalistyka zakłada, że każde zdarzenie zachodzące w otaczającym nas świecie pozo­stawia po sobie różnorodne ślady Zatem, w rozumieniu kryminalistyki, „ślady" są to pewne szczególne, dające się spostrzec pozostałości zdarzeń. Podstawą klasyfikacji śladów może być „sprawstwo" śladu (ślady pozo­stawione przez ludzi, ślady różnych rzeczy, np. narzędzi itd.), miejsce wy­stępowania śladów (ślady na miejscu zdarzenia, na drodze dojścia bądź odejścia sprawcy, ślady na ciele lub odzieży sprawcy, na ciele lub odzieży ofiary itd.), dziedzinę identyfikacji, która zajmować się będzie badaniem śladu (ślady daktyloskopijne, mechanoskopijne, traseologiczne , biologiczne fizy­kochemiczne, mikroślady itd.) Ten ostatni podział zdaje się mieć największe znaczenie praktyczne Według niego zorganizo­wane są zwykle laboratoria kryminalistyczne, w których poszczególnym rodzajom śladów odpowiadają pracownie właściwe do ich badania We­dług tego podziału wyznaczane są również specjalności ekspertów W pewnym sensie śladem jest również modus operandi sprawcy (o któ­rym zwykle można wnioskować, rekonstruując zdarzenie na podstawie innych śladów działania sprawcy). Swego rodzaju śladem jest brak jakie­goś konkretnego przedmiotu na miejscu, na którym przed zdarzeniem przedmiot ten się znajdował. Dla kryminalistyki interesujące same tylko substancjalne ślady zdarzeń pozostawione na ich miejscach lub na ich uczestnikach. Interesujące są także ślady zdarzeń utrwalone w pamięci ludzkiej (ślady pamięciowe). Nowoczesna technika pozwala na rejestrację i późniejsze badanie in­nych jeszcze rodzajów śladów, jak np. śladów dźwiękowych (będących przedmiotem identyfikacji fonoskopijnej), śladów zapachowych (przed­miotu badań osmologii, zwanej też odorologią lub olfaktroniką), śladów cieplnych (badanych przez termoskopię). Śladem może być każda pozostałość po zdarzeniu, którą kryminalistyk potrafi spostrzec i kryminalistycznie wykorzystać. 21. Co to są oględziny - cel oględzin. Oględziny jest to jeden z prawnie dopuszczalnych sposobów uzyskiwania informacji o przestępstwie Rozróżnia się oględziny miejsca, rzeczy, osób i zwłok. Oględziny są czynnością procesowa, której celem jest bezpośrednie zapoznanie organu procesowego z przedmiotem oględzin i wyrobienie sobie o nim poglądu na podstawie własnych obserwacji. Celem działania organu procesowego jest uzyskanie jak największej ilości in­formacji o istocie zdarzenia oraz zabezpieczenie rzeczowych źródeł do­wodowych dla potrzeb postępowania. 22. Oględziny miejsca. Dlatego też praktyka śledcza sytuuje oględziny jako jedną z szere­gu czynności wykonywanych przez organa ścigania w ramach badania miejsca zdarzenia. Badanie miejsca zdarzenia jest to zespól wzajemnie powiązanych działań o cha­rakterze procesowym i pozaprocesowym prowadzonych przez organa ścigania w celu wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności zaistniałego zdarzenia, ustalenia jego cha­rakteru, wskazania ewentualnych sprawców oraz zebrania materiału dowodowego w oparciu o ustalenia poczynione na miejscu jego ujawnienia. W takim kontekście oględziny stanowią z reguły fragment badania miejsca zda­rzenia i należy je rozumieć jako: czynność procesową, w trakcie której organ pro­wadzący oględziny po szczegółowym zapoznaniu się z ich przedmiotem, którym może być miejsce, osoba, rzecz lub zwłoki, podejmuje działania polegające na wykrywaniu, zabezpieczaniu i wstępnym zbadaniu szeroko rozumianych śladów kryminalistycznych, w celu wyjaśnienia charakteru i okoliczności zaistniałego zdarzenia oraz ustale­nia jego sprawcy. 23. Etapy oględzin. Wyróżnia się trzy etapy oględzin: 1) etap wstępny oględzin, 2) etap oględzin szczegółowych, 3) etap końcowy oględzin. 1. Etap wstępny oględzin -jest to etap, w ramach którego należy dokładnie zapoznać się z przedmiotem oględzin, jego otoczeniem, strukturą oraz właś­ciwościami. W ramach tych czynności należy uściślić obszar, który obejmie­my szczegółowymi badaniami oraz zlokalizować widoczne ślady i dowody związane z interesującym nas zdarzeniem. Należy jednocześnie analizować, które z widocznych zmian w otoczeniu związane są bezpośrednio z tym czy­nem, a które spowodowane zostały wcześniej lub później, np. w trakcie akcji ratunkowej. Na podstawie tych informacji oraz informacji zebranych już wcześniej należy określić wstępną wersję przebiegu zdarzenia. Ta wersja jest podstawą do ustalenia planu działania, określenia zadań dla poszcze­gólnych osób uczestniczących bezpośrednio w oględzinach, kolejności ich realizacji oraz przyjęcia odpowiedniej metody badań szczegółowych. Wstępne oględziny przeprowadza się za pomocą metod obserwacyjnych - najczęściej bez dokonywania jakichkolwiek zmian w zastanej sytuacji. W ramach tego etapu utrwala się ogólny obraz miejsca oględzin poprzez opis jego ogólnej charakterystyki w protokole oględzin oraz wykonanie zdjęć ogólno - orientacyjnych, a także, w przypadkach gdy konieczne jest udokumentowanie miejsca oględzin za pomocą szkicu, wykonuje się nie­zbędne pomiary i sporządza się „na brudno" wstępny szkic orientacyjny. W ramach tego etapu określa się również podział całego obszaru pod­dawanego szczegółowym badaniom na mniejsze części - podobszary i w oparciu o ich specyfikę wybiera się określoną metodę prowadzenia w nich oględzin. 2. Etap oględzin szczegółowych - jest to główny etap oględzin, w ra­mach którego dokonuje się szczegółowych oględzin kolejnych fragm­entów danego obszaru, znajdujących się na nich przedmiotów oraz poszu­kuje, ujawnia, dokumentuje i zabezpiecza ślady kryminalistyczne. Znalezione ślady (zarówno ujawnione za pomocą różnorodnych tech­nik, jak i widoczne gołym okiem) oznaczamy kolejnymi numerami, doku­mentujemy ich położenie i inne cechy charakterystyczne w protokole oględzin oraz wykonujemy zdjęcia sytuacyjne i szczegółowe. Po udoku­mentowaniu można przystępować do ich zabezpieczania. Przedmioty, których związek ze zdarzeniem staje się w wyniku poczynionych obser­wacji i ustaleń wysoce prawdopodobny, poddajemy szczegółowym bada­niom i oceniamy możliwość występowania na nich istotnych śladów. W zależności od rodzaju zaobserwowanych lub spodziewanych śladów określamy optymalną metodę ich ujawnienia i zabezpieczenia. W sytuacjach gdy uznajemy, iż optymalnym rozwiązaniem jest zabez­pieczenie całego przedmiotu, jako podłoża widocznych lub spodziewa­nych na nim śladów, nadajemy kolejny numer całemu przedmiotowi i do­konujemy odpowiedniego zapisu w protokóle. Przedmioty będące samo­istnym dowodem (porzucone narzędzia, pozostawione przez uczestników zdarzenia części garderoby itp.) traktujemy podobnie jak ujawnione ślady nadając im kolejny numer, opisując w protokóle ich położenie i cechy cha­rakterystyczne oraz dokumentując je na zdjęciach sytuacyjnych. W przy­padkach, gdy specyfika badanego miejsca zdarzenia wymaga udokumen­towania jego stanu za pomocą szkicu, miejsca ujawnienia poszczególnych śladów nanosi się na taki szkic. Znalezione i ujawnione ślady, przedmioty, ich cechy charakterystyczne, położenie i wzajemne korelacje pozwalają na dalszą weryfikacje wstępnej wersji zdarzenia. Poczynione ustalenia mogą prowadzić do dalszego uszcze­gółowienia przyjętej wersji, ale mogą również spowodować jej zmianę. 3. Etap końcowy oględzin - po zakończeniu badań szczegółowych danego fragmentu i przeprowadzeniu weryfikacji wstępnej wersji zdarzenia kontroluje się obszar poddany oględzinom w celu sprawdzenie, czy nie po­minięto czegoś w czasie badania (jeżeli pominięto, należy oględziny uzu­pełnić), zbiera się zabezpieczane w sposób materialny ślady i przedmioty. Etap ten stanowi podsumowanie uzyskanych wyników. Celowe jest w szczególności odczytanie protokołu oględzin i porównanie jego treści z innymi dokumentami oraz faktycznymi ustaleniami dokonanymi w trakcie oględzin. W tej fazie należy jeszcze raz dokonać przeglądu miejsca zdarze­nia, zebrać wyniki pracy poszczególnych członków ekipy oględzinowej, zestawić i przeanalizować oraz dokonać ewentualnych uzupełnień i popra­wek. Na tej podstawie kierownik grupy decyduje o zakończeniu czynności, bądź też powtórzeniu jej wybranych fragmentów, a niekiedy nawet całości. Omówione powyżej etapy oględzin miejsca w praktyce są trudne do jednoznaczne­go rozdzielenia. Możemy je wyróżniać zarówno w odniesieniu do całości oględzin jak i do oględzin poszczególnych fragmentów badanego obszaru lub nawet poszcze­gólnych przedmiotów. Poszczególne etapy - fazy oględzin - wzajemnie się przeplatają i uzupełniają stanowiąc ciąg współzależnych działań jednoznacznie wynikających ze specyfiki konkretnego miejsca i zdarzenia, które na nim nastąpiło. Zgodnie z przyjętą metodyką dokonuje się wstępnych oględzin kolej­nych fragmentów badanego obszaru, ocenia się widoczne na nich zmiany, ich charakter i związek z interesującym nas zdarzeniem. Celem tych czyn­ności jest dążenie do ustalenia charakteru zdarzeń jakie miały na nim miejsce, i skonfrontowanie poczynionych obserwacji z przyjętą wstępną wszystkie aspekty danej sprawy w celu ustalenia rzeczywistego przebiegu zdarzenia. Dlatego niedopuszczalny jest taki model postę­powania, w którym koncentrujemy się na jednej wersji zdarzenia, przyjętej za najbardziej prawdopodobną, bez należytego sprawdze­nia pozostałych. 24. Na czym polega przygotowanie się do oględzin. Rozpoczęcie oględzin miejsca zdarzenia poprzedzone jest szeregiem działań wstępnych związanych z reakcją na zdarzenie, rozpoznaniem jego charakteru i przygotowaniem grupy operacyjno-śledczej do przeprowa­dzenia badania miejsca zdarzenia. Czynnościami poprzedzającymi oględziny miejsca zdarzenia są: Czynności związane z organizacją i przygotowaniem do pracy grupy operacyjno-śledczej (podejmowane na terenie jednostki): a) analiza wstępnych wiadomości o zdarzeniu (treść zawiadomie­nia, pierwsze informacje uzyskane od służb patrolowych wy­słanych celem zabezpieczenia miejsca) - budowa wstępnych wersji zdarzenia i planu (koncepcji) przeprowadzenia oględzin, b) w oparciu o posiadane informacje określenie zakresu czynności nie cierpiących zwłoki i na tej podstawie dobranie składu -powołanie grupy operacyjno-śledczej, c) zabezpieczenie środków technicznych, niezbędnych do zrealizo­wania zamierzonych działań (sprzętu technicznego, wyposażenia specjalistycznego, środków łączności i transportu). 25. Na czym polega zabezpieczenie miejsca oględzin. Czynności związane z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia: a) czynności zmierzające do zebrania informacji o zdarzeniu, jego charakterze i przebiegu, osobach w nim uczestniczących i ich roli oraz przedmiotach z nim związanych, b) czynności zmierzające do złagodzenia i zapobieżenia dalszym ujemnym skutkom zdarzenia (ochrona zdrowia i życia ludzkiego, ochrona mienia itp.), c) czynności zmierzające do ustalenia i ujęcia osób podejrzanych o dokonanie czynu przestępnego, d) czynności zmierzające do ochrony przed zmianami, śladów i ob­szaru, na którym doszło do zdarzenia. 26. Skład grupy oględzinowej. Badanie miejsca zdarzenia jest zespołem współzależnych czynności realizowanym przez grupę funkcjonariuszy organów ścigania oraz przy­brane osoby - specjalistów, biegłych itp. Zespół taki nazywa się grupą operacyjno-śledczą. Na czele takiej grupy staje prokurator lub pod jego nieobecność wyznaczony przedstawiciel służby dochodzeniowo-śledczej, jako osoba odpowiedzialna za całokształt działań zespołu. W zale­żności od specyfiki danego zdarzenia dobiera on sobie niezbędnych po­mocników, którymi są najczęściej: 1) przedstawiciel lub przedstawiciele służb operacyjnych, których za­daniem będzie realizacja zadań operacyjnych, 2) posterunkowy lub dzielnicowy, na którego obszarze działania miało miejsce zdarzenie, celem zapewnienia pełnego rozpoznania miej­scowego środowiska i znajomości terenu, 3) w przypadku, gdy istnieje konieczność zastosowania szczególnych środków lub metod dla ujawnienia i zabezpieczenia istotnych śladów kryminalistycznych - specjaliści, a gdy zachodzi koniecz­ność natychmiastowej interpretacji ujawnianych śladów zdarze­nia, również biegli. W praktyce będą to zazwyczaj przedstawiciele policyjnej służby techniki kryminalistycznej - technicy krymi­nalistyki lub eksperci z wojewódzkich laboratoriów kryminalisty­cznych. 27. Stadium a fazy oględzin. 28. Instrumentacja i dokumentowanie oględzin miejsca. Czasem specyfika przeszukania wymagać może daleko idącej instru­mentalizacji. W szczególnych wypadkach może się zdarzyć, że celowe będzie stosowanie specjalistycznego sprzętu do poszukiwań (np. wykry­waczy metalu, aparatów rentgenowskich, radarów ziemnych, urządzeń do wykrywania podsłuchu, sprzętu termowizyjnego itp.). Wówczas w prze­szukaniu konieczny jest udział ludzi obsługujących tę specjalistyczną aparaturę. Bardzo często przy przeszukaniu korzysta się z psa policyjnego (specjalnego) specjalnie wytresowanego do poszukiwania broni, narko­tyków, zwłok, samogonu itd. Wówczas w składzie ekipy przeszukującej musi być również przewodnik psa specjalnego. Obowiązkową formą dokumentowania przebiegu oraz wyników oglę­dzin jest protokół (art. 143 § l pkt 3 KPK). Jest on podstawowym sposo­bem zabezpieczenia formalnego dowodów uzyskanych w toku oglę­dzin. Jego sporządzenie ma na celu utrwalenie dowodu, który może za­ginąć, ulec zmianie, czy nawet stać się przedmiotem zamachu. Protokół stanowi zatem dowód zastępczy, jego istnienie zwalnia organ orzekający od obowiązku samodzielnego dokonania danej czynności procesowej. Z tego względu utrwalenie wyników oględzin w protokole ma nie mniej istotne znaczenie, niż same czynności oględzinowe. Podczas jego sporządzania należy respektować zasady wynikające z przepisów Kodek­su postępowania karnego, jak i praktyki kryminalistycznej. Zgodnie z tymi zasadami: 1) protokół oględzin musi być sporządzony bezpośrednio w trakcie trwania danej czynności, w tym samym czasie, miejscu i w obecno­ści wszystkich jej uczestników. Niedopuszczalne jest sporządzanie protokółu po zakończeniu czynności (np. po powrocie do jednostki) na podstawie notatek, zapisków i szkiców, 2) treść protokółu powinna być redagowana w czasie teraźniejszym, w formie bezosobowej. Forma taka podkreśla obiektywizm opisu, 3) zasadnicza treść protokołu powinna obejmować wyczerpujący opis istotnych dla wyjaśnienia sprawy ustaleń. Należy unikać szcze­gółowego opisu tych elementów otoczenia, które nie mają bezpo­średniego związku ze sprawą. Protokół nie powinien być rozwlekły, nie może zastępować spisu inwentaryzacyjnego ani szczegółowej dokumentacji technicznej danej budowli. Ogólny wygląd otoczenia czy inne mniej istotne szczegóły można udokumentować za pomocą zdjęć ogólnoorientacyjnych lub posługując się podkładami geode­zyjnymi albo dokumentacją techniczną budynku, 4) redakcja tekstu musi być syntetyczna, zwięzła i rzeczowa. Cały tekst powinien być tak skomponowany, aby na jego podstawie osoba nie znająca danego miejsca czy rzeczy łatwo mogła się zorientować co do jego istotnych właściwości. Wymaga to również używania w opisie po­jęć oraz nazw jednoznacznych i ogólnie zrozumiałych. Protokół w czę­ści zasadniczej powinien umożliwiać czytającemu myślowe odtworze­nie obrazu miejsca oględzin w chwili dokonywania tej czynności, 5) protokół oględzin musi zawierać w porządku chronologicznym dokładny opis wszelkich działań podejmowanych przez uczestni­ków oględzin, niezależnie od tego, czy przyniosły one oczekiwane rezultaty czy też nie (wynik taki może być przesłanką negatywną dla niektórych z rozpatrywanych wersji zdarzenia). Opis musi zapewnić jednoznaczność co do zakresu wykonanych czynności, tak aby na jego podstawie można było ocenić rzetelność i prawidłowość prze­prowadzenia oględzin, 6) protokół jest pisemnym utrwaleniem zastanego stanu. Powinien więc jedynie go opisywać, bez sugestii czy wniosków własnych lub osób trzecich, 7) protokół z oględzin może być uzupełniony dokumentacją tech­niczną w postaci dokumentacji fotograficznej, nagrania wideo albo szkicu. W takich wypadkach nie może być rozbieżności pomiędzy treścią protokółu a informacjami utrwalonymi w dokumentacji tech­nicznej. Brak zgodności pomiędzy poszczególnymi elementami do­kumentacji z oględzin może w konsekwencji doprowadzić do odrzu­cenia przez organ orzekający dowodu z oględzin, po zakończeniu oględzin protokół musi być odczytany (art. 150 § l KPK) i podpisany zarówno przez kierującego daną czynnością pro­cesową, jak i przez wszystkich jej uczestników. Każdy ślad kryminalistyczny znaleziony lub ujawniony w trakcie oględzin musi zostać zabezpieczony formalnie poprzez umieszczenie w protokóle oględzin stosownego opisu. Opis taki powinien zawierać: 1) sposób znalezienia lub ujawnienia danego śladu, 2) w przypadku śladów wymagających ujawnienia - czyli zastosowa­nia specjalnych technik lub metod obserwacji koniecznych dla jego wizualizacji czy stwierdzenia występowania - niezbędnym jest do­kładne opisanie wszelkich podjętych czynności oraz uzyskanych rezultatów, 3) charakterystykę samego śladu poprzez określenie jego dokładnej lo­kalizacji, kształtu oraz cech charakterystycznych. Podstawową za­sadą sporządzania protokółów z oględzin jest obiektywny opis za­stanej sytuacji. W treści protokółu ujmujemy jedynie ustalenia fak­tyczne, dokonane w trakcie oględzin, to jest fakty stwierdzone w sposób jednoznaczny i bezsporny, 4) informacje o zastosowanych dodatkowo metodach utrwalenia jego wyglądu - sfotografowaniu lub naniesieniu na szkic albo wykonaniu szkicu specjalnego danego śladu lub grupy śladów, 5) oznaczenie ewidencyjne śladu - zgodnie z przyjętą kolejnością nale­ży każdemu znalezionemu lub ujawnionemu śladowi nadać indywi­dualne, niepowtarzalne oznaczenie - numer. Numer użyty do ozna­czenia śladu przy dokumentowaniu danej czynności nie może zostać powtórnie użyty do oznaczenia czegokolwiek. Numer ten powtarza­ny jest przy wskazywaniu tego samego śladu na fotografii, na szkicu oraz służy do oznaczania zabezpieczonego technicznie śladu na jego opakowaniu i dołączonej metryczce. Każdy jednostkowy ślad musi mieć swój własny, indywidualny numer, 6) informację o dalszym postępowaniu z danym śladem, a więc zasto­sowanej metodzie jego zebrania i zabezpieczenia technicznego przed zniszczeniem i destrukcyjnym wpływem środowiska oraz sposobie zabezpieczenia formalnego. W praktyce stosuje się specjalne formularze protokołu oględzin, których układ ułatwia przestrzeganie wszelkich wymogów formalnych i porządkowanie zebranych informacji. Wzorów takich dokumentów jest kilkanaście, dostosowanych do dokumentowania różnych rodzajów zda­rzeń (protokół oględzin miejsca, osoby, zwłok, protokół oględzin miejsca wypadku drogowego, pojazdu itp.). Wraz z pojawieniem się instytucji specjalisty i nadaniu mu szczególnej roli w procesie pojawiła się potrzeba wyraźnego wyodrębnienia realizo­wanych przez niego zadań i ich wyników w protokóle oględzin. Załączo­ny przykład formularza protokółu pozwala wyraźnie rozgraniczyć wyniki czynności wykonywanych na polecenie osoby kierującej oględzinami przez wezwanych specjalistów od ustaleń ogólnych dokonanych przez po­zostałych uczestników tej czynności procesowej. W takim układzie za tre­ść każdej części odpowiada osoba, której czynności są w niej udokumen­towane, a jednocześnie stanowią one wspólnie jednorodny dokument wy­magany przepisami KPK. Protokół oględzin może być uzupełniony dokumentacją techniczną. Najczęściej jest to dokumentacja fotograficzna oraz szkic. Obecnie w niektórych przypadkach najpoważniejszych przestępstw stosuje się również do rejestracji przebiegu i wyników oględzin zapis wideo. 29. Oględziny osób. Biegłym lekarzom w sprawach karnych zleca się badania pokrzyw­dzonych, podejrzanych (oskarżonych) i świadków. Niekiedy badanie ta­kie jest potrzebne już na etapie czynności wstępnych, kiedy należy ocenić ślady obrażeń na ciele pokrzywdzonego i podejrzanego, które mogły po­wstać w czasie walki lub podczas wypadku. Wynik badań może ułatwić zbudowanie wersji zdarzenia lub jej weryfikację. Badania takie, łącznie z oględzinami odzieży (obejmującymi zabrudzenia, uszkodzenia) są też zalecane w stosunku do uczestników wypadków drogowych, ułatwiając ustalenie osoby kierującej pojazdem. Czasem celem badania jest ocena stanu zdrowia i wydanie opinii, czy badany jest zdolny do uczestniczenia w czynnościach procesowych, czy jego stan zdrowia pozwala na osadzenie w areszcie. Oględzin osoby dokonuje organ procesowy (art. 207-208 KPK), jeżeli oględziny mogłyby wywołać uczucie wstydu (często jest konieczne całkowite obnażenie badanego) czynności te powinna wykonać osoba tej samej płci, co poddany oględzinom. Tylko w razie istotnej konieczności dopuszcza się uczestnictwo osoby odmiennej płci, teoretycznie, organ procesowy może dokonać oględzin bez udziału biegłego. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że oględziny osoby przeprowadzone bez udziału lekarza mają ograniczoną wartość. Czasem trzeba je przeprowa­dzić, ale należy traktować to jako czynność wstępną, której celem jest naj­wyżej stwierdzenie i zabezpieczenie śladów kryminalistycznych i podję­cie decyzji, czy powołanie biegłego jest niezbędne. W art. 193 KPK wskazano, że powołanie biegłego lub instytucji naukowej lub spe­cjalistycznej uzasadnia konieczność posiadania „wiadomości specjalnych" niezbęd­nych do stwierdzenia okoliczności mających istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Natomiast art. 195 KPK mówi, że do pełnienia czynności biegłego, jest zobowiązany nie tylko biegły sądowy, „lecz także każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowied­nią wiedzę w danej dziedzinie". Na marginesie tych przepisów, należy zwrócić uwagę, że decyzja o powołaniu biegłego spoczywa w rękach organu procesowego, a więc de facto w rękach prawnika. To on decyduje, czy okoliczności wymagają sięgnięcia do pomocy biegłego (instytu­cji), a także czy „inna osoba" dysponuje „odpowiednią wiedzą". Podejmując decyzję o powołaniu niespecjalisty do wykonania czynności biegłego, prokurator lub sąd muszą mieć świadomość, że to oni odpowiadają za poprawność działań tego biegłego. Dlatego zaleca się bezwzględnie korzystanie w pierwszej kolej­ności z usług specjalisty medyka sądowego. 30. Oględziny ciała. Oględziny i badania osoby mogą być przeprowadzone jedynie gdy zezwala na to ustawa: w odniesieniu do oskarżonego normuje to art. 74 § 1 kpk, wobec osoby podejrzanej art. 74 § 2 i art. 308 § 1 kpk, wobec świadka art. 192 § 1 i4. Oględziny ciała mogą mieć charakter powierzchowny (np. sprawdzenie czy dana osoba ma blizne na przedramieniu) lub być bardziej szczegółowe. Jeśli oględziny mogą wywołać uczucie wstydu, powinna dokonać ich osoba tej samej płci, chyba, że łączą się z tym szczególne trudności. Osoby odmniennej płci mogą być obecne przy oględzinach jedynie w razie konieczności (art. 208 kpk)np. dla zapezbieczenia osoby prowadzącej oględziny przed agresją badanego lub zapezbieczenia się przed jego ucieczką. 31. Oględziny zwłok. Oględziny dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne (tzw. otwarcie zwłok). Oględziny przeprowadza się, jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, nawet jeżeli przyczyna śmierci wydaje się oczywista . Kodeksowe sformułowanie „podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci" na język praktyki przekłada się w ten sposób, że oględziny i sek­cje zwłok zarządza się w zgonach gwałtownych (podejrzenia zabójstwa, wypadki, samobójstwa) a także zgody bez ewidentnej widocznej przyczy­ny. Sekcja jest niezbędna tam, gdzie wymagane jest ustalenie przyczyny śmierci. Do lekarza należy stwierdzenie zgonu, zbadanie pewnych znamion śmierci (plamy opadowe, stężenie pośmiertne). Oględzin zewnętrznych zwłok dokonuje prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd. Dzieje się to z udziałem biegłego lekarza, w przypadkach nie cierpiących zwłoki oględzin może także dokonać Policja z obowiązkiem niezwłocznego powiadomienia prokuratora Oględziny zewnętrzne zwłok na miejscu zdarzenia umożliwiają wstęp­ną ocenę okoliczności i przyczyn śmierci. Głównym celem tych czynności jest zwykle wstępne ustalenie czasu śmierci, zebranie śladów do póź­niejszych badań, sporządzenie szkiców i fotografii. Do czasu przybycia biegłego oraz prokuratora lub sądu, przemieszczać lub poruszać zwłoki można tylko w razie konieczności Właściwe oględziny zewnętrzne są dokonywane w prosektorium. Oględziny zewnętrzne polegają na badaniu ciała bez otwierania go. mogą mieć następujący przebieg. Wprawdzie każde badanie musi być odpowiednio modyfikowane sto­sownie do konkretnego przypadku, jednak ogólny schemat postępowania powinien pozostać następujący: 1) sfotografowanie ubranych zwłok, opis odzieży, uwzględniający zwłaszcza uszkodzenia, zabrudzenia itp. 2) ostrożne zdejmowanie i oględziny kolejnych części ubrania, 3) opis obnażonych zwłok (przed obmyciem) sfotografowanie całej sylwetki, pobranie do badań cząstek obcych, 4) w przypadku obrażeń postrzałowych i przy porażeniu prądem elek­trycznym, na tym etapie wykonuje się badania metalograficzne, 5) obmycie zwłok, następnie opis i fotografowanie obrażeń, a także wykonanie szkiców i schematów w przypadku badania nieznanych zwłok obowiązuje bardzo szczegółowa rejestra­cja cech wyglądu, blizn na skórze, tatuaży, zniekształceń, opis uzę­bienia itp. 32. Sekcja zwłok. Sekcja zwłok to tzw. oględziny wewnętrzne , “otwarcie zwłok”. Otwarcia zwłok dokonuje biegły w obecności prokuratora albo sądu. Zarówno do oględzin zewnętrznych, jak i wewnętrznych można dodatkowo wezwać lekarza, który ostatnio udzielał pomocy zmarłemu. Przebieg otwarcia zwłok jest następujący: 1. biegły przystępując do oględzin wewnętrznych otwiera kolejno czaszkę, klatkę piersiową, jamę brzuszną, a następnie bada wyjęte narządy Na tym etapie można wprowadzać wszystkie modyfikacje techniki badania (np. oskalpowanie twarzy w przypadkach obrażeń tej okolicy, głębokie nacięcie skóry i mięśni kończyn oraz tułowia osób potrąconych przez pojazdy, dla znalezienia tzw. „obrażeń zderzakowych", odmienna jest tez technika badania zwłok nowo­rodków), 2. następnie pobiera tkanki do badań laboratoryjnych (w tym toksykologicz­nych i kryminalistycznych) O zakresie badań laboratoryjnych decy­duje zasadniczo organ procesowy, później następuje postawienie rozpoznania i wydanie opinii wstępnej. 33. Znamiona śmierci i ich znaczenie dla działań rozpoznawczych i wykrywczych. Do znamion śmierci należą m.in. takie objawy jak plamy opadowe, czy też stężenie pośmiertne. Na podstawie znamion śmierci biegły lekarz jest w stanie określić czas śmierci, ponieważ kolejne znamiona śmierci pojawiają się w określonej kolejności i w określonym czasie po śmierci człowieka. Ich występowanie oraz zaawansowanie pozwalają dokładnie określić czas zgonu. 34. Wizja lokalna. Kodeks postępowania karnego nie zna „wizji lokalnej" jako odrębnej czynności procesowej. W praktyce, wizja lokalna stanowi pewien szcze­gólny rodzaj oględzin miejsca zdarzenia. Faktycznie wizja lokalna jest czynnością w pewnym sensie pośrednią między oględzinami miejsca a eksperymentem. Od oględzin różni ją to, że w jej trakcie nie dokonuje się z zasady za­bezpieczania śladów. Od eksperymentu różni ją statyczny charakter. Wizję lokalną można przeprowadzić z udziałem podejrzanego lub świadków, albo w ich obecności. Wizja zwykle polega na tym, że organ procesowy osobiście udaje się na miejsce przestępstwa, aby zapoznać się z realiami, dotąd znanymi tylko z opisu świadków lub podejrzanego. Celem wizji lokalnej jest więc z zasady: 1) upewnienie się, czy obraz miejsca podany przez świadka (świad­ków, podejrzanego) jest zgodny z rzeczywistością, 2) pogłębienie wiedzy o miejscu popełnienia przestępstwa (co może być przydatne przy słuchaniu dalszych świadków i przy projektowa­niu dalszych czynności śledczych). Jeśli zdarzy się, że w czasie wizji odkryte zostaną jakieś nowe, niezna­ne dotąd ślady lub dowody, przerywa się wizję, a zaczyna kolejne oględzi­ny miejsca, połączone z ujawnianiem i zabezpieczaniem śladów. Przebieg wizji należy udokumentować protokołem, można też protokół uzupełnić dokumentacja fotograficzną lub filmową, szkicami itp. 35. Wskazanie miejsca. Jest to podanie przez przesłuchiwanego np. podejrzanego określonego wycinka przestrzeni lub pomieszczenia jako miejsca zdarzenia lub miejsca, w którym znajdują się np. dowody przestępstwa, miejsce to powinno nastepnie podlegać oględzinom. 36. Penetracja terenu. Penetracja trenu jest jedną z czynności porządkowo-organizacyjnych podejmowanych przez grupę(y) operacyjno po przybyciu w rejon miejsca oględzin. Penetracja polega na przeszukaniu i zbadaniu terenu przyległego do miejsca zdarzenia. Dzięki penetracji rozszerzana jest wiedza o zdarzeniu, zapewnia się ochronę obszaru będącego bezpośrednio miejscem zdarzenia. Penetracja pozwala na zebranie informacji o sprawcach, uczestnikach i przebiegu zdarzenia. 37. Oględziny rzeczy. Oględziny rzeczy to najczęściej oględzin dowodów rzeczowych. Mogą to być oględziny rzeczy znalezionych podczas oględzin miejsa przestępstwa, zajmowanych w trakcie przeszukania, znalezionych przy podejrzanym. Rzeczą może być także dokument , gdy nie chodzi o jego treść intelektualną, a cechy fizyczne (autentyczność, autorstwo, pismo itd.) Często rzeczy poddawane są dalszym badaniom w ramach opinii biegłego np. dla ustalenia próby krwi na narzędziu przestępstwa, ustalenia odcisków palców na przedmiocie, czy dla ustalenia fałszerstwa dokumentu. Jeśli przedmiot ogledzin może w czasie badania ulec zniszczeniu lub zniekształceniu , część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować w stanie nie zmienionym, a jeśli nie jest to możliwe, należy jego stan utrwalić w inny sposób np. poprzez zarejestrowanie obrazu rzeczy za pomocą fotografii, taśmy filmowej lub wideo, szkicu sytuacyjnego. 38. Psychologia kryminalistyczna. Psychologia - nauka badająca powstawanie i przebieg procesów psychicznych, zajmująca się opisem, analizowaniem cech , właściwości psychicznych jednostki i regulacją jej stosunków z otoczeniem. Psychologia kryminalistyczna zajmuje się więc badaniem powstawania i przebiegów procesów psychicznych u osób takich jak osoby podejrzane , świadkowie, poszkodowani. Psychologia kryminalistyczna bada w jaki sposób u tych osób powstają zeznania, jak zachodzi spostrzeganie. Psychologia kryminalistyczna bada także w jaki sposób należy przesłuchiwać osoby, w zależności od ich stanu emocjonalnego, inteligencji, wieku. 39. Etapy formowania się zeznań i wyjaśnień. Materiał, który stanowi później treść zeznań przechodzi przez następujące etapy: 1) poznawanie przez późniejszego przesłuchiwanego wycinka rze­czywistości, 2) zapamiętywanie materiału poznanego i przechowywanie go w pa­mięci, 3) odtwarzanie materiału zapamiętanego. 40. Wrażenie. Poznawanie rzeczywistości dokonuje się przez zmysłowy (tj. dokony­wany za pośrednictwem zmysłów) odbiór wrażeń i dokonywanie spo­strzeżeń. Przez wrażenia rozumie się odzwierciedlenia pojedynczych wła­sności przedmiotów lub zjawisk, jak np. barwy, dźwięku, smaku, zapachu, ciepła lub zimna. Dla procesu formowania się zeznań największe znaczenie mają zwykle wrażenia wzrokowe i słuchowe. Rzadziej, znaczenie mają inne rodzaje wrażeń, takie jak wrażenia węchowe lub smakowe, dotykowe, wrażenia ciepła i zimna, wrażenia bólu, czy wrażenia organiczne (np. głodu, pra­gnienia, sytości). 41. Spostrzeganie (określenie, uwarunkowania i czynniki mające na nie wpływ). Spostrzeganiem nazywa się proces psychiczny, polegający na od­zwierciedleniu w świadomości podmiotu poznającego, całokształtu dane­go przedmiotu lub zjawiska, które w danej chwili oddziałuje na analiza­tory zmysłowe. Efekt takiego procesu nazywa się spostrzeżeniem. Spo­strzeżenia stanowią wyższy od wrażenia stopień zmysłowego poznania rzeczywistości. O ile wrażenia dotyczą pojedynczych własności prze­dmiotów lub zjawisk, o tyle spostrzeżenia dotyczą całych przedmiotów, przestrzeni, czasu, ruchu. Człowiek nie reaguje jednakowo na wszystkie oddziałujące na niego bodźce, lecz koncentruje się tylko na niektórych. Ta koncentracja percepcyjna to uwaga, przez którą rozumiemy kierowanie świadomości na okre­ślony przedmiot. Na jakość spostrzeżeń mają wpływ (ujemny bądź dodatni) właściwo­ści osobnicze podmiotów spostrzegających. Mogą one wpływać na jakość spostrzeżeń, zarówno na etapie odbioru wrażeń, jak i na etapie odzwier­ciedlania w świadomości przedmiotu spostrzeganego. Do pierwszych, mających wpływ negatywny, zaliczyć można np. wady wzroku (wśród nich szczególnie krótkowzroczność, daltonizm), wady słuchu itp. Do dru­gich należą stany psychopatologiczne powodujące niemożność koncen­tracji uwagi, omamy, iluzje itp. Spostrzeganie jest zależne także od doświadczenia podmiotu spostrze­gającego, jego wiedzy, zainteresowań i nastawień. Zależność tą nazywa się apercepcją. Na jakość spostrzeżeń wpływ ma również spostrzegawczość, przez którą rozumie się zdolność do wyróżniania w spostrzeganym przed­miocie lub zjawisku cech. Na jakość spostrzeżeń (i procesów poznawczych w ogóle) ma wpływ także motywacja podmiotu poznającego. Na jakość spostrzeżeń mają również wpływ właściwości spostrzeganych przedmiotów, a także okoliczności towarzyszące poznaniu. Na przy­kład ten sam przedmiot na tle dużego przedmiotu będzie wydawał się mniejszy, natomiast na tle przedmiotów mniejszych od niego, będzie wy­dawał się większy. Zjawiska takie nazywamy złudzeniami zmysłowymi (wzrokowymi, słuchowymi itp.). 42. Zapamiętywanie Materiał spostrzeżony przez człowie­ka, zostaje zapamiętany. Zapamiętywanie może być mimowolne (niezależne od woli podmiotu zapamię­tującego), lub dowolne (zależne od woli podmiotu). W tym ostatnim przypadku zale­żeć będzie od nastawienia (motywacji), organizacji zapamiętywania (np. selekcji ma­teriału przeznaczonego do zapamiętania). Rozróżnia się pamięć mechaniczną (niezależną od rozumienia zapamiętywanego materiału) i pamięć logiczną (która polega na rozumieniu terminów i pojęć wystę­pujących w materiale zapamiętywanym, zrozumieniu związków, jakie pomiędzy tymi terminami i pojęciami zachodzą). Pamięć charakteryzuje się kilkoma komponentami, do których należy: trwałość (czyli zdolność do długotrwałego przechowywania materiału w pamięci), szybkość zapamiętywania, wierność zapamiętywania, gotowość do odtworzenia (zdolność do szybkiego odtwarzania). W zależności od rodzaju bodźców, które w danym typie pamięci najlepiej się utrwa­lają, wyróżnia się pamięć obrazową (np. wzrokową lub słuchową), pamięć słowno-lo­giczną (preferującą zapamiętywanie myśli wyrażonej w słowach), pamięć ruchową itp. Część materiału zapamiętanego jest przechowywana w pamięci, część zaś ulega zapomnieniu. 43. Odtworzenie Ten materiał, który nie został zapomniany, może być odtwarzany. Odtwarzanie może przybrać postać rozpoznawania (gdy ponownie podmiot ma do czynienia z obiektem uprzednio spostrze­żonym i zapamiętanym, np. rozpoznaje raz już widzianą twarz), bądź przypominania (gdy podmiot, nie mając przed oczyma przedmiotu zapa­miętanego, opisuje z pamięci jego cechy). Na etapie zapamiętywania i przechowywania w pamięci oraz odtwa­rzania może dojść do zniekształcenia materiału spostrzeżonego na skutek zadziałania różnego rodzaju zaburzeń, często o etiologii psychopatologicznej. Zaburzenia pamięci zwykle dotyczą wszystkich funkcji pamięci, takich jak: zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania. Wyróżnia się tu zwykle: konfa­bulację (czyli wypowiedzi zmyślone, uzupełniające luki pamięciowe), omamy pa­mięciowe (rzekome wyobrażenia odtwórcze, nie odpowiadające żadnym obiek­tywnym zdarzeniom). Upośledzenie pamięci Jest częstym objawem organicznych schorzeń mózgu (np. na tle miażdżycy, stanów pourazowych). Osłabienie zapamiętywania może nastąpić tak­że przy nerwicach, w stanach depresyjnych itp. Zdarza się, że w wyniku organicznego uszkodzenia mózgu lub jego zaburzeń czynnościowych, może dojść do całkowitego wyłączenia pamięci (na pewien okres bądź w odniesieniu do pewnych zdarzeń). Takie wyłączenie pamięci nosi nazwę amnezji. Rozróżnia się amnezje całkowite i częścio­we, a także wsteczne (obejmujące zdarzenia poprzedzające utratę świadomości), a tak­że następcze (obejmujące zdarzenia z okresu po odzyskaniu świadomości). Materiał zapamiętany stopniowo zanika w sposób naturalny, na skutek zapominania, które jest funkcja upływu czasu, częstotliwości przypomi­nania, rodzaju materiału itp. Przebieg procesu zapominania ilustruje tzw. krzywa zapominania. Krzywa taka początkowo gwałtownie spada, póź­niej obniża się powoli i stopniowo. Zapominanie rozpoczyna się natych­miast po zapamiętaniu. 44. Znaczenie motywacji w procesie spostrzegania, zapamiętywania i odtwarzania. Przez motywację rozumie się takie zjawiska jak: intencja, zamiar, chęć, pragnie­nie, życzenie, zainteresowanie czymś, obawa przed czymś itp. Cecha wspólną wymie­nionych pojęć jest pewna gotowość do zmierzania ku określonym celom. Motywacją nazwać więc można proces wewnętrzny, warunkujący dążenie ku określonym celom. Najogólniej, w języku potocznym, można to ująć w stwierdzeniu, że motywy działają „wyolbrzymiające" na procesy poznawcze pozostające z nimi w związku. Wielkość tego oddziaływania jest zależna od bliskości skojarzenia: im zjawisko poznawane jest bardziej bliskie przedmiotowi pragnienia, tym podlega większemu wpływowi. Mówiąc inaczej: poznawane zjawiska, mające związek z przedmiotem pragnie­nia, uzyskują większą subiektywną wartość w porównaniu ze zjawiskami nie mającymi związku z przedmiotem pragnień. Na przykład, przecenia się wielkość, ja­sność głośność, ułatwiające wyróżnienie przedmiotu z tła; łatwiej zapamiętuje się i przypomina przedmioty mające związek z przedmiotem pragnienia. Zapamiętywa­nie jest bardziej efektywne, jeśli dotyczy kwestii leżących w sferze wpływów. Moty­wy mają też wpływ na selekcję materiału zapamiętanego i odtworzonego. Twarze szczególnie ładne i szczególnie brzydkie zapamiętuje się lepiej niż twarze nijakie, przeciętne. 45. Taktyka przesłuchania świadka. Przesłuchanie jest czynnością procesową o charakterze dowodowym, forma czynnego odbioru zeznań świadków, wyjaśnień podejrzanych oraz ustnych opinii biegłych. Czynność ta, jako, że jest wykonywana w ramach procesu, musi być prowadzona zgodnie z wymogami Kodeksu postępo­wania karnego. W odróżnieniu od podejrzanego, świadek z zasady ma obowiązek składania zeznań (art. 177 KPK) i to zeznań prawdziwych (art.190 KPK) Zgodnie z zasadami cywilizowanego procesu, nie wolno przesłuchiwać jako świadków obrońcy, co do faktów o których dowiedział się udzielając porady lub pro­wadząc sprawę, ani duchownego, co do faktów o których dowiedział się przy spowie­dzi (art. 178 KPK). Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchiwane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu tych osób przez uprawniony organ od obowiązku zachowania tajemnicy Z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej może świadka zwolnić sąd lub pro­kurator (art. 180 § l KPK). W sytuacjach wyjątkowych, gdy wymaga tego dobro wymia­ru sprawiedliwości, a okoliczności nie można ustalić w drodze innego dowodu, osoby obowiązane do zachowania tajemnicy adwokackiej, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchane co do faktów objętych tą tajemnicą, o ile sąd tak postanowi (art. 180 § 2 KPK). Na takie postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Jednakże „zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożli­wiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego mate­riału o tym charakterze, jak również identyfikacje osób udzielających informacji opubli­kowanych tub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych" (art. 180 § 3 KPK). Przepisu art. 180 § 3 KPK nie stosuje się, jeżeli informacja dotyczy przestępstwa, a którym mowa w art. 240 § l Kodeksu karnego (art. 180 § 4 KPK), czyli jednego z przestępstw objętych tzw. obowiązkiem denuncjacji, czyli o przestępstwa określone w artykułach 118,127,128,130,134,140,148,163,166, lub 252 Kodeksu karnego. Osoba najbliższa dla oskarżonego (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej same) linii lub stopniu, osoba pozostająca w sto­sunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu - por. art. 115 § 11 KK) może odmówić zeznań (art. 182 § l KPK). Odmówić ze­znań może także świadek, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 § 2 KPK). Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowie­dzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za prze­stępstwo lub wykroczenie (art. 183 § l KPK). Można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę nie będącą dla oskarżonego najbliższą (w rozumieniu art. 115 § 11 KK), ale pozostającą z nim w szczególnie bliskim stosunku osobistym, je­śli osoba taka wnosi o takie zwolnienie (art. 185 KPK). Celem przesłuchania świadka jest uzyskanie od niego znanych mu, istotnych informacji dotyczących sprawy. Źródło tych informacji może być różne. Mógł on widzieć zdarzenie, którego odtworzenie jest istotne dla sprawy, mógł widzieć sprawcę, lub sam fakt popełnienia przestępstwa, mógł jakieś informacje znać ze słyszenia itp. Zgodnie z wymogami proceduralnymi, przed rozpoczęciem przesłu­chania należy uprzedzić o odpowiedzialności karnej za fałszywe zezna­nia (art. 190 KPK). W postępowaniu przygotowawczym, świadek podpi­suje oświadczenie, że został uprzedzony o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy (art. 190 § 2 KPK). Przesłuchanie zaczyna się ustalenia tożsamości świadka (na podsta­wie jego dowodu tożsamości) i jego podstawowych danych osobowych, takich jak wiek, zawód, miejsce zamieszkania, ewentualna uprzednia ka­ralność za fałszywe zeznania i stosunek do stron (art. 191 § l KPK). Jeśli ujawnia się okoliczności, z których wynika, że świadkowi przysługuje prawo odmowy składania zeznań czy odpowiedzi na poszczególne pyta­nia, należy go o tym prawie pouczyć (art. 191 § 2 KPK). W tej wstępnej fazie przesłuchania można od świadka zebrać inne jeszcze informacje dotyczące jego osoby ewentualnego związku ze zda­rzeniem, stosunku do oskarżonego czy pokrzywdzonego. Po zakończeniu tej wstępnej fazy przesłuchania przystępuje się do fazy zasadniczej, która dzieli się na dwie części. Część pierwszą, „zeznań spontanicznych" (roz­poczyna się ja zwykle pytaniem-formułą: „co świadkowi wiadomo w sprawie?") oraz część w której świadkowi zadawane są, przez organ procesowy i strony, pytania szczegółowe. Pytania te mają rozszerzyć, uściślić, pogłębić bądź w inny sposób uzupełnić wypowiedzi świadka złożone w czasie „zeznań spontanicznych". 105 Przesłuchanie świadka, podobnie jak opisane wyżej przesłuchanie po­dejrzanego (oskarżonego) musi się odbywać w warunkach umożliwia­jących świadkowi swobodę wypowiedzi w granicach określonych w przepisie art. 171 KPK. Tak więc w szczególności nie wolno świadkowi zadawać pytań sugerujących treść odpowiedzi (art. 171 § 3 KPK), nie wolno także w trakcie czynności przesłuchania stosować hipnozy, narko-analizy ani instrumentalnie kontrolować „nieświadomych reakcji organi­zmu" osoby przesłuchiwanej (art. 171 § 4 KPK) itd. Przesłuchanie, wbrew pozorom jest trudną czynnością i wymaga oprócz dobrej znajomości sprawy, także ogólnego doświadczenia życio­wego i znajomości podstaw psychologii oraz indywidualnego przygoto­wania do konkretnego przesłuchania. W ramach tego ostatniego, koniecz­ne jest zapoznanie się z wszystkimi dostępnymi w aktach sprawy informa­cjami na temat świadka i jego spodziewanej wiedzy na temat sprawy, a także zapoznania się z wszystkimi dostępnymi w aktach i materiałach sprawy informacjami na temat faktów i okoliczności, których ma doty­czyć przesłuchanie. Przesłuchanie tak podejrzanego (oskarżonego), jak i świadka wymaga rozpoznania jego inteligencji, osobowości, mentalności i motywacji w kon­kretnej sprawie (por. Nb. 108) i dostosowania do tych właściwości taktyki i sposobu przesłuchania. Szczególnym rodzajem świadka jest tzw. świadek incognito. Instytucję takiego świadka została wprowadzona do naszej pro­cedury karnej w nowelizacji KPK z 1969 roku, dokonanej w roku 1995. Nowy KPK utrzymał tę instytucję (art. 184). Z instytucji tej można sko­rzystać, jeśli zachodzi uzasadniona obawa, że składanie zeznań może za sobą pociągnąć niebezpieczeństwo dla życia świadka lub osoby dla niego najbliższej, dla ich zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmia­rach. Prokurator w postępowaniu przygotowawczym, a sąd w postępowa­niu jurysdykcyjnym, mogą wydać postanowienie o zachowaniu w tajem­nicy danych osobowych świadka. Dane osobowe pozostają wówczas wyłącznie do wiadomości sądu i prokuratora, a jeśli to konieczne, także dla funkcjonariusza policji prowadzącego postępowanie. Oskarżony (podejrzany) i jego obrońca mogą się zapoznać z proto­kołami zeznań świadka incognito, ale nie mogą poznać danych umożli­wiających ujawnienie jego tożsamości. Świadka takiego przesłuchuje prokurator lub sąd. Ten ostatni jednak może ze swego składu wydelegować do tej czynności sędziego. Prze­słuchanie musi się odbyć w miejscu i w sposób zapewniający zachowanie w tajemnicy przed osobami trzecimi tożsamości świadka. Przesłuchanie świadka z udziałem oskarżonego lub jego obrońcy może być przeprowadzone tylko w takich warunkach, które wyłączają możli­wość ujawnienia jego tożsamości. Postanowienie o zachowaniu w tajem­nicy tożsamości świadka jest zaskarżalne (oskarżonemu przysługuje pra­wo złożenia zażalenia w terminie 3 dni). Kodeks postępowania karnego zobowiązuje Ministra Sprawiedliwości do określe­nia w drodze rozporządzenia zarówno warunków technicznych przesłuchania świadka incognito, jak i sposobu sporządzania, przechowywania i udostępniania protokołów zeznań takich świadków oraz dopuszczalny sposób powoływania się na takie zeznania w orzeczeniach i pismach procesowych. Instytucja świadka incognito, powinna być stosowana tylko w zupełnie wyjątkowych, naprawdę uzasadnionych wypadkach. Pamiętać trzeba, że kreuje ona wyjątek od zasady równości stron w procesie. 46. Taktyka przesłuchania dzieci i osób w podeszłym wieku. Potrzeba przesłuchiwania dzieci w wieku 2-3 lat w praktyce zacho­dzi niezwykle rzadko U dziecka w tym wieku dopiero zaczynają się roz­wijać spostrzeżenia i wyobrażenia przestrzenne Słabemu Jeszcze stanowi rozwoju procesów poznawczych towarzyszy mały zasób słów, niemoż­ność zrozumienia wielu sytuacji, brak możliwości krytyczne) jej oceny, subiektywizm itp. Dzieci w wieku przedszkolnym (3-7 lat) mają skłon­ność do fantazjowania i są podatne na sugestię W młodszym wieku szkolnym (od 7 do 11-12 roku życia) dziecko również wykazuje skłonności do fantazjowania, z tym ze może ono pole­gać na wyolbrzymianiu obserwowanych zdarzeń, w podkreślaniu znacze­nia własnej osoby lub osób bliskich, na przechwalaniu się Nieletni w wieku dorastania (12-13 do 17-18 roku życia) ma już zwy­kle me mniejsze niż dorosły możliwości poznawcze Jest tez w stanie kry­tycznie spostrzegać rzeczywistość, ma z reguły dobrą pamięć Z tych względów mógłby być dobrym świadkiem Jednak nieletni w tym wieku jest jeszcze niedojrzały emocjonalnie, chce zwykle imponować otocze­niu, jest więc skłonny do podkreślania własnej roli, własnych możliwości itd. Z reguły niechętnie przyznaje się do niepowodzeń (w czasie okazania będzie na ogół starał się rozpoznać za wszelka cenę, obawiając się, ze brak rozpoznania jest dla niego kompromitacją) Chce tez na ogół być pod każ­dym względem dorosły, nie ustępować dorosłym pod żadnym względem Równocześnie, zdarza się mu zatracać krytycyzm i dystans do własnej osoby, często solidaryzuje się z sądami i wypowiedziami osób dorosłych, szczególnie osób, które mu pod jakimś względem imponują W postępo­waniu może się to objawić bezkrytycznym powtórzeniem zeznań osoby dorosłej, imponującej mu W tym okresie rozwoju chłopcy przezywają silne uczucie przyjaźni, manifestujące się solidarnością, co może niekiedy stanowić silną motywa­cję do fałszywych zeznań w obronie przyjaciela U dziewcząt, zwłaszcza w pierwszej fazie tego okresu, często wzrasta zainteresowanie sprawami życia płciowego, co może w skrajnych przy­padkach prowadzić nawet do fałszywych oskarżeń o czyny nierządne bądź lubieżne, których rzekomo miały paść ofiarą. Zasadą powinno być, aby poza przypadkami nie cierpiącymi zwłoki, nieletniego świadka lub podejrzanego przesłuchiwać w obecności jednego z rodziców lub opiekunów, albo wychowawców Od zasady tej można odstąpić, jeśli na przeszkodzie stoi charakter czynu, lub inne oko­liczności, które zdaniem przesłuchującego powodują, ze obecność tych osób w trakcie przesłuchania byłaby niecelowa Te same zasady stosuje się także do innych czynności przeprowadzanych z udziałem nieletniego (np. eksperymentu, okazania) Do udziału w przesłuchaniu nieletniego, zwłaszcza dziecka, lub w przypadku podejrzenia zaburzeń psychicznych, rozwojowych lub oso­bowościowych, można wezwać biegłego psychologa lub psychiatrę (por art. 192§2KPK) Postępowanie przygotowawcze w sprawach przeciwko nieletnim pro­wadzi z zasady sąd dla nieletnich Dlatego tez przesłuchanie nieletniego podejrzanego należy przede wszystkim do sądu Policjanci mogą prze­słuchiwać nieletnich podejrzanych tylko wyjątkowo w przypadkach nie cierpiących zwłoki, w ramach tzw. „dochodzenia w niezbędnym zakresie" (art. 308 § 2 KPK.) lub w sytuacjach, kiedy nieletni odpowiada karnie na zasadach określonych przez art. l O § 2 KK Dla świadka nie ma dolnej granicy wieku Teoretycznie jako świadek może być przesłuchane nawet dziecko dwuletnie W praktyce koniecz­ność przesłuchania takiego dziecka zdarza się niezmiernie rzadko, w zu­pełnie wyjątkowych sytuacjach Przesłuchanie dziecka w charakterze świadka wymaga od osoby prze­słuchującej specjalnych umiejętności i specjalnych predyspozycji Celo­we jest wezwanie do udziału w takim przesłuchaniu biegłego psychologa na zasadach określonych w art. 192 § 2 KPK Podobnie dużego doświadczenia i specjalnych predyspozycji oraz umiejętności, często również udziału psychologa, wymaga przesłuchanie osób w podeszłym wieku Proces starzenia się przebiega indywidualnie, tak, ze trudno tu o jakiekolwiek generalizacje w postaci wyznaczania ścisłych granic wiekowych Cechy starcze mogą czasem występować już u osób pięćdziesięcioparoletnich, a nie występować u osób po siedem­dziesiątce Zwykle jednak zmiany związane z wiekiem osłabiają zdolność odbioru wrażeń (osłabienie wzroku i słuchu), zapamiętywania itp. Zmianom tym często towarzyszą także zmiany natury psychicznej i osobowościowej, manifestujące się obniżonym krytycyzmem, zwię­kszoną drażliwością, podejrzliwością itp. Może to mieć wpływ na treść zeznań składanych przez osoby stare. 47. Taktyka odbierania wyjaśnień od podejrzanego. Przesłuchanie podejrzanego Podejrzanym jest osoba, co do której wydano postanowienie o przed­stawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia po­stawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charak­terze podejrzanego (art. 71 § l KPK, por. także art. 308 KPK). Podejrzany, a także oskarżony, tj. osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu (por. art. 71 § 2 KPK), nie składa zeznań (tak jak świa­dek) ale wyjaśnienia. Składanie wyjaśnień jest jego prawem, ale nie jest obowiązkiem. Podejrzany (oskarżony) może bez podania powodów odmówić odpo­wiedzi na poszczególne pytania, bądź też w ogóle odmówić składania wy­jaśnień (art. 175§ l KPK). Celem przesłuchania podejrzanego jest uzyskanie odpowiedzi na pyta­nie, czy to on dokonał zarzucanego mu przestępstwa, a także uzyskanie mo­żliwie najpełniejszych informacji o motywach jego postępowania, okoliczno­ściach czynu, sposobie działania itp. Dodatkowym celem takiego przesłucha­nia jest uzupełnienie danych o sposobie jego życia przed popełnieniem przestępstwa, a także o stosunkach rodzinnych i majątkowych podejrzanego, jego wykształceniu, zawodzie, ewentualnej dotychczasowej karalności itp. Zebranie takich danych powinno mieć miejsce jeszcze przed przesłuchaniem, gdyż ułatwia przygotowanie przesłuchania. W sytuacji, kiedy podejrzany nie przyznaje się do winy, pierwszym celem przesłuchania powinno być uzyskanie szczerych wyjaśnień, a w kon­sekwencji doprowadzenie się do przyznania się lub nabranie przekonania o jego niewinności. Treść wyjaśnień należy konfrontować z całym mate­riałem dowodowym. Przyznanie się podejrzanego nie jest celem samym w sobie. Jego war­tość polega na tym, że jest ono zwykle kluczem do dalszych wyjaśnień, i do dalszych dowodów. Jest ono także zwykle momentem przełomowym w taktyce obronnej podejrzanego. Tak więc, nie chodzi o samo przyznanie się jako takie, ale o to, do czego otwiera ono drogę. Dlatego też samo pro­ste, werbalne przyznanie się nie wystarcza. Musi ono zostać przez podej­rzanego jakoś uprawdopodobnione. Takie uprawdopodobnienie może na­stąpić albo przez podanie szczegółów zdarzenia dających się zweryfiko­wać na innej drodze, o których mógł wiedzieć tylko sprawca, albo przez podanie miejsca ukrycia zwłok, narzędzi służących do popełnienia prze­stępstwa albo przedmiotów pochodzących z przestępstwa. W ten sposób ujawnione zostają kolejne dowody, pozwalające na udo­wodnienie winy nawet wtedy, gdy w toku dalszego postępowania podej­rzany odwoła swoje przyznanie. Wartość ma tylko przyznanie nie wymu­szone. Wymuszanie na podejrzanym przyznania się naruszające ratyfiko­wane przez Polskę konwencje międzynarodowe i przepisy wewnętrznego prawa polskiego jest niedozwolone, a uzyskane tak przyznanie nie może stanowić dowodu. Reguła ta dotyczy nie tylko przyznania się, ale każdego zeznania. Tak np. art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Poli­tycznych zabrania poddawania torturom i poniżającemu traktowaniu, a art. 14 ust. 3 pkt g zabrania przymuszania do zeznawania przeciwko so­bie lub do przyznania się do winy. Art. 171 KPK w § l nakazuje zapewnienie osobie przesłuchiwane) swobodnego wypowiadania się w granicach określonych celem danej czynności; § 3 zabrania sta­wiania pytań, które osobie przesłuchiwanej sugerowałyby treść odpowiedzi; § 4 stano­wi, że niedopuszczalne jest wpływanie na wypowiedzi przesłuchiwanej osoby za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej oraz stosowania wobec osoby przesłuchiwanej hipnozy albo „środków chemicznych lub technicznych, wpływających na procesy psy­chiczne przesłuchiwanej osoby, albo mających na celu kontrolę nieświadomych reak­cji jej organizmu w związku z przesłuchaniem". § 6 tegoż artykułu stanowi, że wyja­śnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom wymienionym w § 4, nie mogą stanowić dowodu. Za użycie przez policjanta przemocy, groźby bezprawnej lub znęcania się moralne­go w celu uzyskania wyjaśnień, zeznania lub oświadczenia, art. 143 ustawy o policji przewidywał karę pozbawienia wolności od roku do lat 5 (przepis ten został uchylony przez art. 6 § l ustawy z 6.6.1997 r. - Przepisy wprowadzające kodeks karny). Wymuszanie przyznania się, jest nie tylko bezprawne i jako takie za­bronione, naganne prawnie i etycznie, ale jest także na ogół bezwartościo­we z taktyczno kryminalistycznego punktu widzenia. Jak uczy doświad­czenie historii prawa, a nawet doświadczenie historii najnowszej, ludzie niewinni, fałszywie oskarżani, pod wpływem tortur fizycznych lub psy­chicznych, często przyznawali się do niepopełnionych przestępstw. Do­prowadzenie do przyznania się sprawcy przestępstwa musi dokonywać się na drodze zgodnej z prawem, regułami taktyki przesłuchania i zasadami etyki zawodowej śledczego. Polega ono na znalezieniu właściwego podejścia do przesłuchiwanego, na znalezieniu „klucza" do jego psychiki i mentalności. Musi ono być do­stosowane do osobowości i inteligencji podejrzanego, stopnia jego demo­ralizacji, rodzaju popełnionego przestępstwa i jego okoliczności a także okoliczności w jakich został on ujęty, innych dowodów zgromadzonych w sprawie itp. W momencie, kiedy przesłuchiwany przyznał się do winy, należy ten fakt nie tylko natychmiast zaprotokołować, ale także od razu przystąpić do dalszego, dobrze przygotowanego i zaprogramowanego przesłuchania. Jak uczy praktyka, przesłuchanie to warto także utrwalić na taśmie ma­gnetofonowej lub -jeszcze lepiej - magnetowidowej. Art. 147 w § l stanowi, że „przebieg czynności protokołowanych może być utrwa­lony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności". Według § 2 tegoż artykułu „rejestrowanie obrazu lub dźwięku" powinno być za­sadą, gdy: „zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możli­we w dalszym postępowaniu" albo gdy „przesłuchanie następuje w trybie określonym w art. 396 (tj. w sytuacji, gdy przesłuchanie przeprowadza, albo z dowodem rzeczo­wym lub przeprowadzaniem oględzin zapoznaje się „sędzia delegowany" albo „sąd wezwany"). Według przepisu § 3 tegoż artykułu, „zapis dźwiękowy i jego przekład oraz zapis obrazu stają się załącznikami do protokołu". Rodzaje urządzeń i środków technicznych służących do rejestracji obrazu lub dźwięków dla celów procesowych oraz sposoby ich zabezpieczania, odtwarzania i ko­piowania określa Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia. Utrwalenie na taśmie magnetofonowej lub taśmie magnetowidowej

przesłuchania podejrzanego w którym przyznaje się on do winy ma oprócz znaczenia dowodowego (potwierdza fakt przyznania, pozwala ocenić stopień dobrowolności tego przyznania itp.) także znaczenie psy­chologiczne. Utrudnia ono podejrzanemu podjęcie w późniejszych eta­pach postępowania decyzji o odwołaniu przyznania i złożonych po nim wyjaśnień. Jeśli jest to tylko możliwe, należy z podejrzanym, bezpośrednio po przyznaniu się i złożeniu pierwszych wyjaśnień, udać się na miejsce zda­rzenia, robiąc wizję lokalną lub eksperyment, w czasie których podej­rzany odtwarza i objaśnia przebieg zdarzenia, ewentualnie wskazuje miejsce ukrycia zwłok, narzędzi przestępstwa, przedmiotów pocho­dzących z przestępstwa itp. W sprawach o poważne przestępstwa, celo­we jest, niezależnie od nakazanego przepisami KPK spisania protokołu, sfilmowanie na taśmie magnetowidowej przebiegu również tych czyn­ności. Pozwala to organowi prowadzącemu śledztwo, a później sądowi na konfrontowanie wyjaśnień podejrzanego z tym, co zostało w sprawie ustalone, co ułatwia istotnie kontrolę prawdomówności podejrzanego (oskarżonego) i autentyczności jego przyznania. Gdy opisane wyżej czynności zostaną wykonane, ewentualne późniejsze odwołanie przy­znania się nie ma już znaczenia. W sytuacji, gdy podejrzany do winy przyznaje się od razu sam, trzeba również uzyskać od niego uprawdopodobnienie tego przyznania, w celu wyeliminowania ewentualnego fałszywego samooskarżenia, które może być wynikiem stanów psychopatologicznych, lub elementem swoi­stej taktyki obronnej, prowadzonej w obronie własnej (np. przyznanie się do lżejszego przestępstwa celem stworzenia sobie alibi na przestępstwo cięższe) albo w obronie innej osoby. Wczesne przyznanie się podejrzanego do winy skutkuje często zanie­chaniem przez organ procesowy zbierania innych dowodów, co po możli­wym odwołaniu przyznania w późniejszej fazie postępowania może do­prowadzić do fiaska całego śledztwa. W dalszym przesłuchaniu (lub przesłuchaniach) trzeba dążyć do ustalenia motywów i okoliczności czynu, ewentualnych współsprawców, po­mocników czy podżegaczy. Konieczne jest też uzyskanie w przesłuchaniu informacji o możliwie największej liczbie dowodów. Celowe jest też dążenie do ustalenia, czy podejrzany w przeszłości nie popełnił już innych przestępstw, za które nie poniósł odpowiedzialności karnej. Przesłuchanie podejrzanego (oskarżonego), podobnie jak przesłuchanie świadka (o czym niżej, por. Nb. 103) nie może być czynnością wykony­waną w izolacji od innych czynności dowodowych i ustaleń jakich w ich ramach dokonano. Przesłuchujący podejrzanego w szczególności powinien znać ustalenia oględzin, powinien mieć kontakt z ekspertami przeprowa­dzającymi badania laboratoryjne i z wszystkimi innymi biegłymi, którzy wykonywali badania bądź konsultowali przebieg czynności. Przesłuchujący musi mieć od nich bieżące informacje, które konfronto­wać powinien z ustaleniami z przesłuchania, natomiast to ostatnie progra­mować powinien uwzględniając informacje uzyskane z innych czynności dowodowych. Podejrzanego przesłuchiwać można wielokrotnie, w zależności od potrzeb. Obo­wiązkowo przesłuchać go trzeba: przy przedstawieniu zarzutów (art. 313 § l KPK), przy ich zmianie lub rozszerzeniu (art. 314 KPK), przy zastosowaniu środków zapo­biegawczych (art. 249 § 3 KPK). W czasie przesłuchania należy podejrzanemu (oskarżonemu) umożliwić swobodne wypowiadanie się „w granicach określonych celem danej czyn­ności" a następnie można zadawać mu pytania, których celem jest uzupełnie­nie, wyjaśnienie lub kontrola wcześniejszych wypowiedzi (art. 171 § l KPK.) (por. Nb. 98). Jak już była o tym mowa wyżej, zabronione jest wpływanie na treść wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej (art. 171 § 4 pkt l KPK). Nie wolno także zadawać pytań suge­rujących treść odpowiedzi czyli tzw. pytań sugestywnych (art. 3 KPK). W czasie przesłuchania podejrzanego (oskarżonego) nie można posiłkować się narkoanalizą lub hipnozą (art. 171 § 4 pkt l KPK). Nie wolno również, w trakcie przesłuchania instrumentalnie kontrolować (a więc również reje­strować) nieświadomych reakcji organizmu świadka (art. 171 § 4 pkt 2 KPK). Jednakże przesłuchujący ma obowiązek obserwowania (ale bez użycia dodatkowych urządzeń) takich reakcji osoby przesłuchiwanej (uzewnętrz­nianych jako tzw. ruchy mimiczne bądź pantomimiczne, czerwienienie bądź bladnięcie twarzy, drżenie lub załamywanie się głosu, drżenie rąk, po­cenie się itp.) i czynienia o nich stosownych adnotacji w protokole. Ocena tych reakcji, w powiązaniu z treścią wypowiedzi może mieć znaczenie dla ogólnej oceny wiarygodności złożonych zeznań bądź wyjaśnień. 48. Okazanie osób i rzeczy. Okazanie jest procesową formą identyfikacji na podstawie śladów pa­mięciowych. Jest to samodzielna czynność kryminalistyczna i procesowa, której istotą jest właśnie identyfikacja kryminalistyczna, celem zaś bynajm­niej nie „rozpoznanie", lecz ustalenie, czy dana osoba była spostrzegana w związku ze zdarzeniem. Aczkolwiek przedmiotem okazania mogą być, obok osoby, jej wizerunek oraz rzecz (art. 173 § l KPK), a także zwłoki czy miejsce, w praktyce najczęstszym, nastręczającym też najwięcej proble­mów, przedmiotem okazania jest osoba-jej sylwetka, twarz lub głos. Okazanie składa się z trzech etapów 1) odebrania zeznań (wyjaśnień) przed identyfikacją, 2) identyfikacji, 3) odebrania zeznań (wyjaśnień) po identyfikacji Najczęściej osobą rozpoznawaną jest podejrzany (osoba podejrzana, oskarżony), a osobą rozpoznającą świadek, aczkolwiek teoretycznie jest możliwa także sytuacja odwrotna (art. 173 § l KPK) Art. 74 § 2 pkt. l i § 3 KPK nakładają na oskarżonego (podejrzanego) i osobę podejrzaną obo­wiązek poddania się okazaniu innym osobom w celach rozpoznawczych Okazanie powinno być przeprowadzone według następujących reguł: 349 1) osobę rozpoznawaną należy okazywać w grupie liczącej łącznie co najmniej cztery osoby, w której zajmuje ona wybrane przez siebie miejsce, 2) osoby przybrane powinny być podobne (sylwetka, ogólny wygląd, głos) do osoby rozpoznawanej, 3) osoba rozpoznająca nie może wcześnie] widzieć osoby rozpoznawa­nej w sytuacji wskazującej na jej rolę procesową ani znać osób przy­branych, 4) należy wystrzegać się wszelkiej sugestii dotyczącej usytuowania osoby rozpoznawanej („efekt eksperymentatora"), a okazanie trzeba realizować tak, aby świadek nie miał pewności, że sprawca znajduje się wśród okazywanych osób, 5) okazania dokonuje się każdej osobie rozpoznającej oddzielnie, sta­rając się, aby osoby, które już rozpoznawały, nie kontaktowały się z tymi, które jeszcze tego nie uczyniły, 6) po każdym okazaniu osoba rozpoznawana może zmienić swoje miejsce w grupie, 7) należy zorganizować tyle okazań, ile jest osób rozpoznawanych, a gdy są podobne do siebie, trzeba dobrać odpowiednio więcej osób przybranych, 8) okazanie powinno być dokumentowane również za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk (por wyr SA w Lublinie z 6 5 1997 r, s II AKa 74/97) Okazanie „puste" Świadek wezwany na okazanie, zwykle jest przekonany, że policja ujęła sprawcę, ma więc skłonność do wskazywania osoby najbardziej go przypo­minającej. Nad niewinnym, a podobnym do sprawcy podejrzanym, zawisa wtedy duże niebezpieczeństwo. Pewnym zabezpieczeniem może być tzw. okazanie „puste", bez podejrzanego, jako miernik zdolności rozpoznawczych świadka. Jeśli świadek „rozpozna" kogoś w trakcie takiego okazania, będzie to oznaczać, że nie zapamiętał dobrze wyglądu sprawcy. Jeżeli natomiast pra­widłowo stwierdzi, że nie rozpoznaje nikogo, uwiarygodni tym samym ewentualną późniejszą identyfikację podejrzanego. Okazanie „puste" przy­biera procesową postać eksperymentu z art. 211 KPK. Okazanie incognito Zdarza się czasem, że osoba rozpoznająca, zwłaszcza gdy jest nią ofiara przestępstwa, wzdraga się przed rozpoznaniem oskarżonego w jego obecności, na przykład w obawie przed zemstą. Niekiedy powtórny kon­takt ze sprawcą sprawia także, iż świadek rozpoznający znajduje się wręcz w stanie wyłączającym możność swobodnej wypowiedzi (art. 171 § 6 KPK). W takiej sytuacji okazanie można przeprowadzić również tak, aby wyłączyć możliwość identyfikacji osoby rozpoznającej przez osobę roz­poznawaną (art. 173 § 2 KPK), posługując się np. lustrem fenickim czy te­lewizją wewnętrzną. Przeprowadzenie okazania incognito nie wymaga skorzystania z instytucji świadka incognito (art. 184 KPK). b. Okazanie rzeczy. Okazanie rzeczy przeprowadza się generalnie na podobnych zasadach, jak okazanie osoby. Przeprowadza sieje prawie zawsze w formie jawnej, bowiem dyskretne okazanie rzeczy, poza zupełnie wyjątkowymi sytuacjami (np. dyskretne okazanie zegarka na ręce osoby podejrzanej o jego kradzież) nie ma sensu. Okazanie rzeczy może być dokonane bezpośrednio, gdy do rozpoznania przedstawia się rzecz, lub pośrednio, gdy okazuje się fotografię lub rysunek rzeczy. Najczęściej rozpoznającym jest świadek-pokrzywdzony, a okazywany­mi przedmiotami, przedmioty utracone przez niego w wyniku przestępstwa. W formie okazania rzeczy świadkowie rozpoznają także narzędzia przestęp­stwa, przedmioty, które widziano u przestępcy (np. jego odzież, akcesoria) itp. 49. Identyfikacja pojęcie. Identyfikacja to. tyle, co stwierdzenie tożsamości, identyczności. Iden­tyfikacja kryminalistyczna to ustalenie relacji tożsamości przedmiotu lub klasy przedmiotów (reprezentowanych przez cechy śladu) i cech jego wzor­ca oraz wykazywanie tożsamości osoby (lub rzeczy) podejrzanej o udział w zdarzeniu z tą osobą (lub rzeczą), która pozostawiła badany ślad. Cechą jest element odróżniający lub charakteryzujący pod jakimś względem osoby lub przedmioty, ich czynności i stany oraz procesy lub zjawiska zachodzące w otaczającej rzeczywistości. Dla identyfikacji kryminalistycznej szczególnie ważne są, tzw. cechy swoiste i cechy diagnostyczne. Za cechy swoiste uważa się cechy przy­sługujące wszystkim przedmiotom danego rodzaju i tylko im. Za diagno­styczne zaś, własności szczególnie wyraźne, ułatwiające rozpoznanie przedmiotów danego rodzaju wśród innych. Identyfikacja kryminalistyczna jest ustalaniem relacji tożsamości cech śladu i cech wzorca. Zachodzi więc konieczność dokonania przy­porządkowań parami tych cech z zastosowaniem rozumowania per analo­giom. Przyporządkowania tego dokonuje się na podstawie ustalenia cech i ich badania oraz wiedzy o typowości przypadku. Wiedza o typowości przypadku pozwala na przeprowadzenie wartościo­wań stwierdzonych cech śladu. Na pierwszym etapie tego wartościowania dokonuje się wyróżnienia cech swoistych. Wśród nich wyróżnia się cechy diagnostyczne. Między cechami diagnostycznymi śladu przeprowadzający badania może wyróżnić cechę lub zespół cech, które charakteryzować mogą jeden i tylko jeden przedmiot. W przypadku możliwości dokonania przy­porządkowania tym cechom odpowiednich cech przedmiotu „ podejrzanego" o pozostawienie śladu dokonuje się, tzw. identyfikacji indywidualnej. W przypadku, kiedy stwierdzone cechy tego warunku nie spełniają i na ich podstawie można wyznaczyć jedynie klasę przedmiotów, z których każdy mógł badany ślad pozostawić, dokonuje się identyfikacji grupowej. W zale­żności od liczby przedmiotów reprezentujących daną zidentyfikowaną klasę mówimy o identyfikacji szeroko- bądź wąskogrupowej. Typowym przykładem kryminalistycznej identyfikacji indywidualnej jest identy­fikacja narzędzia na podstawie śladów jego działania. Rozumowanie Jest w takim przypadku następujące: ślad zabezpieczony na miejscu zdarzenia ma charakter indy­widualny (to znaczy, ekspert uznał, że ślad ma cechy, których liczba i jakość mogą cha­rakteryzować tylko jedno, konkretne narzędzie) Należy sprawdzić, czy zakwestionowane („podejrzane") narzędzie Jest właśnie tym, które pozostawiło badany ślad. W tym celu wykonuje się tym narzędziem ślad po­równawczy (wzorzec) i porównuje, czy jest on, z uwagi na cechy, identyczny ze śla­dem zabezpieczonym na miejscu zdarzenia Porównanie polega na przyporządkowa­niu sobie parami cech śladu i cech wzorca (śladu porównawczego). Jeśli przypo­rządkowanie takie wykaże, iż cechom śladu (dowodowego) odpowiadają cechy wzor­ca (śladu porównawczego), to można uznać, ze ślad i wzorzec są z uwagi na te cechy identyczne. Skoro na początku uznano, ze takie cechy, jakimi charakteryzuje się ślad zabezpieczony na miejscu zdarzenia, mogło pozostawić jedno i tylko jedno narzędzie, zatem ślad (dowodowy) i wzorzec (ślad porównawczy) zostały wykonane jednym na­rzędziem Dokonano zatem identyfikacji indywidualnej Przykładem identyfikacji grupowej może być np. identyfikacja klasy narzędzi, z których jedno ślad pozostawiło, a pozostawić mogło tez każde inne reprezentujące tę klasę (np. uznanie śladu za ślad siekiery, czyli uznanie, ze ślad powstał w wyniku za­działania jakiejś siekiery, bez możliwości dalszego wskazywania, której konkretnie siekiery). Przykładem identyfikacji szeroko grupowej mogą być często występujące w opi­niach sądowo-lekarskich opisy narzędzi, które spowodowały obrażenia, np. narzędzie twarde, tępe, lub narzędzie ostre, krawędziste itp Wyznaczona tymi cechami klasa przedmiotów Jest bardzo liczna Zdarza się, że nie dysponując „podejrzanym" przedmiotem (a więc me dysponując też wzorcem), nie mogąc tym samym prowadzić identyfikacji indywidualnej (choćby ślad dowodowy obfitował w cechy indywidualne), ekspert może podać ogólne parametry przedmiotu, który pozostawił ślad. Może więc dokonać identyfikacji grupowej, która czasem może być przydatna przy poszukiwaniu podejrzanego przedmiotu. Identyfikacja grupowa może być etapem wstępnym dalszej identyfikacji, już indywi­dualnej . Identyfikacja osoby polega na wykazaniu tożsamości osoby podejrzanej z osobą, która pozostawiła ślady na miejscu zdarzenia (ślady substancjalne, fizyczne lub pamięciowe). Ta identyfikacja również może być indywidual­na (kiedy identyfikuje się konkretną osobę) lub grupowa, kiedy określi się jedynie pewne cechy osoby (np. płeć, kolor włosów, przybliżony wiek). 50. Identyfikacja grupowa. 51. Identyfikacja indywidualna. 52. Ślad dowodowy. Typowym przykładem kryminalistycznej identyfikacji indywidualnej jest identy­fikacja narzędzia na podstawie śladów jego działania. Rozumowanie Jest w takim przypadku następujące: ślad zabezpieczony na miejscu zdarzenia ma charakter indy­widualny (to znaczy, ekspert uznał, że ślad ma cechy, których liczba i jakość mogą cha­rakteryzować tylko jedno, konkretne narzędzie) Należy sprawdzić, czy zakwestionowane („podejrzane") narzędzie Jest właśnie tym, które pozostawiło badany ślad. W tym celu wykonuje się tym narzędziem ślad po­równawczy (wzorzec) i porównuje, czy jest on, z uwagi na cechy, identyczny ze śla­dem zabezpieczonym na miejscu zdarzenia Porównanie polega na przyporządkowa­niu sobie parami cech śladu i cech wzorca (śladu porównawczego). Jeśli przypo­rządkowanie takie wykaże, iż cechom śladu (dowodowego) odpowiadają cechy wzor­ca (śladu porównawczego), to można uznać, ze ślad i wzorzec są z uwagi na te cechy identyczne. Skoro na początku uznano, ze takie cechy, jakimi charakteryzuje się ślad zabezpieczony na miejscu zdarzenia, mogło pozostawić jedno i tylko jedno narzędzie, zatem ślad (dowodowy) i wzorzec (ślad porównawczy) zostały wykonane jednym na­rzędziem Dokonano zatem identyfikacji indywidualnej 53. Ślad porównawczy. 54. Biegły. Status biegłego określony jest przepisami prawa (por. w szczególności art. 192 § 2, 193-203,205-206,209 § 2, § 3 i § 5 KPK, art. 34 § 2 i 38 Ko­deksu postępowania w sprawach o wykroczenia, art. 278-291 KPC). Biegły może występować w dwóch rolach: 1) w roli konsultanta (pomocnika organu procesowego), 2) w roli opiniodawcy. Jako konsultant biegły nie przeprowadza odrębnych badań, ani nie wydaje opinii, a jedynie uczestniczy w czynności przeprowadzanej przez organ procesowy, udzielając porad i wskazówek dotyczących sposobu realizacji czynności lub interpretacji uzyskanych w drodze tej czynności wyników. W roli konsultanta biegły może uczestniczyć w oględzinach (zwłaszcza zwłok, por. art. 209 § 2 i § 3 KPK). Nie ma formalnych przesz­kód do powoływania biegłych w roli konsultantów także przy innych pro­wadzonych przez organ procesowy czynnościach dowodowych, np. eks­perymencie, wizji lokalnej, przeszukaniu, czy okazaniu. W roli konsultanta występuje także biegły psycholog lub lekarz uczest­niczący w przesłuchaniu świadka (art. 192 § 2 KPK). Także pomocnikiem organu procesowego jest biegły-lekarz wykonujący faktycznie sekcję zwłok (art. 209 § 4 KPK mówi, że „otwarcia zwłok dokonuje biegły w obec­ności prokuratora albo sądu", równocześnie art. 143 § l pkt. 4 KPK mówi, że z otwarcia zwłok sporządza się protokół, a nie opinię). We wszystkich tych wypadkach biegły nie jest odrębnym źródłem dowodowym. Czasem, udział w czynnościach organu procesowego w charakterze po­mocnika organu procesowego łączy się z wykonywaną później przez tego biegłego ekspertyzą, ale nie jest to ani wymogiem, ani nawet regułą. Rolę biegłego - pomocnika organu procesowego (konsultanta) należy odróżnić od roli „specjalisty" w rozumieniu art. 205 KPK - o czym niżej. Jako opiniodawca biegły zgodnie z postanowieniem organu procesowego wykonuje ekspertyzę, przez którą rozumiemy ogół jego czynności opiniodawczych, a więc zarówno przeprowadzenie badań, jak i wydanie opinii. Organ procesowy powołuje biegłego (lub biegłych), gdy „stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wy­maga wiadomości specjalnych" (art. 193 § l KPK). Pojęcie „wiadomości specjalnych" należy rozumieć potocznie. Są to wiadomości i umiejętności pozwalające na przeprowadzenie w ramach i w formie ekspertyzy, określonych rygorami naukowymi i prawnymi spe­cjalistycznych badań, najczęściej identyfikacyjnych, krytycznej oceny ich wyników oraz dokonania ich interpretacji na potrzeby toczącego się po­stępowania. Organ procesowy w formie postanowienia może powołać jednego lub więcej biegłych (art. 193 § l KPK), może tez zwrócić się o opinię do insty­tucji naukowej lub specjalistycznej (art. 193 § 2 KPK). Jeśli organ proce­sowy powołuje biegłych z różnych specjalności musi określić czy mają om przeprowadzić badania wspólnie i wydać wspólną opinię, czy też mają oni wydać opinie odrębne (art. 193 § 3 KPK). Wśród ekspertyz, których różne klasyfikacje przeprowadza teoria procesu karnego, na potrzeby kryminalistyki wyróżniamy ekspertyzę jednostkową (lub po prostu eks­pertyzę) i ekspertyzę kompleksową O ekspertyzie kompleksowej zwykle mówi się wówczas, gdy jeden wyodrębniony przedmiot jest badany przez biegłych co najmniej dwóch różnych specjalności Jest to zwykle, w stosunku do prostej sumy dwóch ekspertyz nowa jakość. Biegli nie prowadzą swych badań w izolacji, lecz wspólnie, kon­sultując ich przebieg l dyskutując wnioski. Często wnioski i ustalenia jednego z nich są istotne dla ustaleń i wniosków drugiego. Nie jest natomiast ekspertyzą kompleksową wieloaspektowe badania jakiegoś przedmiotu przez jednego biegłego (np biegłego pismoznawcę, który wykonuje zarówno analizę treści dokumentu i bada grafizm pisma, którym dokument ten spisa­no) Natomiast ekspertyzą kompleksową jest na przykład ustalanie wieku dokumentu wspólnie przez biegłego chemika i biegłego pismoznawcę, przy czym każdy z nich stosuje swoje metody i swoje kryteria, by na koniec ustalić wspólne wnioski Prawidłowe rozstrzygnięcie kwestii, gdzie kończy się wieloaspektowość badania w ramach ekspertyzy jednostkowej, a zaczyna ekspertyza kompleksowa, zależy w du­żej mierze od tego, jak określimy wymogi stawiane kwalifikacjom biegłych (czy np. od biegłego pismoznawcy wymaga się wiadomości językoznawczych czy nie), a w związku z tym do jakiego momentu wystarczy powołanie jednego biegłego, od ja­kiego trzeba będzie powoływać dwóch Czynnikiem decydującym o rozgraniczeniu ekspertyzy jednostkowej od ekspertyzy kompleksowej jest treść zadań postawionych biegłemu przez organ procesowy. Instytucjami „naukowymi lub specjalistycznymi" w rozumieniu art. 193 § 2 KPK są przede wszystkim akademickie zakłady medycyny sądowej, Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Komendy Głównej Policji w Warszawie, Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie, niektóre uniwersyteckie katedry kryminalistyki (świadczące dość wąski zakres usług), laboratoria kryminalistyczne komend wojewódzkich policji, aka­demickie kliniki psychiatryczne. Wymienione instytucje najczęściej wykonują ekspertyzy na potrzeby procesu karnego. Jednak lista takich instytucji nie jest zamknięta. Nie ma żadnej oficjalnej listy „instytucji naukowych lub specjalistycznych" które są uprawnione do wydawania opinii dla policji, sądów czy prokuratur. Organ procesowy, w zależności od potrzeb, może zwrócić się o opinię do dowolnej instytucji naukowej lub specjalistycznej, jeśli tylko uzna, że jest ona merytorycznie kompetentna dla rozstrzygnięcia o jakiś okolicz­nościach mających istotne znaczenie dla sprawy. Na przykład, w sprawach o wypadki drogowe wykonanie opinii zleca się czasem odpowiednim zakładom uczelni technicznych (politechnik). Przy wyjaśnianiu przyczyn katastrof lotniczych lub przemysłowych, wydawanie opinii zleca się często specjalistycznym instytutom resortowym dla których opiniowanie w sprawach karnych jest czymś ubocznym i wyjątkowym. W charakterze biegłego indywidualnego może być powołany albo stały biegły sądowy, albo inna osoba, powołana jednorazowo, o której wiadomo, że ma „odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie" (art. 195 KPK). Wykazy biegłych sądowych („listy biegłych") prowadzą sądy wojewódzkie Dla­tego też, biegłych figurujących na takich listach potocznie nazywa się „biegłymi z li­sty", w przeciwieństwie do „biegłych ad hoc", powoływanych doraźnie l często jed­norazowo Jak wspomniano, organ procesowy powołując biegłego wydaje posta­nowienie. W postanowieniu tym obligatoryjnie należy wskazać imię i na­zwisko biegłego (biegłych), specjalność, a w przypadku gdy zasięga się opinii instytucji, jej nazwę, a w razie potrzeby specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy (art. 194 pkt l KPK). Organ procesowy musi w tym postanowieniu określić także przedmiot i zakres ekspertyzy, a w miarę potrzeby musi także sformułować szcze­gółowe pytania, na które oczekuje odpowiedzi (art. 194 pkt 2 KPK). Prawidłowe określenie przedmiotu i zakresu ekspertyzy, a tym bardziej sformułowanie szczegółowych pytań dla biegłego wymaga od organu procesowego przynajmniej elementarnej wiedzy z zakresu metodologii nauk empirycznych, a także znajomości podstaw krymi­nalistyki, medycyny sądowej i psychiatrii sądowej. W ramach ekspertyzy dokonuje się identyfikacji. Zwykle w ramach jednej ekspertyzy wykonuje się, w zależności od celu ekspertyzy, rodzaju materiału i innych jeszcze okoliczności (np. możliwości technicznych) równocześnie kilka różnych identyfikacji. Na przykład, badania doku­mentu mogą objąć badania podłoża, badania środka kryjącego, badania ję­zyka, badania grafologiczne i identyfikacyjne pisma ręcznego itp. W ra­mach ekspertyzy fonoskopijnej bada się (identyfikuje) parametry fizycz­ne głosu, ale także język itd. Omawiane w dalszych partiach podręcznika rodzaje identyfikacji tyl­ko wyjątkowo występują pojedynczo. Zostały one przedstawione w swej formie elementarnej jedynie dla celów dydaktycznych i metodologicznych. Nowy kodeks postępowania karnego w art. 205 wprowadził nową kategorię „specjalistów". Kodeks usankcjonował tym samym praktykę. Dotąd nie był bowiem określony status procesowy uczestników różnych czynności (zwłaszcza oględzin i eksperymentu), których udział polegał jedynie na obsłudze techniczno-dokumentacyjnej. Rola tych osób polega na fotografowaniu, filmowaniu, wykonywaniu szkiców, nagrywaniu głosu, wykonywaniu pomiarów, technicznym za­bezpieczaniu śladów itp. Nie jest to rola samodzielna. Osoby te, nazwane teraz w KPK „specjalistami" pracują pod kierunkiem organu procesowe­go lub biegłego. Nie wydają oni opinii, ani nie udzielaj ą merytorycznych konsultacji organowi procesowemu, co różni rolę „specjalistów" od roli biegłych (tak opiniodawców jak i pomocników organu procesowego--konsultantów). Są to najczęściej technicy kryminalistycy lub laboranci. Od biegłych różni ich z reguły poziom wykształcenia (tak ogólnego jak i specjalistycz­nego), brak „wiadomości specjalnych" w zakresie niezbędnym do samo­dzielnego wydawania opinii, a w konsekwencji brak formalnych upraw­nień do przeprowadzania badań i wydawania opinii. 55. Konsultant. 56. Daktyloskopia. Daktyloskopia jest jednym z podstawowych działów techniki kryminalistycznej, zajmującym się: ujawnianiem śladów, głównie palców rąk i dłoni, rzadziej stóp, twarzy i innych części ciała człowieka oraz identyfi­kacją osób i zwłok na podstawie linii papilarnych, poletkowej budowy skóry i urzeźbienia czerwieni wargowej. W ramach badań daktyloskopijnych dokonuje się także ujawniania śladów rękawiczek, jak również ich identyfikacji. 57. Cheiroskopia. jest to metoda identyfikacji człowieka na podstawie linii papilarnych występujących na

wewnętrznej stronie dłoni. 58 Podoskopia. Metoda identyfikacji człowieka na podstawie linii papilarnych występujących na palcach i powierzchniach spodnich stóp.

59. Poroskopia. Metoda identyfikacji człowieka na podstawie rysunków otworów kanalików potowo-tłuszczowych i porów. 60. Odróżnij wzory linii papilarnych. Wzory linii papilarnych można podzielić na trzy podstawowe grupy: wzory łukowe, wzory pętlicowe, wzory wirowe. Bardziej szczegółowa klasyfikacja wzorów linii papilarnych przedstawiona jest na. Wzory łukowe są najrzadziej występującymi wzorami linii papilarnych i stanowią 6% wszystkich wzorów. Wzory łukowe są także wzorami najprostszymi i najmniej urozmaiconymi. Wzory łukowe proste charakteryzują się brakiem delty i rdzenia. Li­nie papilarne we wzorach łukowych przebiegają w poprzek wzoru w postaci łuków, mających swoje wzniesienia w środkowej części wzoru. Wzory łukowe namiotowe różnią się od wzorów łukowych prostych głównie tym, że w centrum mają jeden lub kilka elementów, przeważnie odcinków, które są ustawione pionowo lub ukośnie do podstawy wzoru i tworzą tzw. maszt. Wzory pętlicowe występują najczęściej i stanowią około 64% wszystkich wzorór linii papilarnych. Podstawowymi elementami budowy rdzenia wzorów pętlicowych są linie papilarne ukształtowane w kolejno zawierające się pętlice. Wzór pętlicowy musi posiadać: 1) tylko Jedną deltę, 2) przynajmniej Jedną, dobrze wykształtowaną pętlicę, 3) przynajmniej Jedną linię papilarną, przecinającą linię Galtona We wzorach pętlicowych prawych nóżki pętlic skierowane są w prawo, natomiast we wzorach pętlicowych lewych - w lewo Wzory wirowe stanowią około 30% wszystkich wzorów daktyloskopijnych i charakteryzują się najbardziej urozmaiconą budową Ich rdzeń tworzą koła, elipsy spirale, zwijające się pętlice oraz kombinacje rożnych wzorów Ogólnie można stwierdzić, ze do wzorów wirowych należą także wzory linii papilarnych, które mają przynajmniej dwie delty oraz występujące przed mmi linie zakrzywione, linie te me mogą łączyć się z żadną z delt na odcinku wyznaczonym przez centrum wzoru oraz środek delty (dodatkowe wiadomości) Budowa wzorów linii papilarnych Linie papilarne, pomimo nieograniczonej różnorodności swojej budo­wy, przebiegu i wzajemnego ułożenia, tworzą szereg, dających się sklasy­fikować, wzorów. Do rozróżnienia poszczególnych rodzajów wzorów oraz ich subklasyfikacji służą, poza ogólnym układem linii papilarnych, następujące elementy: 1) delta, 2) termin wewnętrzny (TW), zwany także jądrem, 3) termin zewnętrzny (TZ), 4) linia Galtona. Deltę tworzą dwie linie papilarne biegnące równolegle i rozchylające się w pewnym punkcie, tworząc kształt lejka. Linia dolna, nazywana dolnym ramieniem delty, biegnie na ogół poziomo i obejmuje od dołu zespół linii tworzących część centralną wzoru (rdzeń). Linia górna (górne ramię delty) wznosi się łukiem i opada, obejmując rdzeń wzoru od góry. Deltę mogą tak­że tworzyć linie rozwidlające się. Ramiona delty dzielą wzór linii papilar­nych na trzy zasadnicze części: podstawę, rdzeń i pokrywę. Rdzeń nazywany jest też rysunkiem wewnętrznym, natomiast podstawa i pokrywa - rysunkiem zewnętrznym. Dla podstawy wzoru charakterystyczny jest poziomy układ linii papilarnych. W przypadku pokrywy tworzą one łuki. Najbardziej urozmaiconą częścią wzoru jest jego rdzeń. Tworzące go linie przyjmują charakterystyczne dla poszczególnych ro­dzajów wzorów kształty w postaci: łuków, pętlic, owali, kół, spirali, elips i inne. Terminem zewnętrznym (TZ) wzoru linii papilarnych jest punkt wy­znaczany w obrębie delty. Terminem wewnętrznym (TW) wzoru linii papi­larnych jest punkt wyznaczony w centrum wzoru. Zasady wyznaczania obydwu terminów są ściśle określone. Linią Galtona nazywany jest odcinek łączący termin wewnętrzny wzoru z terminem zewnętrznym - . termin wewnętrzny linia Galtona 61. Trzy prawa F. Galtona. Linie papilarne są indywidualne dla każdego człowieka (prawdopodobieństwo wystąpienia identycznej linii wynosi 1: 64 mld. ( Tak ogromna różnorodność morfologii linii papilarnych wynika stąd, że po­wstają one w procesie rozwoju płodowego w wyniku przypadkowego łączenia się ich podstawowych elementów budowy. Indywidualność linii papilarnych stanowi ich najważniejszą właści­wość umożliwiającą identyfikację osób. Do celów identyfikacyjnych wykorzystuje się: 1) ogólny układ linii papilarnych, tworzących różnego rodzaju wzory, 2) charakterystyczne cechy budowy linii papilarnych (minucje) w po­staci początków linii, ich zakończeń, złączeń, rozwidleń, oczek, kro­pek, mostków, haczyków i innych, 3) rozmieszczenie i kształt porów, 4) nieregularny kształt krawędzi linii papilarnych.) 2. Linie papilarne są trwałe . (W warstwie rozrodczej naskórka powstają nowe komórki, które migrują w kierunku zewnętrznej powierzchni linii papilarnych i są sklejane za pomocą substancji zwanej desmosomem. Podczas migrowania na zew­nątrz komórki wypełniają się keratyną, stając się bardziej suche oraz zmieniają kształt z okrągłych na coraz bardziej płaskie. Na powierzchni naskórka przyjmują kształt płatków. Komórki te ulegaj ą stałemu złuszczaniu, a w ich miejsce pojawiają się nowe. Stałe uzupełnianie komórek złuszczonych zapewnia trwałość linii papilarnych. Jakiekolwiek uszko­dzenie górnych warstw naskórka, np. przez otarcie, skaleczenie, oparze­nie lub usunięcie nie powoduje żadnych zmian w przebiegu linii papilar­nych, które w krótkim czasie (ok. 2 tygodni) regenerują się. W momencie uszkodzenia warstwy rozrodczej naskórka lub skóry właściwej zaburzeniu ulega mechanizm generowania komórek w taki spo­sób, że funkcjonując nadal nie odtwarza kształtu linii papilarnych, ale kształt powstającej blizny. Blizny powstałe w wyniku uszkodzenia warstwy rozrodczej naskórka nie znikają, lecz po wygojeniu także nie zmieniają swojego kształtu i dlatego są wykorzystywane do celów identyfikacyjnych.). 3. Linie papilarne są niezmienne. (Ukształtowane w okresie około 6 miesiąca życia płodu linie papilarne pozostają niezmienne, aż do pośmiertnego rozkładu ciała człowieka. Wraz ze wzrostem fizycznym ciała człowieka zwiększają wymiary li­nie papilarne, lecz ich układ i wzajemne rozmieszczenie charakterystycz­nych cech ich budowy pozostają niezmienione. Systematyczna praca fizyczna łącznie z czynnikami mechanicznymi, chemicznymi, cieplnymi, świetlnymi, atmosferycznymi i bakteryjnymi wy­woływać mogą różnego rodzaju dermatozy w postaci: zgrubień skóry, modzeli, zmian zanikowych skóry, pęknięć, nadżerek, schorzeń bakteryjnych i grzybicowych bądź nowotworowych, które powodują (w mniejszym lub większym stopniu) zacieranie lub zniekształcenie linii papilarnych. Z chwilą ustania pracy, szkodliwych warunków bądź ustąpienia scho­rzeń, nadmiar warstw zrogowaciałych powoli złuszcza się, skóra staje się cieńsza, mięknie, traci przebarwienie i wraca wraz z układem linii papilar­nych do prawidłowej poprzedniej postaci. 62. Podstawa wzoru. Pomocna w tych badaniach jest także tzw. linia Galtona. Łączy ona centrum wzoru z deltą, a liczbę przecięć tej linii przez linie papilarne nazywamy indeksem. 63. Delta. Deltę tworzą dwie linie papilarne biegnące równolegle i rozchylające się w pewnym punkcie, tworząc kształt lejka. Linia dolna, nazywana dolnym ramieniem delty, biegnie na ogół poziomo i obejmuje od dołu zespół linii tworzących część centralną wzoru (rdzeń). Linia górna (górne ramię delty) wznosi się łukiem i opada, obejmując rdzeń wzoru od góry. Deltę mogą tak­że tworzyć linie rozwidlające się. Ramiona delty dzielą wzór linii papilar­nych na trzy zasadnicze części: podstawę, rdzeń i pokrywę 64. Minucje. Linie papilarne mają charakterystyczne dla siebie elementy budowy, zwane minucjami. Tworzą je różne układy linii ciągłych, ich początków i zakończeń oraz odcinków i kropek. Istnieje szereg klasyfikacji minucji. F. Galion (1892) wyróżnił następujące typy minucji: rozwidlenie, zakoń­czenie, wysepka i oczko. E. Locard (1949) zaproponował klasyfikację obejmującą 13 typów minucji, które z niewielkimi modyfikacjami wyko­rzystywane są obecnie jako podstawowe cechy identyfikacyjne . W Polsce szerokie badania nad minucjami przeprowadził Cz. Grzeszyk, który wyróżnił 21 typów minucji i obliczył częstotliwość ich występowa­nia. Zdecydowanie najczęściej występującymi minucjami są początki i zakończenia, które razem stanowią blisko 58% wszystkich minucji. Drugą grupę często wystę­pujących minucji stanowią pojedyncze rozwidlenia i złączenia - 18,47%. Odcinki i punkty stanowią 11,21%, styk boczny-4,20%, haczyki-2,50%, pojedyncze Oczka-2,16%, linia przechodząca - 1,60%, a pojedynczy mostek - 0,69%. Wszystkie wyżej wymienione typy minucji stanowią łącznie 98,79% minucji. Pozostałe typy minucji występują niezwykle rzadko. Innymi typami minucjami są złączenia i rozwidlenia podwójne, trójnóg, skrzyżowanie, złączenie i rozwidlenie potrójne, oczko podwójne, mostek bliźniaczy oraz minucja typu M. 65. Podstawowe metody służące ujawnianiu śladów linii papilarnych. Ślady linii papilarnych są na ogół niewidoczne i dlatego istnieje koniecz­ność stosowania rożnego rodzaju metod ich ujawniania (wizualizacji) W tym celu wykorzystywane są niektóre zjawiska fizyczne oraz reakcje chemiczne Wśród zjawisk fizycznych, wykorzystywanych do ujawniania siadów linii papilarnych, wyodrębnić należy zjawiska optyczne w postaci absorpcji i odbicia światła, rozpraszania światła oraz luminescencji W praktyce wykorzystywanie zjawisk optycznych polega na dokony­waniu oględzin przedmiotów w świetle białym, zwłaszcza przy ukośnym oświetleniu podłoży, w promieniowaniu laserów oraz wybranych pas­mach światła specjalnych oświetlaczy Innym zjawiskiem fizycznym, bardzo często wykorzystywanym do ujawniania siadów jest zjawisko adhezji (przylegania) cząstek proszków i zawiesin do substancji potowo-tłuszczowej tworzącej ślad Metody ujawniania siadów linii papilarnych, w ramach których wykorzystywane są zjawiska fizyczne nazywane są metodami fizycznymi, przy czym wy­odrębnia się z nich metody optyczne. Do szeroko wykorzystywanych w daktyloskopii reakcji chemicznych należą głownie reakcje barwne, zachodzące pomiędzy odpowiednimi od­czynnikami chemicznymi a niektórymi składnikami substancji potowo-tłuszczowej Przykładem takiej reakcji jest reakcja pomiędzy roztwo­rem ninhydryny i aminokwasami, której produkt przyjmuje barwę od po­marańczowej do purpurowej Metody polegające na wykorzystywaniu reakcji chemicznych nazywane są chemicznymi metodami ujawniania śladów linii papilarnych Do ujawniania siadów linii papilarnych służą także metody fizyko-chemiczne, w których występują zarówno zjawiska fizyczne jak i reakcje chemiczne Do metod fizyko-chemicznych zaliczana jest np. me­toda cyjanoakrylowa Podczas stosowania tej metody zachodzi reakcja pomiędzy parami cyjanoakrylanu, a niektórymi składnikami wydzielin łojowych i ekrynowych, w wyniku której następuje polimeryzacja cyjanoakrylanu dająca biało-szary, trwały nalot Proszki daktyloskopijne stosowane są do ujawniania siadów linii papilarnych na podłożach gładkich i nielepkich

Najogólniej proszki daktyloskopijne można podzielić na 1) proszki zwykłe, 2) proszki ferromagnetyczne, 3) proszki fluorescencyjne Na podłoża proszki nanoszone są za pomocą pędzli z włosia naturalnego włókna szklanego, puchu marabuta, bądź pędzli magnetycznych. Ujawnione za pomocą proszku siady linii papilarnych łatwo ulegają zniszczeniu przez starcie Z tego powodu przenoszone są na folie daktyloskopijne Metoda cyjanoakrylowa pozwala na skuteczne Ujawnianie siadów linii papilarnych na większości spotykanych w kryminalistyce podłożach np na szkle, metalach, tworzywach sztucznych, drewnie, gumie i innych Ujawnianie przeprowadza się w komorach, które pozwalają na uzyskanie odpowiedniego stężenia par cyjanoakrylanu. Środkiem ujawniającym mogą być powszechnie dostępne na rynku, szybkoschnące kleję cyjanoakrylowe np. Cyjanopan, Super Glue i inne. Najprostszą formą komory cyjanoakrylowej jest zamykane akwarium. Znacznie lepsze efekty ujawniania uzyski­wane są przy wykorzystaniu specjalnych komór klimatyzowanych, które zapewniają między innymi: optymalną temperaturę odparowania cyjanoakrylanu (140° C), opty­malną wilgotność powietrza (80%) oraz jego cyrkulację Metoda ninhydrynowa przeznaczona jest do wizualizacji śladów na takich podłożach jak: papier, karton, surowe drewno, tynk i innych. Istnieje wiele spo­sobów przygotowywania roztworu ninhydryny. Jego podstawowymi składnikami są: ninhydryna, rozpuszczalnik i kwas octowy. Stężenie ninhydryny może wahać się w granicach: 0,2%-1,5%, natomiast kwasu octowego: 0%^t%. Do stosowanych roz­puszczalników należą: aceton, eter naftowy, octan etylu, eter etylowy, alkohol etylo­wy, izopropanol, freon 113 i inne. Roztwór ninhydryny nanoszony jest na podłoże (zazwyczaj dokument) poprzez zanurzenie lub za pomocą rozpylacza, miękkiego pędzelka albo wacika. Umieszczenie wysuszonego dokumentu w podwyższonej temperaturze (np. 80° C) znacznie przyspiesza proces ujawniania śladów, który w warunkach pokojowych może trwać od kilku do kilkudziesięciu godzin, a nawet kilkunastu dni. Metody fluorescencyjne stosowane są w odniesieniu do wszystkich podłoży i na­leżą do najnowocześniejszych i najskuteczniejszych metod ujawniania śladów linii pa­pilarnych. Do wzbudzania świecenia fluorescencyjnego śladów linii papilarnych wy­korzystywane są najczęściej lasery argonowe albo specjalne oświetlacze halogenowe lub ksenonowe, wyposażone w odpowiednie zestawy filtrów - por. ii. 7. Oględziny, w ramach których obserwowane jest zjawisko fluorescencji, przeprowadzane są w wa­runkach ciemni. Ślady linii papilarnych bardzo rzadko wykazują własną fluorescencję i dlatego wymagają specjalnej obróbki chemicznej. Na podłożach papierowych najlepsze efekty ujawniania uzyskuje się za pomocą DFO (1,8-diaza-9-fluorenon) Roztwór DFO nanoszony jest na podłoże podobnie jak roztwór ninhydryny Po wysuszeniu dokument wygrzewany jest przez 20 mm w temperaturze 100° C Następnie dokument poddawany Jest oględzinom w świetle od nie­bieskiego do zielono-pomarańczowego przy użyciu gogli pomarańczowych lub czer­wonych Na podłożach nie chłonnych stosowana jest najpierw metoda cyjanoakrylowa, a na­stępnie na podłoże nanoszone są roztwory barwników, takich jak rodamma 6G, adrox, basie yellow 40, fluorescema czy saframna Po spłukaniu nadmiaru barwnika i wysu­szeniu podłoża przeprowadzane są oględziny przy użyciu oświetlenia wzbudzającego fluorescencję śladów Ujawnione ślady rejestrowane są fotograficznie lub za pomocą technik komputerowych. 66. Sformułuj podstawowe pytania kierowane do Centralnej Registratury Daktyloskopijnej. (W Widackim) 67. Badania cheiloskopijne Badania cheiloskopijne są to badania czerwieni wargowej. Czerwień wargowa, występująca jedynie u ludzi, stanowi przejście między zewnętrzną (skórną) a wewnętrzną (śluzową) warstwą wargi. Jest ona pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nie rogowaciejącym, w którym nie występuje warstwa ziarnista. Brodawki skórne są wyższe aniżeli w obrębie skóry, nie ma włosów i gruczołów potowych. Gruczoły łojowe, znajdujące się w obrębie czerwieni warg, chronią ją od wysycha­nia. Gruczoły te umiejscowione są w kącikach warg i uchodzą bezpośred­nio na powierzchnię skóry. Brodawki skórne czerwieni wargowej układają się w liczne bruzdy, tworzące charakterystyczny dla każdego człowieka rysunek. Jak wykazują dotychczasowe badania rysunek bruzd czerwieni wargo­wej jest indywidualny i niezmienny w ciągu co najmniej 10 lat życia człowieka. Właściwości te pozwalają na bezpośrednią identyfikację osób na podstawie śladów czerwieni wargowej, które często pozostawione są na szklankach, kieliszkach, ustnikach papierosów i innych przedmiotach. Ślady czerwieni wargowej ujawniane są za pomocą takich samych metod jak ślady linii papilarnych. 68. Badania rękawiczek. prawcy przestępstw, chcąc uniknąć pozostawienia śladów linii papi­larnych, używają niekiedy rękawiczek. Zabieg ten nie chroni ich jednak przed pozostawieniem śladów rękawiczek, których mechanizm powsta­wania jest podobny jak w przypadku śladów daktyloskopijnych. Ręka­wiczki, wskutek ich dłuższego używania, pokrywają się substancją potowo-tłuszczową, przenoszoną z rąk oraz innymi substancjami, takimi jak tłuszcze, smary i inne zabrudzenia znajdujące się na dotykanych przed­miotach. e względu na rodzaje materiałów użytych do produkcji oraz metody wytwarzania można wyróżnić następujące typy rękawiczek: ) rękawiczki ze skóry i materiałów skóropodobnych, 2) rękawiczki z tkaniny powlekanej polichlorkiem, 3) rękawiczki z tkanin delikatnych, np. jedwab, 4) rękawiczki z tkanin szorstkich, np. wełna, len, 5) rękawiczki z dzianiny, w tym także rękawiczki wykonane na drutach lub szydełkiem, 6) rękawiczki z gumy, lateksu i podobnych materiałów, 7) rękawiczki z innych materiałów i kombinowane. Ujawniania śladów rękawiczek dokonuje się podobnie, jak w przypad­ku śladów linii papilarnych. Materiał porównawczy do badań śladów rę­kawiczek sporządza się poprzez odciśnięcie rękawiczek na podłożu takim samym lub zbliżonym do podłoża, na którym ujawniono ślady. Następnie stosuje się takie same metody ujawniania. Jest bardzo ważne aby osoba sporządzająca materiał porównawczy miała dłonie zbliżone swoją wiel­kością i kształtem do dłoni sprawcy. Do pobierania materiału porów­nawczego nie należy stosować tuszu daktyloskopijnego. W pierwszej fazie badań identyfikacyjnych wykorzystuje się między innymi takie cechy rękawiczek jak: wielkość i kształt uwidocznionych elementów rękawiczki, poletkowa budowa skóry, odwzorowania wkładu z tkaniny lub dzianiny (w przypadku rękawiczek skórzanych lub z mate­riału skóropodobnego), rodzaj szwu i ściegu, wzory tkaniny i dzianiny, protektory rękawiczek z lateksu i gumy. Spośród wyżej wymienionych cech jedynie poletkowa budowa skóry pozwala na identyfikację indywi­dualną. Pozostałe cechy są cechami grupowymi. Wskutek użytkowania rękawiczek pojawiają się na nich zmarszczenia i różnego rodzaju uszko­dzenia w postaci ubytków, rozdarć, nadpaleń, starć itp., które umożliwiają niekiedy identyfikację indywidualną. W ramach ekspertyzy rękawiczek można: 1) określić typ rękawiczki, którym pozostawiono dowodowy ślad, 2) porównać ślady rękawiczek z różnych miejsc zdarzeń, 3) ustalić czy rękawiczka znaleziona na miejscu zdarzenia stanowi parę z rękawiczką zakwestionowaną u osoby podejrzanej, 4) przeprowadzić badania identyfikacyjne śladów dowodowych w od­niesieniu do rękawiczek zakwestionowanych u osób podejrzanych, 5) przeprowadzić badania osmologiczne. 69. Mechanoskopia - przedmioty badań. Identyfikacja narzędzi jest najczęściej zlecanym badaniem z zakresu mechanoskopii. Oprócz identyfikacji narzędzi, do badań mechanoskopijnych należą m. in. badania rozbitych szyb (dla ustalenia kierunku, z którego szyba została wybita), badania przedmiotów rozdzielonych (dla sprawdzenia, czy przed rozdzieleniem stanowiły jedną całość), badania autentyczności oznaczeń identyfikacyjnych (np. numerów fabrycznych pojazdów), badania falsyfikatów monet i medali itp. Śladami szeroko pojętych narzędzi, którymi w tym znaczeniu są za­równo narzędzia używane w przemyśle, rzemiośle czy gospodarstwie do­mowym (jak siekiery, piły, dłuta, noże, kleszcze, itp. jak i typowe narzędzia przestępcze (łomy, raki) a także wszystkie inne przedmioty (podłoża). W tym ostatnim znaczeniu, narzędziem może być niemal wszystko: kij, ka­mień, cegła, obuta noga itp. 70. Możliwości identyfikacji samochodu. Identyfikacyjne badania śladów stóp i ruchu pojazdów przeprowa­dza się porównując ślad lub jego odwzorowanie z przedmiotem, który go prawdopodobnie pozostawił, albo porównując odwzorowania - zakwe­stionowane i porównawcze. Pozwalają one na ustalenie typu obuwia i po­jazdu (identyfikacja grupowa) lub konkretnego egzemplarza (identyfika­cja indywidualna). Moc perswazyjna dowodu z opinii traseologicznej uzależniona jest także od innych dowodów, wskazujących na związek da­nej osoby z przedmiotem, który pozostawił badane ślady. W przypadku ujawnienia i prawidłowego zabezpieczenia śladu bosej stopy oraz uzyska­nia materiału porównawczego jest możliwe indywidualne zidentyfikowa­nie osoby, która pozostawiła ślad. Analizując ślad, można - zwłaszcza w przypadku odcisków - ustalić szerokość opony i długość jej zewnętrznego obwodu. Ten ostatni parametr wyznacza się odmierzając odległość od jakiejś wydatnie odwzorowanej cechy do miejsca jej powtórnego odciśnięcia. Podobnie, korzystając z od­powiednich wzorów, można wyznaczyć zewnętrzną i wewnętrzną średni­cę ogumienia. Ustalając szerokość opony na podstawie śladu, należy pa­miętać, że wymiary wgłębienia są bezpośrednio uzależnione od obciąże­nia pojazdu, ciśnienia powietrza w oponach i właściwości podłoża. Wspomniane dane oraz wzór bieżnika i rozstaw kół w zasadzie wystarcza­ją do ustalenia typu samochodu przez porównanie ich z odpowiednimi ta­blicami i katalogami. Identyfikację indywidualną przeprowadza się, po­równując kolejno: ogólny wygląd wzoru bieżnika, odległości między wzniesieniami i rowkami oraz kąty przebiegów elementów wzoru; stopień i sposób nabycia oraz inne cechy nabyte, np. uszkodzenia, ślady reperacji. Zwłaszcza te ostatnie grupy cech mają najważniejsze znaczenie indywi­dualizujące. 71. Definicja i podział broni palnej. Do broni palnej zalicza się urządzenia służące do wyrzucania z lufy lub urządzenia je zastępującego pocisków lub ładunków gazowych za pomocą sprężonych gazów, które powstały podczas spalania materiału miotającego, czyli prochu strzelniczego. Taką definicje broni palnej należy przyjąć na podstawie ustawy o broni i amunicji z 21 maja 1999r. Ustawa ta oprócz broni ostrej, do broni palnej zalicza także broń gazową, sportową, alarmową i sygnałową. Dlatego też obecnie w klasyfikacji broni palnej należy rozróżnić broń palną ostrą (wyrzucającą z lufy pociski) i broń palną gazową, która wyrzuca z lufy ładunki gazowe. Nie jest jednak bronią palną np. broń pneumatyczna, ponieważ sprężone gazy wyrzucające pocisk z lufy, nie są produktem spalania materiału miotającego. Dla potrzeb kryminalistyki dokonuje się dodatkowej klasyfikacji broni palnej. Klasyfikacje te są potrzebne do jednoznacznego opisania broni w protokołach procesowych, czy też w opiniach biegłych. Umożliwiają dokonanie ustaleń z zakresu identyfikacji grupowej, a te z kolei są potrzebne dla typowania broni poszukiwanej w ramach przeszukania, do badań z zakresu identyfikacji indywidualnej

Dla potrzeb kryminalistyki broń palną dzieli się zwykle według następujących kryteriów : (Po pierwsze)Według rodzaju lufy. A) Broń palna może mieć lufę gwintowaną . Na podstawie długości lufy możemy wyróżnić: broń krótką do której należą pistolety i rewolwery. Przykładami popularnych pistoletów są browningi produkowane w wielu odmianach, Waltery, Beretty, a także pistolety p-64 i p-83 będące na uzbrojeniu polskiego wojska i policji, Natomiast do najpopularniejszych rewolwerów, należy colt, Smith & Wesson, a także Nagant. - broń krótko-średnią do której zaliczają się pistolety maszynowe np. „Uzi”, p-63 „Rak”, Glauberyt - broń średnią , do której zalicza się np. niektóre pistolety maszynowe np. pistolet maszynowy MP-5 bardzo często używany przez oddziały antyterrorystyczne i wojskowe oddziały specjalne np. przez polski „Grom” - oraz broń długą , do której należą karabiny, karabinki, oraz sztucery myśliwskie, Przykładami mogą być karabin AK-47 (znany bardziej jako Kałasznikow ), oraz karabin M-16. a. broń palna może też mieć lufę gładką. W tej grupie wyróżnia się broń długą do której zalicza się np. dubeltówkę myśliwską oraz broń krótką przykładem której jest rakietnica. c. Lufa broni może być także kombinowana. Oznacza to, że lufa jest częściowo gwintowana, a częściowo gładka. Przykładem broni o takiej lufie jest np. dryling myśliwski. 1. Broń można też podzielić w zależności od przeznaczenia na :a) wojskową broń strzelecką; b) broń myśliwską i c. broń sportową Broń może też być podzielona w zależności od producenta. Wyróżnia się broń typową tzn. produkowaną seryjnie, przez określonego producenta oraz broń nietypową, która powstaje poprzez przerabianie broni produkowanej seryjnie np. poprzez ucięcie domowym sposobem lufy (powstaje tzw. „urzyn” albo poprzez przerobienie na broń palną ostrą broni gazowej. Jeżeli broń palna produkowana jest tzw. domowym sposobem to wówczas jest to tzw. broń „samodziałowa” 4. Broń palna może też być podzielona według systemu działania na : jednostrzałową (kilka nabojów umieszcza się w magazynku skąd wprowadzane są do lufy za pomocą mechanizmu ręcznie napędzanego, np. sztucery myśliwskie), automatyczną (naboje umieszcza się w magazynku, po każdym strzale należy zwolnić spust co powoduje automatyczne załadowanie następnego pocisku do lufy), do której zalicza się obecnie np. pistolety, samoczynną (strzelającą ogniem ciągłym po jednorazowym naciśnięciu spustu) Do której należą pistolety maszynowe i karabiny. Broń palną można też podzielić według kalibru i zasięgu na : broń strzelecką - kaliber do 20 mm, zasięg do kilku kilometrów (rewolwery, wszelkiego rodzaju pistolety i karabiny), broń artyleryjską - kaliber ponad 20 mm, zasięg do kilkudziesięciu kilometrów (armaty, haubice, moździerze). Kaliber jest to średnica lufy broni, w broni gwintowanej kalibrem jest średnica mierzona pomiędzy poszczególnymi polami gwintu biegnącego przez przewód lufy. Gwintowanie lufy ma za zadanie nadać pociskowi ruch obrotowy, co zwiększa jego celność. Kaliber lufy podawany jest najczęściej w milimetrach , ale może być też podawany w setnych częściach cala (np. w Stanach Zjednoczonych) albo w tysięcznych częściach cala (np. w Wielkiej Brytanii). Kaliber lufy może wynosić np. 9 mm . W Stanach Zjednoczonych kaliber ten zostałby oznaczony jako kaliber 35, a w Wielkiej Brytanii jako kaliber 350. Kaliber lufy określa jednoznacznie jaki kaliber pocisku może być wystrzelony z broni. Może zdarzyć się, że w broni zostanie użyty pocisk o mniejszym kalibrze. Jednak z reguły jest on niecelny, ma mniejszy zasięg i siłę rażenia. Niemożliwe jest natomiast wystrzelenie z broni palnej pocisku o kalibrze większym od kalibru lufy. 72. Identyfikacja broni na podstawie łuski. Klasyfikacja amunicji, niezbędna ze względów identyfikacyjnych, uwzględnia przede wszystkim następujące elementy: wymiary naboju (w tym kaliber pocisku), jego kształt i wagę. Dodatkowo uwzględniać może materiał z jakiego sporządzony jest pocisk i łuska, producenta (którego cecha, względnie symbol bywa oznaczany na dnie łuski) a także serię i rok produkcji i (również oznaczaną na dnie łuski). Cechy gru­powe amunicji określa dodatkowo sposób zespolenia pocisku z łuską, kształt kryzy itp. Cechami identyfikacyjnymi (grupowymi) naboju są także: masa naboju i masa pocisku. W przypadku, gdy przedmiotem badań jest tylko pocisk (czasem znie­kształcony) lub tylko łuska, znaczenie identyfikacyjne może mieć także budowa i skład chemiczny (rodzaj metalu) pocisku (jego pancerza i rdze­nia) czy skład chemiczny łuski (por. U. 4). Zwykle jeden rodzaj amunicji może być stosowany do różnych rodza­jów i typów broni. Tak więc dysponując wystrzeloną amunicją (pociskiem czy łuską) bez badań nie jesteśmy w stanie określić typu broni, z której została ona wy­strzelona. Dysponując wystrzeloną, zabezpieczoną na miejscu zdarzenia łuską, znając miejsce w którym stał strzelający i kierunek w którym strzelał, mo­żna ustalić typ broni z której strzelano. Bowiem kąt i odległość wyrzutu łusek jest zdeterminowana budową broni i jest charakterystyczna dla da­nego typu broni . Inaczej mówiąc, taka sama łuska (z takiego samego naboju) odstrzelona z różnych typów pistoletu upadnie gdzie indziej: w innej odległości i pod in­nym kątem. Ta właściwość broni jest także przydatna przy określeniu miej­sca w którym stał strzelający, lub określeniu kierunku strzelania. Może więc być przydatna przy rekonstrukcji kierunku strzału (por. niżej). l. Identyfikacja broni na podstawie wystrzelonego pocisku Pocisk dowodowy może być wyjęty z ciała ofiary przy okazji sekcji zwłok lub przy udzielaniu pomocy lekarskiej żyjącej ofierze postrzału. Może być wyjęty z przeszkody, w jakiej utkwił (np. z podłogi, ściany) albo znaleziony na miejscu zdarzenia, gdy odbił się od jakiejś prze­szkody. Przewód lufy gwintowanej (typowej dla pistoletów, rewolwerów, pi­stoletów maszynowych, karabinów, sztucerów) w trakcie produkcji jest nagwintowany. Gwintowanie przewodu lufy następuje w ostatniej fazie obróbki mechanicznej. Tak więc gwint lufy (pola i bruzdy) ma zatem wszelkie cechy typowe dla narzędzia badanego metodami mechanoskopii, to znaczy ma cechy indywidualne. Podczas strzału, gazy powstałe ze spalania prochu prą na dno łuski i na podstawę pocisku. W wyniku czego pocisk zostaje wyrwany z łuski i wy­rzucony do przodu przez przewód lufy. Przechodząc przez przewód lufy, pocisk wrzyna się w pola lufy, przez co jest wprawiany w ruch wirowo-postępowy. Przewód lufy (ściślej gwint) pozostawia ślady na pance­rzu pocisku (por. ii. 6). Ślady na pancerzu pocisku są jak gdyby negatywem gwintu lufy. Cechy indywidualne gwintu lufy są zatem również odwzorowane na pancerzu pocisku. Tak więc badając wystrzelony pocisk możemy ustalić: l) w zakresie identyfikacji grupowej: a) rodzaj amunicji (naboju) w tym kaliber pocisku, co pozwala okre­ślić liczbę typów broni z której pocisk mógł zostać wystrzelony (np. stwierdzenie, że pocisk jest częścią naboju „Makarowa" jest równoznaczne ze stwierdzeniem, że został on wystrzelony z pistoletu p-64, p-83, p-93, p-63 „Rak" p-84 „Glauberyt" lub z inne­go, produkowanego w krajach b. Układu Warszawskiego), b) system broni z której pocisk został wystrzelony (liczba pól gwin­tu, kąt skrętu gwintu: prawoskrętny czy lewoskrętny), 2) w zakresie identyfikacji indywidualnej: a) czy dowodowy pocisk został wystrzelony z konkretnego zakwe­stionowanego egzemplarza broni, b) czy broń, z której pocisk dowodowy został wystrzelony była już poprzednio używana w celach przestępczych (odpowiedź na ta­kie pytanie może być udzielona w odpowiedzi na zapytanie skie­rowane do registratury znajdującej się w Centralnym Laborato­rium Kryminalistycznym). W taki sposób można badać pociski wystrzelone z broni o lufach gwin­towanych, a więc z rewolwerów, pistoletów, pistoletów maszynowych, karabinków, sztucerów, z gwintowanej lufy drylinga. Nie można tak ba­dać pocisków wystrzelonych z lufy gładkiej (niegwintowanej), np. tzw. breneki (Brenneke) lub ładunku śrutowego wystrzelonego z dubeltówki lub gładkich luf drylinga. Śniemy wystrzelone z broni myśliwskiej nie mają na sobie śladów (cech) lufy. Na ich podstawie nie można więc iden­tyfikować indywidualnie broni, z której zostały wystrzelone. Można je jedynie wykorzystać do identyfikacji grupowej. Tej ostatniej służą także inne elementy naboju, które wylatują z lufy broni gładkolufowej razem z pociskiem (lub ładunkiem śrutowym). Są to zatyczki tekturowe oraz przybitka wojłokowa. Zatyczka tekturo­wa, zamykająca od góry nabój na zewnętrznej stronie posiada zwykle za­pisany numer śrutu. Jej średnica pozwala wnioskować o kalibrze broni. Na wewnętrznej stronie zatyczki, podobnie jak na powierzchni zewnętrz­nej przybitki wojłokowej (oddzielającej ładunek prochowy od ładunku śru­towego) niekiedy odnaleźć można odciśnięte ślady śrucin, pozwalające na wnioskowanie o ich średnicy, czyli o numerze śrutu. Najistotniejszym z punktu widzenia identyfikacji kryminalistycznej śladem na po­cisku jest ślad gwintu lufy. Siady te znajdują się na cylindrycznej powierzchni pance­rza pocisku. Dla dokładnego ich zbadania celowe jest „rozwinięcie" cylindrycznej po­wierzchni pancerza jako nośnika śladów i oglądanie śladów gwintu na płaszczyźnie. Jest kilka metod takiego „rozwinięcia" pancerza. Można tego dokonać metodą fotograficzną, obfotografowując pocisk z wszystkich stron, w sposób ciągły „panoramiczny". Można też pocisk przetoczyć po specjalnie przygotowanym plastycznym podłożu, na którym odwzoruje się ślad gwintu. Takiej samej procedurze trzeba poddać pocisk dowodowy i porównawczy tak, aby ślady przed ich porównaniem były jednakowo odwzorowane. Badanie śladów na pocisku wykonywane jest przy użyciu mikroskopu stereoskopowego i mikroskopu porównawczego. 2. Identyfikacja broni na podstawie łuski Mechanizm oddania strzału, a niekiedy także załadowania broni pozo­stawia ślady poszczególnych części tej broni na łusce. Już w momencie ładowania magazynka mogą powstać ślady podajnika w postaci rys na częściach cylindrycznych korpusu łuski. Ślady te niekiedy mogą nadawać się do identyfikacji indywidualnej. Również w momencie wprowadzania naboju do komory nabojowej, na korpusie łuski mogą powstać ślady w postaci zarysowań dokonanych uszkodzoną częścią dolnej części trzonu zamkowego. Te ślady też nie­kiedy mogą nadawać się do identyfikacji indywidualnej. Również pazur wyciągu zaskakując za kryzę łuski pozostawia swój z reguły dość wyra­źny ślad. Najwięcej, śladów, w dodatku zwykle wyraźnych i nadających się do identyfikacji, powstaje na łusce (dokładniej: na jej podstawie) w momen­cie oddania strzału. Najpierw, po uderzeniu kurka lub spuszczeniu iglicy, ta ostatnia swoim grotem uderza w spłonkę, zostawiając na niej swój wyraźny ślad, odwzorowujący kształt zakończenia grotu i jego szlif. Od uderzenia w spłonkę grotu iglicy powstaje iskra (zapala się materiał inicjujący zawarty w spłonce), od którego zapala się ładunek prochowy (materiał miotający). Spalający się proch wytwarza dużą ilość gazów, które z braku miejsca są silnie sprężone i rozprężając się, prą z równa siłą na postawę pocisku, jak i w kierunku przeciwnym, na wewnętrzną stronę podstawy łuski. Wyrywając pocisk z łuski i przepychając go przez prze­wód lufy broni samoczynnej, ciśnienie gazów z równą siłą przypiera dno łuski do zamykającego od tyłu lufę czółka trzonu zamkowego. Podstawa łuski zostaje zatem silnie przyprasowana do czółka trzonu zamkowego. Wówczas to, na podstawie łuski (a szczególnie na miękkiej blaszce spłonki) odciska się szlif czółka trzonu zamkowego. Jest to ślad wyraźny i stosunkowo łatwy w badaniu, pozwalający z reguły na identyfikację czółka trzonu zamka, a więc pośrednio całej broni. Równocześnie część gazów prąca na dno łuski i za jego pośrednictwem na zamek, powoduje odryglowanie zamka i cofnięcie się go do tyłu wraz z łuską. Ta ostatnia, ciągnięta jest do tyłu przez zamek, za pośrednictwem pazura wyciągu. Dynamicznie ciągnięta do tyłu łuska, napotyka na swej drodze specjalny występ, zwany wyrzutnikiem, uderza w niego, wypada z zaczepu pazura wyciągu i zostaje wyrzucona na zewnątrz przez tzw. okienko. Uderzenie łuski o wyrzutnik pozostawia na jej podstawie kolej­ny, nadający się do identyfikacji indywidualnej ślad (ślad wyrzutnika) (por. il. 7 i il. 8). W niektórych typach broni, łuska wydostając się spod pazura wyciągu po uderzeniu o wyrzutnik, przechodząc przez okienko, może dodatkowo uderzyć o jego krawędź, która zostawia na korpusie ruski, kolejny na­dający się do identyfikacji ślad (ślad okienka). Teoretycznie, każdy z wymienionych śladów może -jak wspomniano - służyć do identyfikacji indywidualnej, dlatego też z reguły, dla zidenty­fikowania egzemplarza broni, z której ruska była odstrzelona, nie ma potrzeby badania wszystkich tych śladów. Praktycznie, badania identyfika­cyjne broni przeprowadza się na podstawie śladów czółka trzonu zamko­wego. Dopiero gdy takie badanie jest z jakiś względów niemożliwe, sięga się do któregoś z pozostałych śladów (wyrzutnika, pazura wyciągu, grotu iglicznego) a zupełnie wyjątkowo do pozostałych śladów (okienka, łapek magazynka itp.). Jednak z reguły bada się wzajemne usytuowanie śladów pazura wy­ciągu i wyrzutnika, bowiem w len sposób określa się typ broni, z której nabój został odstrzelony. Wzajemne usytuowanie pazura wyciągu i wy­rzutnika jest cechą konstrukcyjną broni (por. //. 9). Liczba śladów na łusce naboju wystrzelonego z rewolweru jest mniejsza. Ogranicza się praktycznie do śladu grota iglicy i ewentualnie do ślad­ów komory nabojowej bębenka, zarysowanych na korpusie łuski. Najczęściej przedmiotem badania są łuski znalezione na miejscu zda­rzenia (przestępstwa, wypadku, samobójstwa). Są to łuski wyrzucone przez okienko pistoletu, pistoletu maszynowego, automatycznego sztuce-ra, samopowtarzalnego karabinu. Natomiast rewolwer pozostawia wy­strzelone łuski w bębenku i dlatego tylko sporadycznie można je znaleźć na miejscu zdarzenia. Nie wyrzuca też łuski większość strzelb myśliw­skich (poza automatycznym sztucerem), w szczególności nie wyrzuca au­tomatycznie łusek dubeltówka czy dryling. Łuski (po nabojach rewolwe­rowych, ładunku kulowym czy śrutowym) można znaleźć (o ile strze­lający nie zabrał ich z sobą) na miejscu przeładowania broni, którym niekoniecznie było miejsce zdarzenia. Badanie łusek nabojów myśliw­skich (śrutowych, kulowych do luf gładkich) ogranicza się do identyfika­cji grupowej (kaliber broni) ewentualnie można podjąć próbę identyfika­cji śladu iglicy. Badając łuskę, odstrzeloną z pistoletu (lub innej broni samoczynnej), podobnie jak w przypadku badania pocisku można ustalić: l) w zakresie identyfikacji grupowej: a) ustalenie rodzaju naboju, którego częścią jest łuska (czyli pośred­nio ustalenie liczby rodzajów broni z których ta łuska mogła być odstrzelona), b) kaliber broni, c) system broni, d) typ broni, 2) w zakresie identyfikacji indywidualnej dysponując zakwestionowanym egzemplarzem broni można z całą pewnością stwierdzić, czy nabój (łuska) były wystrzelone z broni Ślady na łusce bada się oglądając je pod mikroskopem stereoskopowym lub porów­nawczym Mikroskop porównawczy jest tak skonstruowany, ze posiada dwa obiekty­wy i j eden okular Pozwala to na oglądanie równoczesne dwóch obiektów (łusek, pocisków) i zesta­wienie ich w obrazie okularu Mikroskop taki wyposażony Jest z reguły także w przy­stawkę fotograficzną pozwalającą na wykonanie fotografii, zestawionych obrazów materiału dowodowego (zakwestionowanego) l porównawczego. 73. Identyfikacja broni na podstawie pocisku. W odpowiedzi na pytanie 72. 74. Grafologia a istota ekspertyzy pismoznawczej. Ze względu na duże wartości poznawcze wynikające przede wszystkim z procesu personalizacji i fluktuacji oraz krąg odbiorców zainteresowa­nych przemianami w piśmie grafologię współcześnie ujmuje się bardzo szeroko - zgodnie z zawartością etymologiczną słowa „grafologia". Trak­tuje się ją jako naukę o piśmie, o wszystkim tym, co ma związek z historią pisma, techniką pisma, psychologią pisma, fizjologią pisma i wreszcie -co dla nas jest najistotniejsze - z identyfikacją pisma. W tych wszystkich kierunkach obecnie rozwija się tę naukę. Istota ekspertyzy pismoznawczej Grafologię ujmuje się dzisiaj jako naukę o historii, technice, fizjologii, psychologii oraz identyfikacji pisma. Do ostatniego działu sięga przede wszystkim kryminalistyka, wykorzystując aspekt personalizacji i fluktua­cji pisma do identyfikacji jednostkowej człowieka w ramach ekspertyzy pismoznawczej. Istota tej ekspertyzy, najogólniej rzecz biorąc, sprowadza się do tego, że dysponując dowolnym rękopisem o charakterze anonimo­wym (np. wymuszeniu rozbójniczym) lub którego wykonawstwo z róż­nych względów jest kwestionowane (np. testament, umowa, podpis) oraz wzorami pisma pochodzącymi od znanej nam osoby, można powiedzieć -dzięki badaniu właściwości graficznych za pomocą określonej metody -czy analizowane rękopisy stanowią pismo jednorodne, czy też nie; innymi słowy: czy pismo anonimowe lub sporne zostało sporządzone przez tę osobę, której wzorami pisma dysponowaliśmy w badaniach. 75. Metody badania pisma ręcznego. 76. Badanie pisma maszynowego i typograficznego. § l. Badania identyfikacyjne maszyn. Z uwagi na przeznaczenie (i rozmiary) dzieli się maszyny na biurowe i przenośne (najmniejsze z nich nazywane są korespondencyjnymi); a z uwagi na napęd na maszyny o napędzie ręcznym i elektrycznym (ich odmianę stanowią tzw. maszyny elektroniczne). Swoistymi odmianami są maszyny zecerskie (np. „Varitype"), dalekopisy i arytmometry (maszyny do liczenia). W maszynach o napędzie ręcznym obroty i przesuwy wałka uzyskiwane są przez naciągnięcie ramienia wierszaka; a odwzorowania czcionek przez oddawanie przez dźwignie energii uderzenia w klawisze. W maszynach elektrycznych pierwsze) generacji energię elektryczną wy­korzystano do przesuwu wałka i napędzania dźwigni czcionek; a w ma­szynach elektronicznych (elektrycznych drugiej i trzeciej generacji) także do zasilania procesora sterującego pracą maszyny. Maszyny te wyposa­żone są w pamięć wewnętrzną, umożliwiającą m.in. uruchomienie progra­mu doraźnej korekcji zapisu. Maszyny trzeciej generacji (np. maszyna typu „Canon 110") wyposażane bywają w procesor z implantowanym programem edycji tekstu i z możliwością zapisywania obszernych te­kstów na przyłączanych modułach pamięci ROM (o objętości do 24 kB). Maszyny te schodzą z rynku, wypierane przez komputery typu laptop (no-tebook). Zarówno maszyny drugiej, jak i trzeciej generacji zastępować mogą drukarki komputerowe. Badania identyfikacyjne maszyny należy rozpocząć od szczegóło­wych oględzin i sprawdzenia funkcjonowania mechanizmu. Najogólniej rzecz biorąc maszyny do pisania składają się ze stojana z obudową (maską), mechanizmów przesuwów i mechanizmu piszącego. Na obudowie, zazwyczaj w miejscu osadzenia wałka wybity jest numer identyfikacyjny lub przymocowana jest tabliczka znamionowa z nume­rem; a od frontu oznaczenie producenta i marka maszyny. W maszynach elektronicznych pod maską znajduje się taśma mechanizmu sterującego, której uszkodzenia lub zanieczyszczenia należy opisać w dokumentacji oględzin. Główny mechanizm przesuwu to wałek z mechanizmem przesu­wu zwanym wózkiem (karetką) i wierszak. Skok wózka to jedno ze zna­mion charakteryzujących maszynę; a jest nią w maszynach klasycznych wielkość przesunięcia wałka, a w maszynach elektronicznych głowicy ze­spolonej z karetką, umożliwiająca odwzorowanie czcionki w kolejnym polu. Odpowiada to ilości czcionek odwzorowanych na określonym od­cinku (wyznaczonym metrycznie lub calowo). Wielkość skoku skorelo­wana jest z rozmiarem czcionki; np. w maszynach produkowanych przez firmę „Łucznik", a wyposażonych w czcionkę o rozmiarze Pica, w zale­żności od modelu maszyny skok ten waha się w granicach 2,43-2,53 cm. W dokumentach będących pomniejszeniami oryginału (np. kserokopiach) skok wózka pierwowzoru jest do odtworzenia; poprzez odwołanie się do zależności między rozmiarami liter, skokiem i rozmiarem papieru. Druga własność to spacja; tj. odległość na jaką przesunięty zostanie wałek lub karetka po naciśnięciu klawisza odstępnika (dla maszyn produkowanych przez firmę „Łucznik" wynosi on 3,2 cm). Natomiast wierszak to prze­kładnia sterująca obrotem wałka o obrót międzywierszowy zwany interli-nią. W maszynach klasycznych towarzyszy mu regulator (w maszynach

elektronicznych klawisze opcji) umożliwiający ustawianie potrzebnej in-terlinii w jednostkach standardowych (l, 1,5, 2, 2,5, 3). Producenci sto­sują odmienne jednostki standardowe, zazwyczaj skorelowane z rozmia­rem czcionki. Np. w maszynach firmy „Łucznik", wyposażonych w czcionkę o rozmiarze Pica, pierwsza jednostka standardowa waha się w granicach 4,4-4,6, a druga w granicach 6,4-6,6; natomiast odpowiedni­ki w maszynach firmy „Optima" wahają się w granicach 4, l -4,9 i 6,4-6,6. W maszynach elektrycznych trzeciej generacji nie ma skoku; a karetka przesuwa się płynnie, odpowiednio do komendy podaje przez program ju-styfikacji tekstu. Zębatki przesuwu i obrotu wałka ulegaj ą eksploatacyjne­mu zużyciu lub uszkodzeniom; co niekiedy umożliwić może zidentyfiko­wanie konkretnego egzemplarza maszyny. Rytmicznie powtarzalne (wer­tykalnie) niejednolitości odwzorowania, niezależne od postaci znaku, należy interpretować jako ślady uszkodzenia wałka. Na powierzchni wałków wyprodukowanych ze zbyt sztywnej, kruchej substancji powstają bowiem ubytki i nierówności. Ich obecność należy odnotować w doku­mentacji oględzin maszyny; a przed przekazaniem maszyny do eksperty­zy zebrać informacje o remontach i poważniejszych zabiegach konserwa­cyjnych. Papier wprowadza się do maszyny przez pokręcenie wałkiem (w przypadku wprowadzenia większej ilości konieczne jest zwolnienie mechanizmu docisku); a w maszynach elektronicznych przez uruchomie­nie odpowiedniej opcji programu. Do maszyn przenośnych, nie chcąc ry­zykować uszkodzenia mechanizmu docisku, nie powinno się wprowadzać warstwy obejmującej więcej jak cztery karty cienkiego papieru i trzy karty kalki. Naruszenie tego wymogu w przypadku maszyn elektronicznych grozi zakłóceniami pracy procesora; np. nierównymi obrotami wałka lub nieprawidłowymi ustawieniami rozetki. Maszyny elektroniczne ostatniej generacji umożliwiają tylko uzyskiwanie pojedynczych egzemplarzy (oryginałów) maszynopisu. Natomiast można je dodatkowo wyposażyć w automatyczny podajnik papieru. Mechanizm piszący to klawiatura, dźwignie lub głowice czcionek i przesuwna taśma pokryta środkiem barwiącym. W alfabecie łacińskim występują trzy typy klawiatur: angloamerykańska (o usytuowaniu znaków literowych w porządku QWERTY), środkowoeuropejska (QWERTZ) i romańska (AZERTY); przy czym typu klawiatury nie należy łączyć z kra­jem producenta, lecz z rynkiem na który przeznaczona jest maszyna. Op­rócz tego na klawiatury składają się znaki nieliterowe: cyfrowe, rachunko­we, przestankowe, pomocnicze diakrytyczne; a towarzyszyć im mogą naro­dowe znaki literowe. W opisie klawiatury należy wskazać jej typ oraz położenie obecność i znaków narodowych i nieliterowych. Porządek kla­wiatury nie pokrywa się z kolejnością usytuowania ramion w koszu; np. w maszynie „AdIer-Gabrielle 5000" znaki pierwszego rejestru klawiatury usta­wione są wg porządku: 1234567890ż'qwertzuiopóasdfghjkllc(yxcvbnm,.-, a czcionki wg porządku: lqa2wys3xed4crf5vtg6bzh7nuj8mlk9,ol0.płż-óą. W maszynach klasycznych i w maszynach elektrycznych pierwszej genera­cji (np „Manca 41", „AdIer-Gabrielle 5000" lub „Łucznik 1105") czcionki przybierały postać młoteczka; bo umocowane były na wygiętych dźwi­gniach, osadzonych w prowadnicy. Całość, wraz z mechanizmem zmiany rejestru, składa się na tzw. kosz. Pierwsze maszyny miały dwa rejestry, osobne dla liter dużych i małych. To oraz kolejność osadzania ramion w prowadnicach prowadziło do częstego plątania się ramion. Uporano się wtedy z tym przez uporządkowanie kolejności czcionek na klawiaturze w sposób uniemożliwiający szybkie pisanie. Obecnie produkowane maszyny wyposażone w rejestr zespolony; tj. na obuszku młoteczka osadzone są po dwa znaki (np. duża i mała litera). Zmiana rejestru polega na uniesieniu ko­sza oraz widełek taśmy barwiącej. To, a także zmiany porządku osadzenia ramion w prowadnicy, zmniejszyło ryzyko powstawania splątań w koszu. Pozostał natomiast anachronizm; jakim są osobliwe prakseologicznie porządki czcionek klawiatury. W dokumentacji oględzin opisać należy od­notowane skrzywienia ramion oraz luzy ich osadzenia w prowadnicy. Uszkodzenia te bowiem skutkuj ą horyzontalnymi lub wertykalnymi rozsze-regowamami w maszynopisie oraz inklinacjami, nierównościami lub wi­bracjami podczas odbijania znaków na podłożu. Oględzinom należy także poddać same młoteczki. Odnotować należy obecność fabrycznych punc, śladów korozji oraz nieprofesjonalnego rozłożenia lutu; a także ubytki lub deformacje w obrysie znaków. Uszkodzenia te mogą być jeszcze fabrycznymi niedoróbkami; albo re­zultatami zderzenia czcionki z ramieniem sąsiedniej. Ponieważ uszkodze­nia takie mogą powstać i w transporcie; przed przesłaniem maszyny do ekspertyz należy zablokować elementy ruchome, a w szczególności ra­miona czcionek. W maszynach elektrycznych, zazwyczaj trzech- lub czte-rorej estrowych, a także w dalekopisach i w drukarkach komputerowych pierwszej generacji, kosz zaczęto zastępować wymiennymi głowicami. Najpierw, w maszynach produkowanych do połowy lat siedemdzie­siątych, były to wykonane ze stopów obrotowe głowice elipsoidalne (np. w maszynach „IBM 72") lub walcowate (np. w maszynach-zabawkach „Bambino"), osadzane na wertykalnie usytuowanym trzpieniu. Obecnie stosuje się płaskie rozetki (tzw. margaretki) z tworzyw sztucznych, osadzane na osi sytuowanej horyzontalnie Czcionki stanowią zwieńczenia promieni rozetki Typowe uszkodzenia to wyłamania ramion lub wyrobie­nie się otworu w centrum rozetki W maszynach trzeciej generacji kosz zastąpiono głowicą termiczną, zespoloną z karetką Odwzorowanie znaku (o rysunku zadysponowanym przez procesor) następuje przez jego wypra­żenie w taśmie węglowe) i tylko takie taśmy mogą być w nich stosowane W pozostałych maszynach stosować można również taśmy węglowe, za­zwyczaj jednak używa się jedno- lub wielobarwnych taśm tekstylnych (płóciennych lub poliamidowych) Taśmy nawijane są na szpule, ich prze­suw (zazwyczaj uzupełniony o mechanizm zwrotny) skorelowany jest ze skokiem, a położenie ustalane jest przez widełki kosza W maszynach elektronicznych zwój, szpula i mechanizm zwrotny zespolone są w kase­tę Maszyny takie zazwyczaj wyposażane są także w szpule z taśmami po­krytymi fluidami korekcyjnymi § 2. Badania identyfikacyjne maszynopisów Badania maszynopisów - w razie potrzeby także zapisów na taśmach barwiących i korekcyjnych oraz na kalkach - rozpocząć należy od identyfi­kacji odwzorowanych czcionek Identyfikacja grupowa polega na poznaniu rozmiarów i kształtu (kroju, postaci rysu i stylu), stąd czcionki poszcze­gólnych maszyn noszą nazwy Elite-dmck „Flonda", Pica-block „Toronto" etc Z uwagi na rozmiary, a w szczególności na ilość znaków mieszczących się na odcinku jednego cala, w maszynach do pisania spotyka się siedem rodzajów czcionek (choć dominuje stosowanie czcionki Pica duża) Są to (w nawiasach liczba znaków na cal) Liliput (16), Diament (14), Elitę (12), Pica (10, głownie w maszynach przenośnych, niekiedy mylona z czcionką Elitę), Pica duża (9 głównie w maszynach biurowych), Medium (8) i Pla­kat (6) W europejskich maszynach stosowane są czcionki łacińskie (i od­miana gotycka), gieckie, cyrylica (klasyczna i zlatymzowana) oraz głagoli-ca Czcionki łacińskie przybieraj ą kroje o nazwach 1) druck, o zakończeniach w postaci kreseczek zwanych szeryfami, 2) błock, stosowany często w maszynach elektronicznych, pozbawio­ny szeryf, 3) cubic, o kształtach silnie zgeometryzowanych i spłaszczonych owalach, 4) courier, stosowanej tylko w maszynach elektronicznych ostatniej generacji, 5) pisanka, na wzór pisma ręcznego, 6) telegraph, stosowanej głownie w dalekopisach Czcionki te mogą wystąpić w postaci rysu 1) cieniowanego, z pogrubionymi elementami, 2) proporcjonalnego, o rożnej szerokości znaków, 3) kursywnego, o pochylonych osiach litel, 4) rozproszonego (tzw scheck), w którym znaki składają się z punk­tów Rozmiary i kształty czcionek mogą wystarczyć do przeprowadzenia eliminacyjnych badań maszynopisów Jeżeli jednak porównywane maszy­nopisy dzieli zbyt wielki odstęp, wówczas (w pewnych okolicznościach) należy zmniejszyć stanowczość wnioskowania Należy bowiem liczyć się z możliwością wymiany czcionek, być może właśnie tych, przy pomocy których loznicuje się style Błędy w eliminacji może także spowodować użycie odmiennej taśmy, np. pomylić można styl „Madnd" ze stylem „Mi-lano" lub „Hamburg", które są jej wersjami (rysami) pogrubionymi. Badania porównawcze należy rozpocząć od porównania ułożenia czcionek w wyrazach i w wierszach. Horyzontalne i wertykalne rozsze-regowania oraz inklinacje i wibracje tych samych czcionek to ważne cechy identyfikujące indywidualnie. Podobne znaczenie należy przy­wiązywać do nieregularnie powtarzalnych niedokładnościach odstępów międzywierszowych, będących rezultatem rozregulowania wierszaka. Niestety są to cechy przechodnie. W okresie dzielącym porównywane ma­szynopisy mogą zostać usunięte w toku remontu lub czynności konserwa­cyjnych; mogą też pojawić się nowe. Niewłaściwe przygotowanie maszy­ny do transportu może doprowadzić do deformacji ramion pogłębiających lub zmniejszających poprzednie rozszeregowania i wibracje. Natomiast regularne niedokładności odstępów międzyliterowych lub interlinii, wy­stępujące bez względu na towarzyszący im znak, to rezultaty uszkodzenia zębatek; a więc cechy względnie stałe (aż do wymiany wyłamanego ele­mentu). Trzeba też pamiętać, że wertykalne (pionowe) rozszeregowania, dostrzegalne w usytuowaniu znaków pochodzących z górnego rejestru, mogą być rezultatem zarówno uszkodzenia maszyny jak i doraźnym skut­kiem błędów piszącego. Uzyskanie odwzorowania takiego znaku uwarun­kowane jest skoordynowaniem uderzenia w klawisz znaku z wciśnięciem klawisza zmiany rejestru. Naciśnięcie klawisza znaku przed pełnym unie­sieniem wózka sprawi, że znak odwzorowany zostanie ponad linią pisma. Natomiast, jeżeli klawisz zmiany rejestru zostanie przytrzymany za dłu­go, wówczas odwzorowana zostanie także górna część znaku z dolnego rejestru. Powtarzalność występowania tego typu błędów w maszynopisie, a zwłaszcza występowanie fragmentów znaków z górnego rejestru w wy­razach powstałych ze znaków pochodzących z rejestru dolnego, nakazuje opowiedzieć się za hipotezą o uszkodzeniu mechanizmu. Najwyższą moc perswazyjną przypisać należy uszkodzeniom czcio­nek. Uszkodzenia te to ubytki lub zmiany kształtu fragmentów znaków. Powstać mogą w toku produkcji (odlewania, hartowania), magazynowa­nia i transportu czcionek oraz podczas ich mocowania na ramionach; a ta­kże podczas eksploatacji maszyny. Na uszkodzenia eksploatacyjne naj­bardziej narażone są czcionki o elementach dochodzących do krawędzi obuszka i elementy najcieńsze (oczka i szeryfy). Koincydencja położenia czcionek w koszu i częstości ich używania sprawia, że niektóre ze znaków bardziej od innych narażone są na uszkodzenia (prawo- lub lewostronne) na skutek uderzania w ramię lub stopkę innej czcionki. Dowiedziono, że należą do nich zwłaszcza znaki używane na końcu lub w środku wyrazu; przy czym np. czcionki a, y, f i 4 narażone są tylko na kolizje prawostronne. Rozkład prawdopodobieństw kolizji czcionek i ich stronności znaleźć można w literaturze przedmiotu. Ważną rolę odgrywa także siła uderzania w klawisze. Np. w maszynach używanych przez osoby o profesjonalnie ukształtowanych nawykach pisarskich a praworęczne, najbardziej nara­żone na uszkodzenia są czcionki dostępne dla prawej ręki, a zwłaszcza palca wskazującego i serdecznego. Pożytecznym materiałem identyfikacyjnym mogą być także świeże kalki maszynowe oraz taśmy węglowe i korekcyjne; bo mają one tylko jednorazowe przeznaczenia, a więc odwzorowania czcionek w toku użyt­kowania nie zostają zatarte. Materiał taki umożliwia zidentyfikowanie rozmiaru, kroju i rysu czcionek i ich deformacji; spacji i skoku wózka (w przypadku korektorów, tylko jeżeli nadpisany został cały wyraz) oraz ujawnienie rozszeregowaó i inklinacji. Kształt i rozmiar wymiennej kaset­ki z taśmą umożliwia przeprowadzenie identyfikacji szerokogrupowej. § 4. Identyfikacja autora maszynopisu Maszynopis może mieć dwóch autorów: tzw. organizatora tekstu i użytkownika maszyny, choć dość często role te kumulują się. Jeżeli tekst napisany został profesjonalnie, wówczas z dużą dozą prawdopodobień­stwa można przyjąć założenie o rozdziale ról; tj. że kto inny przygotował projekt tekstu lub go podyktował, a kto inny dany dokument sporządził. Typową oznaką profesjonalizmu w maszynopisaniu jest topograficzna or­ganizacja tekstu: równe marginesy, akapity i interlinie, posługiwanie się tabulatorem, niewielka ilość błędów pisarskich i staranne ich korygowa­nie. W przypadku maszyn o napędzie ręcznym także intensywność od­wzorowania czcionek odpowiednio do przydziału klawiszy dla poszcze­gólnych palców oraz brak nabijania znaków, jakie powstaje na skutek nie odblokowania wałka po jego dojściu do wcześniej wyznaczonej linii pra­wego marginesu. Pomocna może okazać się także analiza błędów po­pełnionych przez piszącego, a w szczególności błędów powstałych przez uderzenie w niewłaściwy klawisz. Profesjonalistka np. nie pomyli litery przydzielonej prawej ręce z literą przydzieloną ręce lewej; natomiast przydarzyć się to może osobie posługującej się (czasami nawet biegle) tyl­ko dwoma lub czterema palcami. W przypadku rozdziału ról organizatora tekstu zidentyfikować można tylko na podstawie cech treściowo-językowej; a badania identyfikacyjne nie odbiegają od badań tej sfery, jakie przeprowadza się w toku identyfika­cji autora rękopisu. Natomiast wykonawcę maszynopisu zidentyfikować można odwołując się do osobniczych nawyków pisarskich (o ile u danej osoby zostały one ukształtowane). Obserwacji należy poddać intensyw­ność odwzorowania poszczególnych znaków, skłonności do mylenia kla­wiszy i sposoby korygowania błędów, posługiwanie się klawiszem spacji (zwłaszcza przy stawianiu znaków przestankowych). Z doświadczenia opiniodawczego wynika, że w ten sposób łatwiej zidentyfikować biegle piszącego samouka, niźli profesjonalistę. Natomiast - inaczej niż ma to miejsce w przypadku rękopisów - mniejsze znaczenie należy przypisy­wać błędom ortograficznym; bo w toku maszynopisania zdarzają się one autorom bezbłędnych rękopisów. Mentalna znajomość ortografii jest bo­wiem wtedy wspierana przez tzw. pamięć kinestetyczną; który to czynnik zazwyczaj nie działa podczas nieprofesjonalnego maszynopisania. 77. Możliwości badania dokumentów powielonych, wydruków i pieczęci. § l. Badania dokumentów powielonych l. Badania kopii kalkowych Kalka pisarska (do pisma ręcznego i maszynowego) to zazwyczaj cien­ka bibuła karbonowa, powleczona woskiem, plastyfikatorem (np. para­finą) i barwnikiem. W przypadku formularzy obecnie stosuje się zestawy samokopiujące; w których rewersy (odwrocia) na skutek nacisku uwal­niają substancję kryjącą awers (lico) następnych egzemplarzy. Przydat­ność identyfikacyjna tak uzyskanych kopii zależna jest od intensywności nacisku (uderzenia czcionki), grubości papieru oraz świeżości (wieku) i stopnia zużycia kalki; a przede wszystkim z którym egzemplarzem bę­dzie miał ekspert do czynienia. Zazwyczaj pierwsza i druga kopia, a w przypadku papieru bardzo cienkiego (tzw. przebitki) także trzecia i czwar­ta stwarzają możliwości identyfikacyjne w zasadzie niewiele odbiegające od stwarzanych przez oryginały. W dalszych kopiach, na skutek nieczy­stego odbicia („rozmywania" rysunku) zmianie ulegają rozmiary znaków, odstępy międzyliterowe i międzywyrazowe, zaciera się czytelność cech indywidualizujących, a nawet samych znaków. Gdy do maszyny wprowa­dzono za wiele kart papieru i kalki zmieniać się mogą interlinie (na skutek przeszkód w obrotach wałka); a w przypadku maszyn elektronicznych zakłócone będzie funkcjonowania procesora, co objawi się nieprawi­dłowym ustawianiem promieni rozetki. 2. Badanie produktów urządzeń kopiujących Do powielania dokumentów dawniej stosowano światłokopiarki (do rysunków tech­nicznych), termokopiarki, fotokopiarki dyfuzyjne, kserografy płytowe (tzw. pyłorysy) oraz powielacze hektograficzne, spirytusowe, białkowe i offsetowe. Obecnie powszech­nie stosuje się kserokopiarki bębnowe; a do przekazywania obrazu na odległość telefak­sy (lub występujące w te) roli komputery wyposażone w kartę fax-modem). W przypadku dawniej stosowanych powielaczy lub kserografów możliwa była identyfikacja urządzenia. Produkty obecnie stosowanych praktycznie rzecz biorąc umożliwiają tylko badania takie, jakie przeprowadza się na pierwowzorach; a także badania zmierzające do ustalenia, czy w toku przygotowywania kopii nie poddawano jej zabiegom fałszerskim. Z eksperymentów oraz z doświadczenia opiniodawczego wynika, że proces kopiowania najbardziej utrudnia poznanie sfery wyrażającej dynamikę kreślenia. Poza zakresem poznania pozostaje obraz rynny wytłoczonej przez końcówkę narzędzia pisarskiego oraz szczegóły odło­żonego w rynnie środka kryjącego. Czyni to niemożliwym określenie ko­lejności nakładania się na siebie krzyżujących się linii, a także poznanie kierunków ruchów ręki. Topografia nie ulega większym zakłóceniom, przynajmniej na poziomie dostępnym analizie ocennej. Niemniej defor­macje powodowane stosowaniem optyki cylindrycznej mogą istotnie za­kłócić analizę pomiarową. Analizie ocennej dostępne są w zasadzie wszystkie główne znamiona modelunku znaków; możliwe jest określenie stosunków wielkościowych, nachylenia osi liter i kątów międzygrammowych; można także wyliczyć gęstość grammową. O ile więc jakość od­wzorowania oryginału nie będzie budzić większych zastrzeżeń, a sam grafizm pierwowzoru był dostatecznie obszerny i ukształtowany osobnicze; możliwe będzie uzyskanie informacji w ilości dostatecznej do powzięcia rozstrzygającego wniosku o autorstwie danego grafizmu. Należy jednak liczyć się z tym, że ekspertyza kopii kalkowej lub kserokopii będzie bar­dziej niż zwykle praco- i czasochłonna. W przypadku maszynopisów na­leży także liczyć się z tym, że osadzone na pierwowzorze (i tam łatwo odróżnialne) drobiny taśmy tekstylnej lub zeschłej substancji kryjącej na kserokopii sprawiać mogą wrażenie zniekształcenia czcionki (fałszywej cechy indywidualizującej). Wypowiedź eksperta o autorstwie grafizmu lub maszynopisu nie po­winna być jednak pojmowana jako potwierdzenie integralności odtworze­nia obrazu pierwowzoru. W przypadku kopii kalkowej wątpliwości odno­śnie autentyczności powinny wzbudzić nieprawidłowe interlinie, rozszeregowania i inklinacje wierszy. W odniesieniu do kopii kserograficznych ekspert będzie mógł poddać w wątpliwość autentyczność dokumentu, je­żeli znajdzie ślady fałszowania w postaci elementów obcych (np. usuwa­nia lub retuszowania fragmentów) albo śladów montażu mechanicznego lub optycznego. Na posłużenie się techniką montażu mechanicznego wskazuje obec­ność niejednorodnych prześwitów z odwrocia, nienaturalne rozjaśnienia faktury lub cienie (występujące na linii montażu), raptowne zakończenia duktów lub niejednorodności ich przebiegów, zakłócenia równoległości układu linii i ramek. Oznacza to, że dokumenty poddawane były przerób­kom; np. usuwaniu zbędnych fragmentów lub doklejaniu nowych; albo wręcz powstały z wielu fragmentów sklejonych na przygotowanym po­dłożu. Dawne kserografy (pyłorysy) umożliwiały montowanie wprost na płycie selenowej. Natomiast na posłużenie się techniką montażu optycz­nego wskazuje zwielokrotnienie krawędzi, cienie, ostre różnicowanie pól występowania substancji kryjącej (tonem). Ślady te powstają podczas przysłaniania (maskowania) zbędnych fragmentów, jak i podczas dokła­dania nowych (skopiowanych wcześniej na luminofolię). Rysy i smugi, będące rezultatem uszkodzenia bębna kserografu, przy użyciu którego uzyskiwano półprodukty, układają się nierównolegle i są zwielokrotnione. Fakt, ze przedłożona do badań kserokopia jest rezultatem wielokrotnego kopiowania, także powinien wzbudzić nieufność. A jest to dostrzegalne;

bo z każdym kolejnym kopiowaniem ubywa szczegółów, nierówności obrzeży linii ulegaj ą wygładzeniu; sama linia się zwęża, przerywa; kropki wydłużają się (odpowiednio do kierunków ruchów bębna). Ujawnienie obecności takich śladów nakazuje ekspertowi poddać w wątpliwość integralność odwzorowania oryginału przez badaną ksero­kopię. Natomiast ich brak nie oznacza potwierdzenia autentyczności. Ślady fałszerstwa łatwo bowiem skryć; jeżeli do wytworzenia ostateczne­go produktu posłużyć się kserokopiarką o źle ustawionych parametrach wydruku, zdeformowanym bębnie czy zestarzałym tonerze. Imitatorowi sprzyja] ą także własności technologiczne kserokopiowania: rozdzielczość mniejsza niż w przypadku fotografii, duża kontrastowość oraz stosowanie cylindrycznej optyki, powodującej asymetryczne zniekształcenia. Jeszcze łatwiej o zatarcie śladów fałszowania, jeżeli imitacja przesłana zostanie telefaksem. Specyfika procesu przetwarzania obrazu sprawia bo­wiem, że z jednakową intensywnością odwzorowywane są fragmenty na­kreślone z użyciem różnych narzędzi pisarskich, a szczegóły budowy duktu zanikają. Faktura podłoża zazwyczaj także nie zostaje odwzorowana; poza tym spotyka się wszystkie te wady, które znamionują odwzorowania ksero­graficzne. Fałszerzowi sprzyjać także mogą zakłócenia pracy urządzenia nadawczego lub odbiorczego. Zabrudzenia układu optycznego powodują osłabienie czytelności konturów, aż do ubytków włącznie; co może udanie skryć ślady montażu. Luzy w mocowaniu układu optycznego mogą powo­dować, że obraz przesyłany tym układem rozmijać się będzie z czujnikiem, na skutek czego wyrazy będą obcinane. Takie uszkodzenia tekstu mogą być zinterpretowane jako ślad niechlujnego montażu; a ślady rzeczywistego montażu mogą być znane za błąd przekazu. Błąd imitatora może także zo­stać skryty przez wertykalne rozciąganie znaków; powodowane zakłóce­niami pracy silnika krokowego w podajniku aparatu nadawczego lub zaci­naniem się papieru w aparacie odbiorcy. Różnej wielkości czarne pasy w wydruku, niekiedy przypominające cienie montażowe, w rzeczywistości mogą mieć naturalną przyczynę (zakłócenia pracy listwy podświetlającej). Także luki, które zdają się sugerować usunięcie jakiegoś fragmentu, mogą być spowodowane prozaicznymi czynnikami - wadami termopapieru bądź uszkodzeniami układu grzejnego w aparacie adresata. § 2. Badania wydruków komputerowych Od lat 70-tych w obiegu prawnym sukcesywnie pojawiają się dokumenty powstałe z użycia zestawów komputerowych. Dziś zestawy takie, w postaci standardowej kom­puter i drukarka, w postaci rozwiniętej także skaner i karta fax-modem umożliwiająca zastąpienie telefaksu, to typowe wyposażenie biura, a także gabinetu przedstawiciela któregoś z wolnych zawodów. Zestawy takie umożliwiają uzyskiwanie dowolnej ilo­ści egzemplarzy dokumentów; w których trudno wyznaczyć, tzw. pierwszy egzem­plarz. W istocie jest nim bowiem plik przechowywany w pamięci komputera; a prakty­ce opiniodawczej znane są już przypadki skopiowania (wykradnięcia) takiego pliku z cudzego komputera dla wytworzenia potrzebnego falsyfikatu. Badania wydruku zmierzać mogą do zidentyfikowania urządzenia drukującego, procesora tekstu umo­żliwiającego powstawanie i sterującego drukowaniem, a niekiedy także autora tekstu, a także ujawnienia anachronizmów umożliwiających zakwestionowanie autentyczno­ści badanego dokumentu. l. Identyfikacja drukarki Badając wydruk zidentyfikować można (niekiedy nawet indywidual­nie) drukarkę, ustalić czy dwa kwestionowane wydruki powstały z użycia tego samego urządzenia; a także, w pewnych okolicznościach, ujawnić anachronizm. W ujęciu bliskim chronologicznemu na rynku pojawiały się (a część z nich z tego rynku schodziła). Drukarki rozetkowe, w których element nakładający środek kryjący to obła lub promienista głowica, taka jak w elektronicznych maszynach do pisania (także wykorzystywanych jako drukarki). Badania identyfikacyj­ne takich wydruków w zasadzie nie odbiegają więc od badań maszy­nopisów. Drukarki termiczne, wypalające litery na termopapierze lub w taśmie węglowej, w latach 80-tych stosowane głównie w osprzęcie tzw. kompu­terów domowych (ośmiobitowych). Dziś spotyka się je jedynie w nie­których urządzeniach, np. kasach fiskalnych, bankomatach etc. Drukarki mozaikowe (igłowe), w których elementem nakładającym jest środek kryjący (z taśmy barwiącej) jest dziewięcio- lub dwudziestoczteroigłowa głowica, zazwyczaj umożliwiająca tylko uzyskanie wydruku monochromatycznego (czarnego), o rozdzielczości do 240 DPI. Eksplo­atacyjne zużycie igieł (wyłamanie, rozszeregowanie lub zaokrąglenie kra­wędzi) umożliwia indywidualną identyfikację drukarki (oczywiście o ile me doszło do wymiany głowicy). Szczególną odmianę stanowią drukarki wierszowe, w których brak ruchomej głowicy, a jej rolę spełnia rząd igieł rozstawionych wzdłuż wałka. Drukarki atramentowe, w których igły i taśmę zastąpiono dyszami na­rzucającymi na podłoże drobne krople atramentu, drukujące z rozdzielczo­ścią do 600 DPI. Ciśnienie wyrzutu uzyskiwane jest przez wykorzystanie zjawiska piezoelektryczności lub termicznie; wydruki wyróżniają obrzeża znaków poszarpane przez wsiąkanie atramentu w podłoże (w stopniu zale­żnym od jakości papieru). Błędy wydruku (np. na skutek zatkania dysz) umożliwiają nawet indywidualną identyfikację drukarki. Z tej samej dru­karki, w zależności od tego jakie zasobniki z atramentem zostaną zamonto­wane, dostępny jest druk mono- i polichromatyczny. Obecnie produkowane drukarki odwzorowują barwy przez mieszanie na podłożu barw podstawo­wych: czarnego, niebieskiego, purpurowego i żółtego (standard CMYK). W powiększeniu mikroskopowym dostrzegalne są drobne punkty narzuco­nych barw podstawowych. Wcześniej stosowano bardzie kosztowne stan­dardy RGB (czerwony, zielony i żółty) i ĆMY (niebieski, purpura i żółty). Wydruki czarne z tych standardów zdradza tzw. mora (mikroskopowo do­strzegalne na obrzeżach drobiny mieszanych kolorów składowych). Drukarki laserowe, z których pierwszą wprowadzono na rynek w 1984 r.; działające na zasadach podobnych do kserokopiarek, oferują mono- lub polichromatyczne wydruki o najwyższej jakości (o rozdziel­czości do l 200 DPI). Analiza tak powstałych wydruków umożliwia tylko ustalenie postaci drukarki (na co wskazują drobiny tonem wdrukowane w podłoże). Podobnie jak w przypadku współczesnych kserokopiarek, in­cydentalnie (gdy np. bęben był zarysowany) zidentyfikować można eg­zemplarz urządzenia; w roli drukarki może także wystąpić ploter, zazwy­czaj stosowany do drukowania wykresów, rysunków technicznych lub szablonów. Drukarki umożliwiają drukowanie, zarówno w trybie tekstowym, jak i graficznym. W pierwszym przypadku, stosownie do wyboru druku­jącego, drukarka korzysta z ograniczonego zasobu znaków składających się na zestaw fabrycznie zaimplementowany (w przypadku znaków naro­dowych przystosowany przez dystrybutora) w tzw. bufor (pamięć własną) drukarki. W trybie graficznym drukowane są znaki zadysponowane przez procesor komputera sterującego wydrukiem; mający dostęp do bogatego zasobu fontów własnych lub pochodzących z programów skojarzonych. Niektóre drukarki laserowe (typu GDI) potrafią drukować tylko w trybie graficznym. Drukarki igłowe i atramentowe stwarzaj ą możliwość uzyska­nia wydruków oszczędnych (jakość typu „draft") oraz wydruków o tzw. jakości korespondencyjnej (podwyższonej, NLQ). Drukarki atramentowe i laserowe niekiedy wykorzystywane są do imitowania druku typograficz­nego i offsetowego. Imitacje takie zdradza mikroskopowy obraz krawędzi (wydruki atramentowe) i otoczenia znaków (wydruki laserowe). 2. Identyfikacja urządzenia sterującego Powstanie tekstu oraz jego wydruk organizowane jest przez użycie pro­gramu zwanego procesorem tekstu (wersje dawniejsze oraz współczesne wersje zubożone zwane są edytorami tekstu). Wiele spośród dawniejszego oprogramowania, stosowanego w komputerach niższych generacji (ośmio- i szesnastobitowych), umożliwiało tylko drukowanie w trybie tekstowym i oferowało niewielkie możliwości redakcyjne. Komputery (także osobiste) obecnej generacji pozwalają na korzystanie z oprogramo­wania umożliwiającego wydruk w trybie tekstowym i graficznym (domi­nuje tryb graficzny) oraz bogate możliwości obróbki redakcyjnej w tzw. środowisku własnym (np. środowisku MS „Windows") lub środowisku skojarzonym przez użycie oprogramowania pośredniczącego. Anachroni­zmy. ujawnione w sposobie zorganizowania tekstu, także posłużyć mogą do zakwestionowania autentyczności dokumentu. Dzięki obróbce kompu­terowej uzyskiwać można falsyfikaty w postaci komputerowych montaży fragmentów różnych dokumentów, wczytanych przy pomocy skanera; przerabianie dokumentów przez usuwanie fragmentów lub dokonywanie dopisków etc. Produkt takich zabiegów, wydrukowany przy użyciu dru­karki laserowej, może udanie imitować kserokopię nigdy nie zaistniałego dokumentu. Posłużywszy się drukarką atramentową można półprodukt wzbogacić o przeniesioną z innego dokumentu (lub doraźnie, ze składu fontów komputera wytworzoną) odbitkę pieczątki lub podpis i w ten spo­sób stworzyć udaną (dla laika) imitację rzekomego oryginału. Ekspery­menty naukowe oraz doświadczenie opiniodawcze wskazują, że dyspo­nujący należytym przygotowanie ekspert nie powinien mieć większych trudności z opiniowaniem w takich sprawach. Żaden, nawet profesjonalny zestaw komputerowy, nie jest w stanie zaimitować rynny wytłoczonej przez końcówkę długopisu, ani rozłożenia pasty długopisowej (tzw. tu­szu) na podłożu. Także wydruk podpisu, powstały z użycia drukarki kom­puterowej , różni się od grafizmu powstałego z użycia pióra stalówkowego lub szczelinowego (tzw. pióra ceramicznego). Dysze drukarki nie uszka­dzają bowiem papieru; różnić się więc będą poszarpania obrzeży duktów. Większe trudności stworzyć może badanie duktu powstałego z użyciem plotera. Tu trzeba się odwołać do analizy tzw. złożenia ręki; bo pisak plo­tera usytuowany jest prostopadle do podłoża, a więc w sposób praktycznie niedostępny dla piszącego. 3. Identyfikacja autora W porównaniu z maszynopisami znacznie trudniej zidentyfikować au­tora tekstu; a zwłaszcza osobę, która w rzeczywistości tekst ten napisała i wydrukowała przy użyciu zestawu komputerowego. Trudniej; choć me­todycznie badania identyfikacyjne są podobne. Autora treści zidentyfiko­wać można tylko poddawszy badaniom treściowo-językową sferę badanego wydruku. W porównaniu z maszynopisem wydruk stwarza znacznie węższe pole poznania. Błędy zapisu mogą bowiem być korygowane na poziomie komputerowego pliku; poprawek zabraknie więc w wydruku. Pozostanie sfera estetyki tekstu; a więc topograficzne zagospodarowanie kartki (odstępy, akapity, rozmieszczenie nagłówków), dobór liternictwa etc. Za istotne należy uważać informacje o zasobie umiejętności autora wydruku. Z bogatego zestawu możliwości, jakie dla konstruowania tekstu stwarzają współczesne procesory słowa, każdy użytkownik kompletuje sobie własny algorytm działań (stosowania klawiszy skrótów, posługiwa­nia się tzw. twardą spacją, usuwania tzw. wolnych znaków z końca wier­sza etc.); który z wolna staje się osobniczym nawykiem pisarskim. Zna­miona tego nawyku można odczytać z wydruku; a jeszcze łatwiej z pliku, jeżeli do badań przedłożono sam komputer osobisty lub dyskietkę. § 3. Identyfikacja pieczęci. Sfragistyka kryminalistyczna Sfragistyka to pomocnicza nauka historii, za samoistne źródło historii przyjmująca pieczęci - tłoki pieczętne (typariusze) i ich odciski. Przed­miotem badań kryminalistycznej sfragistyki są ponadto pieczątki, numeratory, datowniki, pieczęcie „suche" oraz ich odbitki i odciski; a także ich imitacje. Badania identyfikacyjne przeprowadzane są dla ustalenia, czy porównywane odbitki (odciski) pochodzą z przystawienia (odciśnięcia) tego samego typariusza; a także czy badana odbitka (lub sam typariusz) jest produktem podrobienia lub przeróbek fałszerskich. l. Metody fałszowania Odbitki pieczątek lub datowników często są imitowane przez odręczny rysunek - piórkiem kreślarskim, ołówkiem lub przez kalkę maszynową. Technikę tę, popularną podczas okupacji, obecnie stosuje się fałszując wpisy do książeczek oszczędnościowych lub wytwarzając zaświadczenia o rzekomym zatrudnieniu (co np. umożliwić ma zakupy na kredyt). Odci­ski pieczęci (pieczątki) „suchej" imitowane bywają przy użyciu długopisu o wyczerpanym wkładzie. Niekiedy stosowana jest technika transferu; polegająca na przenoszeniu odbitki (nawarstwienia środka kryjącego) na inny dokument przy użyciu wilgotnego papieru fotograficznego lub folii daktyloskopijnej. Na szczególną uwagę zasługują transfery komputero­we. Także odciski (w laku lub plastelinie) mogą być przeniesione po ich odwarstwieniu przy użyciu rozgrzanego skalpela lub brzytwy. Można ta­kże odtworzyć obraz napieczętny posłużywszy się sztuką grawerską, albo wytworzywszy matrycę typograficzną (na podobieństwo stosowanej do wyrobu pieczątek kauczukowych). W zależności od potrzeb i wiedzy fałszerza odtworzona pieczątka będzie produktem swobodnej kreacji, albo imitacją pieczątki, z użycia której pochodzi odbitka-wzorzec. Naj­bardziej udane rezultaty fałszerz osiągnie, jeżeli dla odtworzenia posłuży się techniką fotopolimerową. Zarówno obraz napieczętny jak i odbitka (odcisk) bywa przedmiotem odręcznych przeróbek. 2. Badania identyfikacyjne Ekspertyza odbitek, odcisków oraz samych tłoków pieczętnych to zbiór działań poczynionych według wskazań zarówno mechanoskopii, jak i pismoznawstwa. W toku badań identyfikacyjnych w szczególności analizie należy poddać: 1) kształt, format (wymiary ogólne) oraz rozmiary znaków, odstępów l interlinii, 2) treść obrazu napieczętnego oraz krój znaków składowych l dekora­cyjnych (np. gwiazdek zastępujących znaki przestankowe), 3) budowę znaków i linii obwodzących (ze szczególną uwagą poświę­coną ubytkom i deformacjom znaków oraz zniekształceniom gór­nych i dolnych linii wyrazów), 4) wewnętrzne i zewnętrzne ślady dodatkowe, powstałe np. na skutek styku z podłożem doraźnie wytworzonej obsady. Za materiał porównawczy posłużyć mogą odbitki (odciski) pochodzące z innych dokumentów, jak również próbki pobrane przez samego eksperta lub wg jego wskazań. Najlepiej jeżeli w tym celu przedłożyć właściwy tłok pieczętny; choć okoliczności (np. rozmiary pedałowych urządzeń do wyciskania „suchych" pieczęci na dokumentach osobistych) mogą to uczynić niemożliwym. W takim przypadku ekspert powinien zalecić po­branie próbek w postaci ok. 30 odbitek na papierze o podobnej fakturze (w przypadku pieczęci „suchych" na kartonie o podobnej gramaturze), na równym podłożu. Odbitki (odciski) należy pobierać z różną siłą przysta­wienia tłoka, z różnym jego pochyleniem i różnym pokryciem substancją kryjącą; a przebieg czynności opisać w protokole pobrania próbek. 78. Traseologia - pojęcie i przedmiot badań. W naszej literaturze nazwą traseologia określa się na ogól dział techniki kryminali­stycznej zajmujący się badaniem identyfikacyjnym tylko śladów ruchu (ślady kół pojazdów, ślady obuwia, ślady stóp). Badania dynamiczne śladów narzędzi zaliczane są na świecie razem z badaniami śladów kół pojazdów, śladami obuwia, śladami stóp do tzw. traseologii. Przemieszczanie się człowieka (piesze czy tez środkiem transportu) sprawia, ze na podłożu pozostają siady stop (obutych lub bosych), kół, płóz itp. Zagadnienie to stanowi przedmiot zainteresowania techniki kryminalistycznej Wspomniane ślady występują w postaci wgłębień (odcisków), odwarstwień, nawarstwień, niekiedy w postaci utajonej, a zajmujący się tym dział kryminalistyki nazywany jest w Polsce traseologią. Analiza tych śladów może pozwolić na grupowe lub indywidualne identyfikowanie przedmiotu (obuwia, opony, pojazdu), który je pozosta­wił, pod warunkiem prawidłowego ich zabezpieczenia oraz uzyskania właściwego materiału porównawczego Siady te Ujawnia się i zabezpiecza w toku oględzin miejsca zdarzenia Już na tym etapie, zwłaszcza jeżeli ujawni się ich cały kompleks, np. ścieżkę chodu, można z nich uzyskać wiele informacji wpływających na przebieg i organizację oględzin, a szczególnie przydatne mogą się okazać do sporządzenia wersji Badanie śladów stop to jedna z najlepiej poznanych dziedzin krymina­listyki. Przemiany cywilizacyjne sprawiły jednak, ze w tej dziedzinie doszło do znaczących zmian, np. coraz rzadziej spotyka się ślady stop bo­sych, częstokroć pozwalających na zidentyfikowanie człowieka, a typowe współczesne badania siadów stop prowadzą do grupowego lub indywidu­alnego zidentyfikowania obuwia Niekiedy pełnym powodzeniem kończą się badania zmierzające do zidentyfikowania stopy na podstawie śladu, jaki pozostawiła w obuwiu . Coraz rzadziej, i to nawet na tere­nach wiejskich, spotyka się pojazdy zaprzęgowe. Niepomiernie natomiast wzrosło znaczenie badań śladów pojazdów mechanicznych, wykorzysty­wanych przez sprawcę jako środek dotarcia lub oddalenia się z miejsca zdarzenia, przedmiot wypadku komunikacyjnego itd. 79. Ichnogram- pojecie i znaczenie. Chód utrwala się w pozostawionych śladach, które składają się na tzw. ichnogram, czyli ścieżkę chodu. Badania tych zespołów śladów dostar­czyć mogą wielu cennych informacji o przebiegu zdarzenia, a także posłużyć do identyfikacji grupowej. W tym celu należy poddać analizie takie - zapisane w ichnogramie - parametry, jak kierunek i linię chodu, długość i szerokość kroku oraz linię i kąt stopy. Najłatwiej oczywiście ustalić kierunek przemieszczania się; co czyni się wyznaczając linię (prostą, krzywą lub łamana przebiegającą między odwzorowaniami stóp (prawej i lewej). Linię chodu wyznacza się łącząc te same elementy odwzorowań stóp, np. tylnych skrajni obcasów). Długość kroku (określano osobno dla układów z prawej na lewo i z lewej na prawo wyznacza się mierżąc odległość dzielącą te same elementy śladów (np. wspomniane skrajnie obcasów). Szerokość kroku określana jest przez pomiar od­ległości, jaka dzieli najbliższe sobie linie łączące ślady stóp prawych i ślady stóp le­wych. Linię stopy określa się przez wyznaczenie linii łączącej środek tylnej krawędzi pięty ze środkiem przedniej krawędzi drugiego palca (dla stóp bosych lub odzianych); albo łącząc środek tylnej krawędzi obcasa ze środkiem przedniej krawędzi czubka. Li­nia stopy, w odniesieniu do kierunku chodu, tworzy kąt stopy. Typ obuwia i długość kroku pozwalają na ustalenie płci osoby, która po­zostawiła ślady, np. krok męski jest zwykle dłuższy od kobiecego. Przyspie­szenie marszu powoduje wydłużenie kroku (w przypadku biegu o około 30- 40 cm) i zmniejszenie kąta kroku i stopy. Zmianę kąta stopy powoduje także podjęcie lub złożenie ciężaru. Kulejący (na skutek kontuzji lub kalec­twa) pozostawiają ichnogram o różnej długości kroków (dla poszcze­gólnych stóp), a znajdujący się w stanie upojenia alkoholowego lub poważ­nego wyczerpania fizycznego pozostawiają nieregularną ścieżkę chodu. Skok z lądowaniem na obu nogach pozostawia dwa obok siebie ślady stóp z mocno zarytymi obcasami, a na jednej nodze - śladu stóp z mocno zaryso­wanym noskiem. Długość stopy (bosej lub odzianej) pozwala na przybli­żone określenie wzrostu osoby; przez odwołanie się do zależności, z której wynika, że wzrost odpowiada siedmiu długościom stopy. Określając wzrost można także skorzystać z innej zależności głoszącej, że wzrost odpowiada w przybliżeniu średniej długości kroku powiększonej o l m. Analizując ścieżkę chodu, należy pamiętać, że jej obraz uzależniony jest od rodzaju podłoża (śliskość, wyboistość), wzrostu i tuszy człowieka, ewentualnego odurzenia alkoholem itp. Czynniki te mogą okazać się czynnikami za­kłócającymi, podobnie jak możliwe jest celowe zniekształcenie przez sprawcę ichnogramu. Szczególnie wydatne różnice występować mogą w ichnogramach kobiet - w zależności od obuwia, odzieży, ciąży eto. 80. Antropometria i jej zastosowanie. Jedną z podstawowych metod badawczych antropologa, zajmującą się pomiarami i opisem cech, charakteryzujących budowę ludzkiego ciała, jest antropometria Metoda ta wykorzystywana jest w takich dziedzinach nauki jak anatomia, nauki medyczne, wychowanie fizyczne czy ergono­mia Do listy tej dołączyć należy również kryminalistykę, gdzie wspo­mniana metoda tworzy odrębny dział techniki kryminalistycznej określa­ny mianem antropometrii kryminalistycznej ( Za twórcę antropometrii kryminalistycznej uważa się Francuza Alphonsa Bertillona Ten wybitny praktyk i teoretyk kryminalistyki wykazał konieczność oparcia badań, zmierzających do ustalenia tożsamości człowieka, na metodach naukowych .Dostosowując osiągnięcia antropometrii do potrzeb kryminalistyki, opracował i zastosował we Francji w 1882 r antropometryczną kartotekę rejestracyjną (registraturę), opartą na pomiarach ludzkiego ciała Tworząc swój system rozpoznawczy Bertillon oparł się na następujących założe­niach 1) po 20 roku życia wymiary kośćca ludzkiego me ulegają zmianie, 2) prawdopodobieństwo znalezienia dwóch osób, które miałyby takie same wy miary kilkunastu zewnętrznych części ciała jest znikome, 3) precyzyjne mierzenie osób me nastręcza trudności Alphonse Bertillon mierzył następujące części ciała wzrost w pozycji stojącej i siedzącej, długość i szerokość głowy, największą szerokość twarzy, długość prawego ucha, rozwartość ramion długość lewego przedramienia, długość średniego i małego palca lewej ręki oraz lewe) stopy Pomimo niewątpliwego sukcesu te) metody (w latach 1883-1890 dzięki mej zidentyfikowano 3311 przestępców), z czasem ujawniły się pewne jej braki W rzeczywi­stości bowiem rozmiary ciała dorosłego człowieka me są niezmienne Wzrost jest rożny w zależności od pory dnia, w wieku średnim i starszym zwiększa się długość nosa i uszu, zmienia się oprawa oka oraz grubość tkanek miękkich Istnieje również niebezpieczeństwo niedokładności pomiarów, które może stać się przyczyną ustalenia Jednakowych danych u rożnych osób Niedociągnięcia te spowodowały, ze stopniowo wycofano bertillonowski system pomiarowy a na jego miejsce wprowadzono daktyloskopię Pomimo niepowodzenia samych metod, prace Bertillona przyczyniły się jednak do rozwoju dalszych badań na polu antropometrii kryminalistycznej, czyniąc ją obecnie integralnym działem kryminalistyki, niezbędnym dla funkcjonowania nowoczesnej służby rejestracyjno- rozpoznawczej ) Współczesna antropometria kryminalistyczna znajduje zastosowanie w pracy organów ścigania podczas wykonywania następujących działań identyfikacyjnych 1) ustalania tożsamości nieznanych zwłok, znajdujących się w znacz­nym stanie rozkładu, 2) opisu cech zewnętrznych człowieka, 3) badań identyfikacyjnych osób na podstawie zdjęć fotograficznych 81. Pełny a prozopologiczny portret człowieka. Portret pamięciowy ma na celu zidentyfikowanie osoby na podstawie słownego opisu jej wyglądu, zachowanego w pamięci świadka. Twórca tej metody AlphonseBertillon ułożył obszerny katalog cech człowieka, z któ­rych każda opatrzona została nazwą i podzielił je na cztery grupy: 1) barwa (skóry, oczy, włosów) 2) cechy morfologiczne (kształt i rozmiar każdej części głowy) 3) cechy ogólne (głos, gestykulacja, chód, mimika, sposób ubierania) 4) cechy dodatkowe (tatuaże, blizny). Terminologia portretu pamięciowego wprowadzona przez BertUlona nie straciła do dziś swej aktualności pomimo, że sam system portretu opi­sowego jako metody identyfikacyjnej człowieka, okazał się mało przydat­ny w praktyce. Obecnie stosowany jest w formie szczątkowej jako rysopis używany w takich przypadkach jak: prowadzenie poszukiwań lub obser­wacji osób podejrzanych, typowanie sprawców przestępstw oraz ustalanie tożsamości nieznanych zwłok. Ostatnio coraz częściej stosowana jest tzw. prozopologiczna forma portretu pamięciowego, bazująca tylko na kilku najbardziej charaktery­stycznych cechach twarzy człowieka. 82. Metody antropologiczno-antropometryczne służące identyfikacji człowieka. Identyfikacja osób na podstawie portretu fotograficznego przeprowa­dzana jest w przypadku poszukiwania sprawców przestępstw oraz ustala­nia tożsamości nieznanych zwłok. Badania te polegają przede wszystkim na analizie obrazu twarzy, kształtu i wielkości poszczególnych jej elemen­tów, wytyczaniu charakterystycznych cech oraz wykonywaniu pomiarów proporcji i odległości pomiędzy punktami antropometrycznymi. Organem dostarczającym szczególnie dużo informacji identyfikacyj­nych jest małżowina uszna. A. Innarelli opracował system identyfikacji i klasyfikacji uszu na podstawie pomiarów somatometrycznych i jako­ściowej analizy elementów ucha, opierając się na tym, że kształt ucha nie zmienia się przez całe życie (zmiana długości na skutek powiększania się płatka jest nieistotna). Metodami opartymi na bazie antropometrii, wykorzystywanymi do analizy zdjęć w aspekcie identyfikacji osób są: Metoda pomiarowo-porównawcza - polega na porównaniu pomia­rów (podanych w milimetrach) poszczególnych elementów twarzy na analizowanych zdjęciach. Pomiary te mogą dotyczyć, np.: odległości po­między wybranymi elementami twarzy, ich długości czy szerokości. Waż­ne jest, aby twarz na zdjęciach porównywanych tą metodą znajdowała się w maksymalnie zbliżonym ustawieniu, a zdjęcia były wykonane w tej sa­mej skali . Metoda montażowa - polega na zestawieniu w linii pionowej, pozio­mej lub łamanej wybranych elementów twarzy ze zdjęcia dowodowego z odpowiednimi fragmentami zdjęcia porównawczego. Metoda konturowa - polega na nałożeniu na zdjęcie porównawcze przezroczyste] folii celuloidowej z zaznaczonymi, widocznymi na zdjęciu dowodowym konturami pewnych elementów twarzy, a następnie badaniu ich wzajemnego nakładania się z uwzględnieniem cech indywidualnych (ze względów technicznych nie jest możliwe zaprezentowanie celuloidowej nakładki, w związku z tym przedstawiono tu jedynie zgodność konturów pewnych elementów twarzy na obu analizowanych zdjęciach (por ;/ 3) Metoda antropometryczna - w metodzie tej wykorzystuje się widoczne na analizowanych zdjęciach punkty antropometryczne (ścisłe określone punkty na głowie osobnika żywego ), w celu wykonania 1) pomiarów odległości pomiędzy tymi punktami (tylko w przypadku, gdy zdjęcia wykonane są w jednakowej skali - por ii 5), 2) pomiarów proporcji odcinków, łączących te punkty, 3) pomiarów wskaźników (np. czołowo-ciemieniowego, rozwartości szpary ocznej, górnotwarzowego -fizjologicznego) Analiza zdjęć za pomocą powyższych metod uzupełniana jest graficz­nym oznaczeniem (strzałki, linie przerywane) wizualnie uchwyconych przez eksperta indywidualnych cech twarzy, takich jak: charakterystyczne cechy budowy poszczególnych jej elementów, zmarszczki, bruzdy, wgłę­bienia, pieprzyki i znaki szczególne. W badaniach identyfikacyjnych osób na podstawie fotografii nie istnieje ściśle określona, minimalna liczba indywidualnych szczegółów, niezbędnych do wydania opinii kategorycznej. Opracowanie takiej opinii zależy nie tyle od liczby cech wspól­nych, wyznaczonych na porównywanych zdjęciach, ile od ich jakości, czyli wartości identyfikacyjnej - im wyznaczone cechy są rzadsze tym mają większe znaczenie dla identyfikacji. Czasem obecność tylko dwóch detali, odznaczających się charaktery­styczną budową i rozmieszczeniem względem pozostałych elementów twarzy może wystarczyć do wydania kategorycznego orzeczenia. Z uwagi na rozwój nowoczesnej elektroniki metoda identyfikacji czło­wieka na podstawie fotografii znajduje coraz częstsze zastosowanie. In­stalowane w bankach, stacjach benzynowych, hotelach i sklepach systemy kamer filmowych i foto pułapek dostarczają policji zdjęć przestępców, wykonanych w trakcie napadów, a także umożliwiają prowadzenie obser­wacji osób podejrzanych. 83. Przedmiot i metody badań biologicznych., (nie tylko DNA, ale także wydzieliny, wydaliny) Do śladów biologicznych zalicza się plamy krwi, wydzieliny (nasienie, ślina, pot, mleko kobiece) i wydaliny (mocz, kał) pochodzenia ludzkiego lub zwierzęcego, a także włosy, fragmenty tkanek, cząstki roślinne (nasio­na, liście, trawy), larwy i poczwarki owadów itp. W praktyce najczęściej przedmiotem badań są plamy krwi, nasienie, ślina i włosy. Plamy krwi zwykle są znajdywane na zwłokach i odzieży (ofiary, sprawcy), w otoczeniu zwłok, na drodze ich przemieszczania, na drodze rannego, czyli wszędzie tam, gdzie dochodziło do broczenia krwi z obra­żeń na ciele Rozpoznanie siadu krwi me zawsze jest łatwe Wynaczyniona krew przez krotki czas pozostaje w stanie płynnym, potem krzepnie i następnie ulega wysuszeniu Proces ten jest szybszy w wysokiej temperaturze, dłuż­szy w chłodzie Świeża krew jest łatwo rozpoznawalna, potem jednakże wysychające plamy ciemnieją, stają się brunatne a nawet czarne i mogą przypominać zaschnięty lakier Na podłożu metalowym, plamy krwi nie różnią się na pierwszy rzut oka od rdzy Oględziny śladów krwawych rozpoczyna się od oceny ich rozle­głości, kształtu i rozmieszczenia Zwykle najwięcej krwi znajduje się w otoczeniu zwłok i na odzieży na zwłokach Stwierdzenie rozległych obrażeń przy małej ilości krwi w otoczeniu zwłok nasuwa podejrzenie, ze zdarzenie miało miejsce gdzie indziej, a zwłoki później dopiero przemieszczono Weryfikacja takiego podejrze­nia uwzględniać musi rodzaj podłoża na którym znajdują się zwłoki Na nieprzepuszczalnych podłożach (posadzka betonowa, parkiet, laminaty itp. ) krew rozlewa się szeroko, stwarzając wrażenie, ze jest jej bardzo dużo Na podłożach sypkich, przepuszczalnych bądź chłonnych (piasek, zaorana ziemia, gruby dywan lub wykładzina) powierzchnia plamy może być nieadekwatnie mała w stosunku do ilości wynaczynionej krwi O stopniu wykrwawienia się rannego człowieka informuj ą później bada­nia kliniczne, zaś w odniesieniu do zwłok - sekcja Dokładne oględziny a potem sfotografowanie plam co do ich kształtu i rozmieszczenia ułatwia rekonstrukcję przebiegu zajścia Inaczej bowiem wyglądaj ą rozpryski krwi w przypadkach jednorazowego i wielokrotnego urazu, plamy ściekowe na pionowej lub pochyłej ścianie, plamy od wolno spadających kropel krwi, zależnie od wysokości i kierunku spadania (por ;/ 1-5) Podczas oględzin obowiązywać powinna zasada, ze wstępnie zabez­piecza się możliwie dużo śladów, a ich segregacja do badań następuje do­piero w oparciu o decyzje podejmowane wspólnie przez biegłego i kie­rującego oględzinami W razie wątpliwości czy znaleziony ślad Jest krwią, można przeprowadzić prostą próbę identyfikacyjną przy użyciu wody utlenionej (w kontakcie z wodą utlenioną krew obficie się pieni) lub roztworu benzydyny, który w obecności krwi zabarwia się na kolor ciemnomebiesko-granatowy Należy pamiętać, że obie te próby są nieswoiste (podobnie reagują z wszystkimi substancjami pochodzenia organicznego), a poza tym niszczą część materiału. Przy zabezpieczaniu śladów krwi, należy rozpocząć tak, jak przy za­bezpieczaniu wszelkich śladów: od sfotografowania i opisania śladu (pla­my) ewentualnie uzupełniając opis szkicem. Ślad (plamę) należy fotogra­fować razem z podziałką metryczną, tak aby w każdej chwili z fotografii można było odtworzyć wielkość fotografowanego obiektu, albo zreprodukować go w skali 1:1. Następnie, jeśli to możliwe, krew zeskrobuje się do szklanego naczynia lub do papierowej koperty. Świeżą krew należy od razu przekazać do laboratorium (w chłodni krew może być przechowywa­na przez kilka dni). Gdy takiej możliwości me ma, krew należy osuszyć w warunkach temperatury pokojowej (nie wolno krwi suszyć na grzejni­kach lub na słońcu). Prawidłowo wysuszona krew nadaje się do badań przez tygodnie, miesiące, a nawet lata. Krew w wodzie (a także na śniegu) należy zabezpieczyć nasączając nią czyste gaziki lub kłębki waty, które następnie należy osuszyć. Identycznie postępuje się zaplamionymi mokrymi tkaninami. Plamy na twardych podłożach w miarę możności zabezpiecza się wraz z całym podłożem, albo wycina się wraz z fragmentem podłoża, wycinając należy pozostawić względnie szeroki margines podłoża nie zaplamionego krwią. Jeśli i to jest niemożliwe, po sfotografowaniu i opisaniu plamy zmy­wa się j ą wilgotnymi gazikami, które następnie poddaje się suszeniu. Zaplamione krwią narzędzia (noże, siekiery) w miarę możności nale­ży zabezpieczać w całości. Należy przy tym pamiętać, że na tych samych narzędziach mogą być ślady daktyloskopijne. Dlatego najlepiej, gdy na­rzędzie zostanie na miejscu zdarzenia tylko zabezpieczone (brane do ręki tylko w rękawiczkach, następnie umieszczone na twardej tekturze, przy­szyte do niej mocną nicią lub sznurkiem, zapakowane w papier (gdy ślady krwi nie są dostatecznie suche) lub do worka foliowego i przekazane do laboratorium. Tam zostanie podjęta decyzja, w jakiej kolejności badać śla­dy, ewentualnie z jakich badań zrezygnować. Ze zwłok rutynowo zabezpiecza się krew do badań porównawczych (dla oznaczenia grupy krwi) oraz toksykologicznych. Krew pobiera się z zasady z powierzchniowych naczyń żylnych, a ze zwłok wydobytych z pożaru, z ser­ca lub głębokich naczyń krwionośnych (bez tego, nie wolno wnioskować o ewentualnym zażyciowym wdychaniu tlenku węgla i śmierci w pożarze). Od pokrzywdzonych i podejrzanych krew, dla celów porównawczych pobiera się probówek i przekazuje pilnie do laboratorium. Zakres badań laboratoryjnych krwi może być względnie duży. Zależy on od przede wszystkim od ilości krwi, ale także od świeżości śladu i przede wszystkim od możliwości (kadrowych, aparaturowych) laboratorium. Kategoryczne stwierdzenie, czy badana substancja jest krwią wymaga zastosowania laboratoryjnych metod spektroskopowej lub mikrospektroskopowej. W praktyce badanie polega na określeniu dwupasmowego wid­ma hemochromogenu, który jest pochodną hemoglobiny. Przy mikrosko­powym badaniu świeżych plam można stwierdzić obecność krwinek czer­wonych, stanowiących dowód, że badana plama jest krwią. Wspomniane próby z wodą utlenioną lub roztworem benzydyny, jako nieswoiste, mogą być tylko pomocniczo stosowane w czasie oględzin. Jeśli badana substancja okaże się krwią, następnym pytaniem na które należy odpowiedzieć jest pytanie o przynależność gatunkową tej krwi - czy jest to krew ludzka czy zwierzęca. Do tego celu służą próby: Uhlenhuta, precypitacja w żelu agarowym i elektroimmunoprecypitacja. Zasada wszystkich trzech prób: Uhlenhuta, precypitacji i elektroimmunoprecypitacji jest taka sama i polega na reakcji (z wytworzeniem prążka zmętnienia) pomiędzy białkiem zawartym wyciągu z badanej plamy a znanym przeciwciałem surowicy precypitującej (odpornościowej). Surowice odpornościowe uzyskuje się drogą szczepienia królików obcą krwią (ludzką lub zwierzęcą). Zwierzę wytwarza wtedy ciała odpornościowe, reagujące swoiście z białkiem człowieka lub zwierzęcia przeciw któremu zostało uodpornione. Na rycinie przedstawiono schematy wykonywania prób precypitacyjnych (por. U. 6). Kolejne badanie, wykonywane już po rozpoznaniu plamy jako krwi ludzkiej, zmierza do oznaczenia układów grupowych tej krwi. Możliwości w tym zakresie wyznaczają wielkość śladu i jego wiek. Czasem nie wystarcza już materiału na te badania, ponieważ został w całości zużyty w poprzednich testach. Najpowszechniej przeprowadza się oznaczenia głównych grup: A, B, O, antygenów M, N, S, s, surowicy gammaglobuliny (Gm), haptoglobiny (Hp), a z układów enzymatycznych: fosfoglukomutazy (PGM), kwaś­ną fosfatazę (ACP), adenylokinazę (AK). W miarę postępu wiedzy wzrasta liczebność oznaczanych cech grupo­wych. W ostatnich latach w istotny sposób poszerzono możliwości identyfi­kacyjne, przez wprowadzenie do oznaczeń badania DNA czyli kwasu dezoksyrybonukleinowego, który jest nośnikiem cech dziedzicznych i wy­stępuje praktycznie we wszystkich komórkach organizmu. Możliwości badania DNA zmieniły rewolucyjnie możliwości opiniowania w bada­niach krwi i innych śladów biologicznych. Oznaczanie stosowanych dotąd wyłącznie układów grupowych, nawet w ich najszerszym zakresie, umożliwia jedynie pewne wykluczenie z krę­gu podejrzanych, jeśli w badanym śladzie znaleziono grupę, której dana osoba nie posiada. Potwierdzenie nie było pewne. Można było orzec jedy­nie, że w badanej krwi stwierdzono np. układ A i podejrzany (podobnie jak ok. 40% populacji) ma krew należącą do grupy A. Natomiast badanie DNA umożliwia indywidualna identyfikację krwi. Jeśli w śladzie i u podejrzanego stwierdzono identyczne cechy w łańcuchu DNA, to można stwierdzić, że krew w śladzie jest krwią podejrzanego. Badanie DNA nową techniką PCR daj e możliwości wykrycia cech identy­fikacyjnych w bardzo nawet drobnych fragmentach tkanek (np. w korze­niu pojedynczego włosa). Niezależnie od badań DNA, jeśli biegły dysponuje odpowiednią ilością świeżej (do 7 dni) wynaczynionej krwi, to możliwe jest ustalenie płci oso­by, która krwawiła. Dokonuje się tego poprzez identyfikację chromatyny płciowej leukocytów. W praktyce czasem istotne jest ustalenie źródła krwawienia Podstawą takiego roz­poznania mogą być charakterystyczne składniki morfologiczne. Tak np. krew po­chodząca z dróg rodnych może zawierać komórki nabłonka pochwy, które zawierają glikogen. Stwierdzenie w plamie krwawej kosmków łożyska lub komórek błony do­czesnej ciążowej pozwala na wnioskowanie, że plama krwawa mogła powstać na sku­tek krwawienia poporodowego lub w wyniku krwotoku po poronieniu. Krew z dróg oddechowych może zawierać komórki nabłonka rzęskowego oraz ślu­zu Negatywny wynik poszukiwań składników morfologicznych nie upoważnia do wyciągania żadnych wniosków. Układy grupowe można też często wykrywać w plamach nasienia, w śli­nie, w pocie, w mleku kobiecym. Znaczna część populacji (66-75%) należy do tzw. „wydzielaczy" (wydzielaczy substancji grupowych ABO (H)). Ba­dając nasienie, ślinę, pot, czy też mleko „wydzielacza" można dokonać ta­kich samych ustaleń grupowych jakby badano jego krew. Ślady nasienia zabezpiecza się w sprawach o przestępstwa seksualne i na tle seksualnym. Zabezpiecza sieje przede wszystkim na ciele (okolice narządów rodnych, włosy łonowe, wewnętrzne powierzchnie ud) lub odzieży (bieliźnie) ofiary, na pościeli, na odzieży podejrzanego, czasem na podłożu (podłoga, dywan). Wstępne ujawnienie śladu, w czasie oględzin (miejsca zdarzenia, odzieży) dokonuje się metodą optyczną, ewen­tualnie posiłkując się lampa kwarcową z filtrem Wooda. Plamy nasienia (ale także: potu, śluzu, moczu a nawet białka kurzego, kleju itp.) dają nie­bieskawą fluorescencję. Dopiero badania laboratoryjne dają pewność, czy podejrzana plama była plamą nasienia. Pod mikroskopem łatwo można stwierdzić, czy w obrębie plamy podbarwionej erytrozyną widoczne są zabarwione na czerwono główki plemników. Ich obecność przesądza o tym, że badana plama jest plamą nasienia. Jeśli nie stwierdzono obecno­ści plemników, należy przeprowadzić dalsze badania. Należą do nich mikrokrystaliczna próba Florenc'a, w której po dodaniu do wyciągu z plamy kropli płynu Lugola (jodyny) na granicy zetknięcia się z odczynni­kiem wytwarzają się kryształki w postaci ciemnobrunatnych igieł i romboidalnych płytek Dodatni wynik próby pozwala, mimo braku plemników, rozpoznać nasienie z prawdopodobieństwem bliskim pewności Z metod biochemicznych bardzo przydatne jest badanie kwaśnej fosfatazy, której stężenie jest w nasieniu do kilkuset nawet razy wyższe niż w innych płynach ustrojo­wych Znaczne podwyższenie poziomu fosfatazy stwierdzić można także w wydzieli­nie z pochwy. Oprócz wymienionych wyżej badań nasienia, nasienie wydzielaczy może być badane dla celów identyfikacyjnych tak jak krew. Badanie śla­dów biologicznych w sprawach przestępstw seksualnych powinno na­stąpić możliwie najwcześniej. Badanie przeprowadzone po upływie dru­giej doby jest z reguły skazane na niepowodzenie. Ślady śliny są dość często zabezpieczane w czasie oględzin miejsc zda­rzeń. Do badań wystarczaj ą nawet bardzo niewielkie ilości śliny, nawet ta­kie, jak pozostawione na niedopałku papierosa, na znaczkach pocztowych lub kopertach, które ktoś ślinił przed przyklejeniem czy zaklejeniem. Stwierdzenie w śladzie amylazy i rodanku potasowego jest dowodem na to, że jest to ślad śliny. Próba precypitacyjna daje odpowiedź na pyta­nie, czy ślina pochodzi od człowieka. Oznaczenie substancji grupowych ABO (H) możliwe jest w przypad­ku, gdy ślina pochodzi od wydzielacza. Podobnie jak nasienie czy ślinę można badać pot, którego ślad może pozostać np. na przepoconej odzieży. Pot, podobnie jak pozostałe wy­dzieliny ciała (poza omówionymi wyżej Nb. 320, 326) stosunkowo rzad­ko są przedmiotem badań na potrzeby procesu karnego. Metodyka ich ujawniania, zabezpieczania i badania, jak również schemat wnioskowa­nia przy opiniowaniu jest podobny jak przy pozostałych śladach biolo­gicznych. § 3. Badanie włosów Włosy są stosunkowo często zabezpieczane w czasie oględzin i podda­wane badaniom identyfikacyjnym Najczęściej są one ujawniane na odzieży (ofiar, podejrzanych), na narzędziach, pod paznokciami lub na dłoniach ofiar, zwłaszcza, kiedy ofiara stoczyła walkę ze sprawcą Zdarza się, ze przedmiotem badania są włosy pochodzenia zwierzęce­go, najczęściej w sprawach o kłusownictwo, kradzież zwierząt Włos zwierzęcy może być tez przedmiotem badań, gdy pochodzi z futra (noszo­nego przez ofiarę, sprawcę) Każdy włos składa się z cebulki (korzenia) l trzonu Rozróżnia się włosy rdzeniaste i bezrdzeniowe Różnice między włosami polegają na grubości, długości, budowie i zabarwieniu Włosy poszczególnych gatunków (także człowieka) wykazuj ą znaczne podobieństwa, ale także wiele rożnie tak osobniczych, jak i rożnie we włosach tego samego osobnika, w zależności od miejsca z którego pocho­dzi włos, od zabiegów kosmetycznych itp. Końce włosa mogą być postrzępione, równo obcięte, opalone Uwzględniając różnice występujące we włosach jednego osobnika, do ba­dań porównawczych zawsze pobiera się włosy z kilku okolic głowy (oko­lica czołowa, szczyt głowy, potylica i skroń) oraz oddzielnie włosy łono­we Włosy do badania powinny być wyrwane w pęczkach po kilkanaście sztuk Włosów do badań porównawczych me wolno odcinać, muszą być wyrywane Najpierw bada się cechy morfologiczne porównywanych włosów Do cech tych zalicza się grubość, kolor, obecność rdzenia, wygląd końców, ewentualne siady farbowania, tlenienia itp. Na podstawie cech morfologicznych można mowie albo o podobień­stwach między porównywanymi włosami, albo tez stwierdzić brak podo­bieństw Badanie morfologiczne me upoważnia do twierdzenia o tożsa­mości włosów (identyczności włosa dowodowego i porównawczego) Nie było do niedawna dobre) metody pozwalające) na identyfikację indywidualną włosów Podejmowano próby badań serologicznych cebulek włosa Niekiedy udawało się oznaczyć przynależność gatunkową l grupową w układzie ABO (H), a także oznaczenie płci osoby, od której badany włos pochodził Pozwalało to na wąskogrupową identyfikację włosa Dla identyfikacji indywidualnej próbowano z powodzeniem stosować analizę aktywacyjną Jednak ta metoda była zbyt skomplikowana i zbyt kosztowna, by stać się metodą rutynową Istotny postęp wprowadziły tu badania DNA, zwłaszcza przy zastoso­waniu jednolokusowych badań metodą PRC, pozwalającą na udane bada­nia komórek cebulek włosowych Dobre wyniki dają badania sierści zwierzęcej, ponieważ istnieje duże zróżnicowanie wyglądu włosów u poszczególnych gatunków zwierząt, oraz możliwość serologicznych badań co do przynależności gatunkowej § 5. Badanie treści zza paznokci W przypadkach podejrzenia, ze w trakcie realizacji przestępstwa do­szło do stoczenia walki, należy poszukiwać (a następnie pobrać i zabez­pieczyć) treść zza paznokci (tak ofiary, jak i podejrzanego) Można w niej znaleźć obcą treść (krew, drobiny zdartego naskórka, włosy) Oprócz sia­dów biologicznych, w treści te] można znaleźć także inne mikroślady, ba­dane w odmienny sposób Wyskrobinę zza paznokci bada się metodami serologicznymi § 6. Badanie innych śladów biologicznych Inne wydalmy ludzkie (kał, treść wymiotna) rzadziej są przedmiotem badań na potrzeby procesu karnego Mogą one prowadzić do ustaleń co do spożywanych pokarmów, ujawnić rzadkie, ważne dla identyfikacji drobi­ny (np ziarna owoców itp ) 84. Podstawowe pytania formułowane przy badaniu krwi oraz wydzielin i wydalin ludzkich. Badanie krwi polega na udzielaniu odpowiedzi na kolejne pytania: 1) czy badany ślad (substancja) jest krwią? 2) czy jest krew ludzka czy zwierzęca? 3) jakie układy grupowe są obecne w badanym śladzie? 4) czy badana krew pochodzi od mężczyzny czy kobiety? 85. Mikroślady. Badanie tzw. drobnych cząstek materii Ślady kryminalistyczne występujące na miejscach zdarzeń są różnej wielkości. Począwszy od śladów, których wielkość pozwala na ich zaobser­wowanie (wykrycie), tzw. okiem nieuzbrojonym aż do śladów słabo lub w ogóle niewidocznym gołym okiem, dla przeprowadzenia oględzin któ­rych oraz ich zabezpieczenia czy wstępnej identyfikacji, potrzeba użycia przyrządu powiększającego w postaci np. lupy czy przenośnego mikrosko­pu stereoskopowego. Obie te grupy śladów tzn. większe (makro) i drobne cząsteczki materii (mikro) nie różnią się pod względem fizykochemicznym, lecz w praktyce kryminalistycznej, ze względu na specyficzne metody ujawniania, pobierania, zabezpieczania i badania tych drugich są one wyod­rębnione. Drobne cząstki materii zwłaszcza w polskiej literaturze krymina­listycznej określane są też jako mikroślady. I chociaż nie jest to termin jednoznaczny, zyskał on sobie dużą popularność, zwłaszcza po odbytym w 1972 roku w Warszawie międzynarodowym sympozjum na ten temat i jest terminem akceptowanym i używanym. Mikroślady powstają wszędzie tam, gdzie występuje „kontakt" (mniejszy lub większy) pomiędzy dwoma rzeczami, przedmiotami czy pomiędzy ludź­mi, jak ma to miejsce w przypadku gwałtu, czy człowiekiem a pojazdem me­chanicznym - w trakcie wypadku drogowego. W takich przypadkach mamy do czynienia z mikrośladami kontaktowymi nanoszonymi wielostronnie (krzyżowo) np. mikrowłókna z odzieży osoby zgwałconej mogą zostać prze­niesione (znalezione) na odzież gwałciciela i odwrotnie. W przypadku wła­mania i forsowania otworu w murze, ślady tynku, farby zostaną naniesione na odzież włamywacza, a mikrowłókna z odzieży włamywacza będzie można wykryć na krawędziach otworu, który włamywacz forsował itp. Oprócz mikrośladów kontaktowych występują mikroślady nanoszone jednostronnie, powstające przez osiadanie drobnych cząstek materii w postaci pyłów, mikrowłókien, kurzu - na ludziach, przedmiotach, rośli­nach i glebie. Najczęściej mikroślady stanowią bardzo małe cząstki pier­wotnie większego obiektu i są to np. mikrowłókna, drobiny szkła, lakieru, metali, tworzyw sztucznych lub materiałów wybuchowych czy resztki środków łatwo zapalnych itp. Cechą charakterystyczną mikrośladów jest powszechność ich występo­wania, niemożność ich uniknięcia (niezależnie od woli sprawcy) oraz trudności w ich usunięciu. Na wzrost zainteresowania mikrośladami miały wpływ takie czynniki jak: 1) próby uzyskania dowodów w sprawach, w których nie dysponowa­no śladami klasycznymi, np. daktyloskopijnymi czy mechanoskopijnymi, 2) coraz mniejsza ilość i efektywność badań śladów klasycznych za­bezpieczanych na miejscach zdarzeń, związana ze wzrostem znajo­mości zasad kryminalistyki i stosowaniem, np. rękawiczek przez włamywaczy, 3) ciągły rozwój metod i aparatury chemicznej skutkujący możliwo­ścią przeprowadzenia badań (analizy) z coraz mniejszych ilości sub­stancji (zwiększenie czułości i wykrywalności nowoczesnej apara­tury chemicznej). W związku z powyższym, tylko badania mikrośladów, pozwalają w niektórych przypadkach na ustalenie kontaktu sprawcy z miejscem zda­rzenia lub z obiektem przestępstwa. 86. Przedmiot badań fizyko-chemicznych. Badania fizykochemiczne zajmują znaczące miejsce w kryminalistyce i można przyjąć, iż rola tych badań w miarę upływu czasu będzie wzra­stać. Badania i ekspertyzy dotyczące szeroko pojętej problematyki „narkotyków" - t). identyfikacji, czy dana substancja jest narkotykiem, jakim, w jaki sposób i jaką metodą została wyprodukowana (np. amfetamina w „tajnym laboratorium"), aż do oznaczenia zawartości środka czynnego (odurzającego) - stanowią obecnie ok. 40% wykonywa­nych ekspertyz w Wydziale Fizykochemii Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji, gdy jeszcze kilka lat temu były to sprawy sporadyczne Również liczba spraw związanych z użyciem materiałów i urządzeń wybuchowych do celów przestępczych ma tendencję wzrostową, a tym samym zwiększyła się liczba wykonywanych w tym zakresie ekspertyz. Z drugiej strony sytuacja taka spowodowała, iż przeciwstawiając się tym negatyw­nym zjawiskom, t), produkcji i zażywaniu narkotyków oraz stosowaniu materiałów wybuchowych do celów przestępczych l innych, opracowane zostały nowe metody ba­dawcze. Wyprodukowano i wdrożono do praktyki testy na narkotyki i materiały wybu­chowe, jak również sięgnięto do coraz nowocześniejszej, skomputeryzowanej apara­tury laboratoryjnej o większej dokładności. Współcześnie wykonywane dla potrzeb kryminalistyki badania fizyko­chemiczne opierają się nie tylko na metodach badawczych zaczerpniętych z chemii (w tym głównie z chemii analitycznej) czy fizyki, ale również na naukach technicznych i pokrewnych takich jak: metaloznawstwo, elektro­technika i elektronika, mineralogia, włókiennictwo, papiernictwo, farma­cja, biologia, medycyna sądowa oraz na wiedzy o materiałach wybucho­wych, ceramicznych, szklanych, budowlanych, tworzywach sztucznych, farbach i lakierach, wyrobach alkoholowych itd., a także na znajomości prawa i kryminologii, Pomimo iż badania fizykochemiczne zaliczane są w większości do ba­dań grupowych (identyfikacja grupowa) w przeciwieństwie np. do badań daktyloskopijnych, to spełniają one w kryminalistyce ogromną rolę, W przypadku badań negatywnych (eliminujących) np. różne lakiery sa­mochodowe, można je traktować nawet jak indywidualne. Podstawą wszel­kich badań kryminalistycznych, w tym fizykochemicznych jest pobranie właściwych (odpowiednich) śladów z miejsc zdarzeń np. wybuchu, kata­strofy, tajnego laboratorium narkotycznego itd., a następnie odpowiednie ich zabezpieczenie. Jest rzeczą zrozumiałą, że pobrane niewłaściwie materiały czy pośrednio tylko związane ze zdarzeniem, nie pozwolą nawet najlepszym specjalistom dysponującym nowoczesną aparaturą na udzielenie właściwej odpowiedzi, np. określenie materiału użytego do spowodowania wybuchu, wyjaśnienia mechanizmu zdarzenia czy sposobu produkcji danej substancji. 87. Fonoskopia - przedmiot badań. Dział techniki kryminalistycznej zajmujący się identyfikacją śladów dźwiękowych nosi nazwę fonoskopii. Najczęściej badanym kryminalistycznie śladem dźwiękowym jest utrwalona na nośniku mowa ponieważ taśma magnetofonowa lub inne nośniki coraz częściej prezentowane są jako dowód (zwłaszcza w sprawach o wymuszenia, groźby bezprawne, łapówki). Stąd też podstawowym zastosowaniem fonoskopii jest identyfikacja człowieka na podstawie analizy jego mowy utrwalonej na jednym z noś­ników. Dlatego też, mimo że na podstawie śladów dźwiękowych można także identyfikować rzeczy (np. maszyny czy urządzenia) czy miejsca. Fonoskopię zaliczamy do metod identyfikacji człowieka. Badanie identyfikacyjne mowy ludzkiej opiera się na założeniu, że mowa człowieka jest indywidualna, to znaczy, nie ma dwóch ludzi o identycznych głosach. Indywidualność głosu ludzkiego teoretycznie uzasadnia fakt, że głos jest efektem pracy narządów mowy, a te są indywi­dualne, a także z indywidualności mechanizmu mówienia, który jest określony przez psychofizyczne właściwości człowieka, po części wrodzone po części wyuczone. Indywidualność mowy ludzkiej jest determinowana przez dużą liczbę czynników, z których najczęściej wymienia się: anatomiczną budowę rezonatorów nadkrtaniowych, stan psychofizyczny mówiącego, jego stan psychiczny, poziom i kierunek wykształcenia, stopień oczytania, poziom inteligencji, przebyte choroby, stan uzębienia, wpływy kulturo­we, itp. Od strony praktycznej, indywidualność głosu potwierdza kilkudziesię­cioletnia już praktyka badań fonoskopijnych na świecie. Dotychczas, w laboratoriach kryminalistycznych na świecie przebadano już tysiące zapisów głosu ludzkiego nie spotykając identycznego głosu u dwóch różnych osób. Badania zapisów głosu znanych parodystów, porównane z zapisami głosów naśladowanych przez nich wykazywały widoczne różnice, zwłasz­cza w pasmach dla ucha ludzkiego niesłyszalnych. Mowa ludzka to coś więcej niż sam fizycznie mierzalny głos. Na indy­widualność mowy oprócz wspomnianych, fizycznie mierzalnych para­metrów głosu, składają się indywidualne predyspozycje psychofizyczne (w tym osobowość, temperament itp.), predyspozycje intelektualne, po­ziom językowy itp. Każdy z tych ostatnio wymienionych składników, wziętych z osobna ma wartość dla identyfikacji grupowej. 88. Termoskopia -jej użyteczność. Termoskopia zajmuje się badaniem śladów cieplnych. 89. Rozpoznawanie fotomontażu. 90. Badania osmologiczne - przydatność i wartość dowodowa. Dział techniki kryminalistycznej zajmujący się badaniem śladów zapa­chowych jest nazywany „odorologią", „olfaktroniką" lub „osmologią" W praktyce kryminalistycznej identyfikuje się różne ślady zapachowe (np. zapachowe ślady substancji użytej przy podpaleniu czy przy skażeniu środowiska) Zabezpiecza się wówczas na miejscu zdarzenia próbkę po­wietrza zawierającego zapach. W zasadzie do dziś brak fizykalnej lub chemicznej obiektywnej podstawy podziału zapachów, takiej jaką mamy przy obiektach rozpoznawanych zmysłem wzroku lub słuchu. Nie ma też ścisłej zależności między chemiczną budową cząsteczek substancji wonnych lub ich właściwościami a zapachami, które te substancje wywołują. Można jedynie ostrożnie stwierdzić, że na ogół substancje o zbliżonej budowie pachną podobnie. Zdarza się jednak, że ten sam zapach może być wywołany przez substancje che­micznie różne. Dla praktyki kryminalistycznej użyteczna byłaby jakaś skala zapachów, która po­zwoliłaby na w miarę obiektywne określenie i opisanie zapachów stwierdzonych na miejscu przestępstwa, w miejscu przeszukania itp. Takiej uniwersalnej skali nie ma, choć były próby jej zbudowania (np. skala wyróżniająca 6 grup zapachów: kwiatowy, gnilny, owocowy, korzenny, spaleniznowy, żywiczny). Identyfikacja silnych zapachów może być dokonywana z użyciem czułych metod chemii analitycznej. Kryminalistyka nie dysponuje dotąd odpowiednio czułymi metodami analitycznymi, które pozwalałyby ujawniać, a następnie identyfikować ślady zapachowe człowieka. Do tego celu próbuje się wykorzystywać spe­cjalnie szkolone psy. Wykorzystanie psów do identyfikacji człowieka, na podstawie pozostawionych przez niego śladów zapachowych, czyli do porównywania próbek zapachu ludzkiego, jest najbardziej spektakularną i najbardziej wyrafinowaną metodą użycia psa policyjnego. Identyfikacja taka nosi nazwę identyfikacji osmologicznej. Założenia identyfikacji osmologicznej są identyczne jak założenia po­zwalające na użycie psa tropiącego, czyli przyjęcie, że zapach ludzki jest in­dywidualny (tzn. nie ma dwóch ludzi o identycznym zapachu) i w swej in­dywidualności przynajmniej względnie stały, a człowiek idąc zostawia swój „trop zapachowy", dotykając różnych przedmiotów pozostawia na nich śla­dy swego zapachu. Ślady te można zabezpieczać i utrwalać (por. ii. 7). Należy jednak zwrócić uwagę, że ślad zapachowy jest jedynym bodaj niewidocznym śladem kryminalistycznym, który jest zabezpieczany, a nie jest ujawniany i nie ma żadnych instrumentalnych metod sprawdzania, czy zabezpieczona próbka zawiera rzeczywiście zapach, czy jest próbką pustą. Jest to później istotne przy interpretacji zachowania psa.

W literaturze podkreśla się, że ślady zapachowe, jako bardzo delikatne i mogące łatwo ulec zniszczeniu, powinno się zabezpieczać w pierwszej ko­lejności, jeszcze w statycznej fazie oględzin. Nie powinno się zabezpieczać śladów zapachowych z miejsc, z których uprzednio nawęszał pies tropiący. Najlepszymi „nosicielami zapachu", w pierwszej kolejności zasługującymi na pobranie próby zapachu są ślady biologiczne (krew, pot, fragmenty tkanek). Zachowuj ą one najdłużej indywidualny zapach (nawet przez kilka lat). Rzeczy osobiste, które przez długi czas miały kontakt z ciałem danej osoby (a więc części bielizny, części odzieży, szczególnie te mające bez­pośredni kontakt z ciałem, jak buty, skarpetki, czapki, rękawiczki mogą przechować zapach nawet przez kilkanaście miesięcy. Ślady zapachowe człowieka powstają na przedmiotach, z którymi miał on bezpośredni kontakt. Jeśli kontakt taki trwał dłużej niż 30 minut, ślad zapa­chowy utrzymywać się może przez okres kilkunastu godzin, a w warunkach dobrych, niekiedy nawet do 24 godzin. Ślady zapachowe człowieka powstałe na przedmiotach, z którymi jego kontakt był krótki (trwał mniej niż 30 minut) mają szansę utrzymać się przez kilkanaście godzin. Ślady obutych stóp prze­chowują zapach zwykle do 10 godzin, a wyjątkowo nawet dłużej. Dłużej ślad zapachowy utrzymuje się na powierzchniach chłonnych, krócej, na powierzchniach gładkich i niewchłanialnych; dłużej w niskiej niż wysokiej temperaturze itd. Ślad zapachowy zabezpiecza się przykry­wając go pochłaniaczem (sterylną pieluchą lub flanelą), a następnie szczelnie okrywając aluminiową folią, tak aby zapach nie mógł się ulotnić i aby przenikał na pochłaniacz. Czas pobierania zapachu ze śladu trwać powinien co najmniej 30 minut. Przez ten czas, zapach jest wchłaniany przez pochłaniacz. Później zdejmuje się folię, a pochłaniacz wkłada do szczelnego, steryl­nego i bezwonnego naczynia szklanego, opatrując je metryczką (zawie­rającą informacje na temat sprawy, miejsca i czasu zabezpieczenia, czasu wchłaniania, odesłanie do protokołu oględzin, dane osoby, która ślad za­bezpieczała). Ślady zapachu można zabezpieczyć także przy użyciu pom­py próżniowej. W ten sposób można pobierać ślady zapachu z miejsc, gdzie położenie pochłaniacza jest utrudnione albo niemożliwe. Zapach porównawczy pobiera się od podejrzanego, przykładając do jego ciała sterylne pochłaniacze (kładąc je pod stopy, pod pachy, dając do potrzymania w rękach). Czas pobierania zapachu powinien trwać co naj­mniej przez kilkanaście minut (najlepiej ok. 30 minut). Zgodnie z przepi­sem art. 74 § 2 KPK podejrzany zobowiązany jest poddać się procedurze pobierania próbek zapachu. Pobieranie zapachu powinno odbywać się w specjalnym (lub specjalnie przygotowanym) pomieszczeniu, wolnym od zapachów. Identyfikacji śladu zapachowego zabezpieczonego na miejscu prze­stępstwa (ślad dowodowy) z zapachem pobranym od podejrzanego (ślad porównawczy) dokonuje się przez danie psu do nawęszenia śladu dowo­dowego, a następnie polecenie mu wyszukania zapachu tożsamego ze śla­dem dowodowym, w szeregu, w którym zapach pobrany od podejrzanego ustawiony jest wśród kilku przybranych próbek zapachowych (tzw. „sze­reg selekcyjny"), pobranych od osób nie mających związku ze sprawą (ślady porównawcze do eliminacji). Jeśli pies rozpozna tożsamość śladu dowodowego (z miejsca przestęp­stwa), z którymś ze śladów ustawionych w szeregu selekcyjnym, sygnali­zuje to swoim zachowaniem (waruje przy wybranym śladzie, kładzie na nim łapę lub tp.). § 3. Wartość diagnostyczna identyfikacji osmologicznej Przy obecnym stanie nauki stwierdzić trzeba, że wartość diagnostyczna identyfikacji osmologicznej pozostaje nieznana, a wiele przemawiać zda­je się za tym, że jest ona, na tle innych metod identyfikacji kryminalistycznej, raczej niewielka. Kazuistyka dostarcza wprawdzie licznych opisów trafnego rozpoznania sprawców przestępstw przez psy specjalne, na pod­stawie identyfikacji śladów zapachowych zabezpieczonych na miejscu przestępstwa, jednak znane są również przypadki błędnych rozpoznań do­konanych tą metodą. Literatura jest tu nader skromna a baza empiryczna niewielka, w dodat­ku dostarczająca niejednoznacznych wyników. Podnoszone w literaturze wątpliwości dotyczą też samych podstaw takiej identyfi­kacji. Nawet teza, że zapach ludzki jest niezmienny nie jest przyjmowana w literaturze naukowej bez zastrzeżeń. Niewątpliwe jest, że na „pierwotny zapach" człowieka mają wpływ m.in. stan fizjologiczny, stan emocjonalny, stan zdrowia, dieta, higiena a są to czynniki z natury rzeczy zmienne. Zatem fluktuacja pierwotnego zapachu osobniczego jest pewna. Jak wielka jest rozpiętość tych fluktuacji, czy nie na pewno nie jest ona tak wielka, że pod znakiem za­pytania stawia indywidualność zapachu? Do zapachów pierwotnych dochodzą „zapa­chy wtórne", np. zapachy używanych przez człowieka kosmetyków, zapachy środowi­ska mające z natury rzeczy charakter grupowy, a nie indywidualny (miejsca pracy, miejsca przebywania) itp. Nie ma dotąd przekonujących dowodów, że pies jeśli nawet rozdziela zapach pierwotny od wtórnego, to przy rozpoznawaniu kieruje się wyłącznie zapachem pierwotnym. Nie ma też przekonujących dowodów, że w sytuacji gdy wśród śladów ustawionych w szeregu selekcyjnym, stworzonym ze śladu porównawczego i„śladów do eliminacji" nie znajduje zapachu tożsamego z zapachem (śladem) dowo­dowym, nie wskaże zapachu najbardziej do niego podobnego (tożsamego grupowo), najbardziej intensywnego lub najbardziej dla niego atrakcyjnego. Nie ma też dowodu, że gdy pies nie znajdzie w szeregu selekcyjnym śladu zapachu pierwotnego, tożsamego z zapachem pierwotnym śladu dowodowego, nie wskaże kie­rując się zapachem wtórnym (tj. wskaże ślad osoby używającej tych samych kos­metyków co sprawca, lub posiadającej ten sam co sprawca zapach środowiskowy). Istota rozpoznawania przez psa w ramach ekspertyzy osmologicznej jest podobna do istoty rozpoznawania przez świadka w ramach okazania. Podobnie jak na biedny wynik okazania może wpłynąć cały szereg czynników (np. niewłaściwy dobór osób przybra­nych) tak i na błędny wynik rozpoznania przez psa mogą wpływać podobne czynniki (w tym także niewłaściwy dobór zapachów przybranych: np. najświeższy, intensywny zapach pobrany od podejrzanego dany jest do rozpoznania wśród starszych, słabych zapachów przybranych do eliminacji, lub zapach podejrzanego grupowo różniący się od grupowo podobnych zapachów przybranych, np. od funkcjonariuszy skoszarowanych oddziałów policji, żywiących się w tej samej stołówce, śpiących w tych samych sypial­niach, odbywających te same ćwiczenia, w tych samych miejscach; albo zapach palacza rozpoznawany wśród zapachów przybranych, pobranych od osób niepalących itp.) Jeszcze innym problemem, jest możliwość ewentualnego nieświadomego, poza-werbalnego wpływu osób obecnych przy rozpoznawaniu przez psa na jego zachowa­nie. Jest to znany zoologii eksperymentalnej tzw. efekt Rosentala. Dla zminimalizowania możliwości błędu przy ekspertyzie osmologicznej, należy: 1) właściwie dobrać grupę dawców „zapachów do eliminacji", tak, aby nie była to grupa pod żadnym względem zapachowe jednorodna, różna od podejrzanego, 2) zapach porównawczy od podejrzanego i zapachy do eliminacji od osób przybra­nych powinny być pobrane równocześnie i tą samą metodą, 3) osoby znajdujące się w czasie rozpoznawania przez psa w zasięgu jego zmysłów (wzroku, słuchu, węchu) nie mogą znać miejsca usytuowania śladu porów­nawczego w szeregu selekcyjnym, tak aby wykluczyć ich podświadomy i poza-werbalny wpływ na zachowanie psa, 4) w czasie rozpoznawania, powinny być przeprowadzone dwie „próby puste". Pierwsza z nich powinna polegać na tym, że w szeregu selekcyjnym nie ustawia się śladu porównawczego (pobranego od podejrzanego). Druga na tym, że ślad porównawczy (podejrzanego) jest w szeregu selekcyjnym, za to zamiast śladu dowodowego (z miejsca zdarzenia) psu daje się do nawęszenia „ślad pusty" (nie zawierający żadnego zapachu), ewent. próba „atrakcyjności zapachu" (za­pach niektórych ludzi jest dla psów szczególnie atrakcyjny i ten zapach psy będą zawsze wskazywać, bez względu na związek z zapachem z miejsca prze­stępstwa). 5) wielość prób, powtarzanych po zmianie kolejności śladów w szeregu selekcyj­nym jest zbędna, bowiem pies raz rozpoznawszy ślad, będzie go już rozpozna­wał w kolejnych próbach (podobnie jak świadek rozpoznający w czasie okaza­nia). Dwie próby w zupełności wystarczą, aby przekonać się, ze pies jest pe­wien swego rozpoznania i wskazywał kierując się zapachem, a me miejscem śladu zapachowego w szeregu. Większa liczba prób, wbrew pozorom, nie poprawia wartości diagnostycznej rozpoznania. 6) rozpoznania powinny dokonywać, niezależnie od siebie co najmniej dwa psy. Jednak nawet do tak przeprowadzonego rozpoznania podchodzić trze­ba z najdalej idącą ostrożnością. Metoda ta może być stosowana szczegól­nie w fazie działań wykrywczych, a zupełnie wyjątkowo w fazie dowo­dowej postępowania. Dotychczasowy stan wiedzy pozostawia zbyt dużą liczbę pytań, na które wciąż jeszcze nie ma odpowiedzi. Wciąż nieznane są wszystkie czynniki (zmienne) które maj ą wpływ na ostateczne zacho­wanie się psa i dokonane przez niego rozpoznanie. Dlatego też ostrożna praktyka holenderska, choć najsilniej bodaj w świecie wsparta badaniami eksperymentalnymi, dopuszczająca dowód z ekspertyzy osmologicznej wyłącznie „w koniunkcji z innymi dowodami łączącymi podejrzanego z przestępstwem" wydaje się godna polecenia. Bezwarunkowa dopuszczalność takiego dowodu przez sądy polskie (przy aprobacie Sądu Najwyższego) jest stanowczo przedwczesna i nie­uzasadniona stanem wiedzy kryminalistycznej. 91. Modus operandi - znaczenie. Przez modus operandi (dosłownie sposób działania) rozumie się w kryminalistyce charakterystyczny dla danego sprawcy sposób dzia­łania Indywidualność tego sposobu jest determinowana przez szereg czynników, takich jak osobowość sprawcy, Jego sprawność fizyczna, po­ziom wykształcenia, umiejętności i upodobania, czasem przestępczą spe­cjalność, posiadane narzędzia, wypróbowana i sprawdzona przy innych przestępstwach metoda postępowania i wiele innych Czynniki te, ich wielość i wzajemne kombinacje powodują, ze nieraz nawet banalne z pozoru przestępstwo, przestępca popełnia w sposób tylko dla siebie właściwy, indywidualny Analizując dający się zrekonstruować w oparciu o ślady i ewentualne zeznania świadków sposób działania sprawcy (czyli właśnie jego modus operandi) można uzyskać cały szereg informacji o nim ułatwiających dal­sze poszukiwania i identyfikację Analiza modus operandi dostarczyć może np. informacji o sprawności fizycznej sprawcy, jego cechach osobowości (np. brutalności), posiada­nych przez mego narzędziach, brom itd. W oparciu o te analizę można nieraz bardzo poważnie zacieśnić krąg podejrzanych, grupowo identyfikując sprawcę, określając zarazem dalszy kierunek poszukiwań Można tez korzystając z kartoteki Zintegrowanego Systemu Informacji Policyjnej podjąć próbę zidentyfikowania sprawcy na podstawie jego modus operandi Częściej identyczność modus operandi zademonstrowana przy roż­nych przestępstwach pozwala tych kilka przestępstw przypisać jednemu, na razie nieznanemu sprawcy W takiej sytuacji ustalenie później sprawcy jednego z tych przestępstw i udowodnienie mu, iż popełnił to prze­stępstwo, jest tym samym udowodnieniem popełnienia pozostałych prze­stępstw, powiązanych wspólnym modus operandi Także przeciwnie, jeśli kilka przestępstw łączy wspólny modus ope­randi, wykazanie przez podejrzanego (oskarżonego) alibi na jedno z nich, automatycznie przesądza o tym, ze nie popełnił on również pozostałych przestępstw Dokładna analiza modus operandi może być podstawą do identyfikacji sprawcy, przydatną tak dla działań wykrywczych, jak i dla działań o charakterze dowodowym 92. Eksperyment. Według art. 211 KPK, „w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy, można przeprowadzić w drodze ekspery­mentu procesowego doświadczenie lub odtworzenie przebiegu stano­wiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów". Kodeks postępowania karnego z 1969 roku w art. 186 przewidywał czynność prze­prowadzaną dla „sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy", która to czynność mogła mieć postać „doświadczenia lub odtworzenia przebiegu sta­nowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów". Zarówno doktryna jak i orzecznictwo nazywały tę czynność „eksperymentem" zazwyczaj z przymiotni­kiem: „śledczym", „procesowym", lub „kryminalistycznym". Nowy kodeks nazywa tę czynność „eksperymentem procesowym". W praktyce, w czasie eksperymentu uzupełniano go czasem przesłuchaniem, z którego sporządzano albo odrębny protokół, albo wypowiedzi udzielone w czasie realizacji eksperymentu (najczęściej wypowiedzi podejrzanego) wpisywano do proto­kołu eksperymentu. Nowy KPK usankcjonował tę praktykę, w art. 212 wyraźnie sta­nowiąc, że „w toku oględzin lub eksperymentu procesowego można dokonywać rów­nież przesłuchań lub innych czynności dowodowych". Tak więc eksperyment procesowy może być realizowany w dwóch podstawowych formach: 1) w formie doświadczenia lub 2) w formie odtworzenia przebiegu zdarzenia albo jego fragmentu. Celem eksperymentu jest najczęściej sprawdzenie wersji śledczej lub jakiejś cząstkowej hipotezy śledczej, albo zweryfikowanie treści wyjaś­nień podejrzanego lub zeznań świadka, albo sprawdzenie, jakie konse­kwencje (np. w postaci śladów, ich rozmieszczenia itp.) musi przynieść ustalony już w innej drodze przebieg wydarzeń. Przez eksperyment sprawdza się, czy dane zdarzenie mogło mieć taki przebieg, jak zakładała wersja śledcza, podaje podejrzany lub świadek. Za pomocą eksperymentu można sprawdzić, czy świadek z miejsca w którym się znajdował w czasie zdarzenia i w warunkach zewnętrznych, jakie wówczas panowały, mógł widzieć albo słyszeć to, co zeznał, że widział lub słyszał. W takim przypadku celem eksperymentu jest sprawdzenie wiarygodności zeznania. Cel i metodykę eksperymentu wyznaczają zawsze konkretne potrzeby postępowania karnego, oraz aktualny stan wiedzy o sprawie osób pro­wadzących postępowanie. Przygotowanie do przeprowadzenia ekspery­mentu obejmować musi przede wszystkim jasne sformułowanie hipotezy, która ma być sprawdzona, dobranie metodyki tego sprawdzania, (w tym wybranie czasu i miejsca realizacji), ustalenie składu ekipy przeprowa­dzającej czynność, podział ról między uczestników eksperymentu, zapla­nowanie sposobu dokumentacji i rejestracji przebiegu samej czynności. Eksperyment przeprowadza organ procesowy (prokurator lub funkcjonariusz pionu dochodzeniowo-śledczego, rzadziej sąd) z udziałem osób to­warzyszących: protokolanta, dokumentalisty (technika-kryminalistyka, którego zadaniem jest utrwalenie przebiegu czynności na taśmie wideo). Jeśli w eksperymencie uczestniczy podejrzany, który jest tymczasowo aresztowany, konieczny jest udział funkcjonariuszy, konwojujących go. Czasem do udziału trzeba przybrać „pozorantów", tj. osoby, które w eks­perymencie odtwarzać mają rolę, np. ofiar. Pozorantem (pozorantką) w zasadzie powinien być funkcjonariusz (funkcjonariuszka) policji. Jeśli eksperyment, z uwagi na swój przedmiot, albo okoliczności jest szczególnie skomplikowany, albo z innych względów wymaga wiedzy specjalistycznej, do udziału w eksperymencie należy dopuścić biegłego w charakterze konsultanta. Jeśli eksperyment prowadzony jest w terenie otwartym, albo innym, powszechnie dostępnym, konieczne jest zabezpieczenie miejsca jego rea­lizacji przez funkcjonariuszy mundurowych, których zadaniem jest nie-wpuszczenie na teren realizacji eksperymentu osób niepożądanych. W eksperymencie może też uczestniczyć obrońca, na zasadach określo­nych przez KPK. Zalecane jest przeprowadzenie eksperymentu z udziałem podejrzanego bezpośrednio po jego przyznaniu się do winy, jeśli tylko wyrazi on na to zgodę. W czasie takiego eksperymentu, podejrzany demonstruje prze­bieg przestępstwa. To demonstrowanie przebiegu zdarzenia, z jednej stro­ny stanowi plastyczne uzupełnienie wyjaśnień, z drugiej zaś pozwala na konfrontację dotychczasowych wyjaśnień z realiami, w tym z zabezpie­czonymi w czasie oględzin śladami i dowodami, pozwala też niekiedy na znalezienie nowych śladów i dowodów. Eksperyment z udziałem podejrzanego ma jeszcze inny istotny walor. Uwiarygodnia wyjaśnienia i samo przyznanie, co może mieć istotne zna­czenie, jeśli w toku dalszego postępowania podejrzany odwoła przyznanie się do winy. Poza tym, udział w eksperymencie, zademonstrowanie w nim przebiegu przestępstwa, stanowi na ogół dość mocną psychologiczną przeszkodę do późniejszego odwołania przyznania. Od eksperymentu procesowego należy odróżnić tzw. eksperyment rzeczoznawczy. Ten ostatni nie jest czynnością procesową, dlatego też nie jest realizowany przez organ procesowy. Jest to czynność biegłego, realizowana w ramach ekspertyzy, z jego przebiegu nie sporządza się pro­tokołu, a jedynie czyni stosowną wzmiankę w opinii biegłego. W ramach eksperymentu rzeczoznawczego biegły eksperymentalnie sprawdza jakąś istotną dla wydania opinii hipotezę 93. Przeszukanie. Przeszukanie jest czynnością procesową, czyli czynnością pro­wadzoną przez organ procesowy. Czynności tej dotyczą przepisy art. 219-236 KPK. Celem przeszukania (zwanego w KPK z 1928 roku, a potocznie także i dziś „rewizją") jest przede wszystkim: 1) odnalezienie ukrywającego się podejrzanego (osoby podejrzanej) celem jej ujęcia (zatrzymania bądź przymusowego doprowadzenia), 2) znalezienie rzeczy lub śladów mogących stanowić dowód w sprawie

lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym. Kodeks postępowania karnego przewiduje przeszukania: 1) pomieszczeń i innych miejsc (wyróżnia się tu m.in. przeszukanie miejsca, pojazdu), ) osoby i odzieży na niej (przeszukanie osoby). Przepisy Kodeksu wyznaczają dość ścisłe ramy prawne dotyczące przeszukania. szczególności przepisy KPK określają cel przeszukania, podmioty które mogą je zarządzić (prokurator, albo na polecenie sądu lub prokuratora policja, lub w wypadkach wskazanych w ustawie inny organ, np. UOP, Straż Graniczna, Żandarmeria Woj­skowa), w jakiej formie (należy wydać postanowienie). Kodeks dość szczegółowo reguluje też tryb (sposób) przeprowadzenia przeszukania: postanowienie sądu lub prokuratora należy okazać osobie, u której ma być przeprowa­dzone (art. 220 § 2 KPK), przeszukania pomieszczeń zamieszkałych w porze nocnej, tj. między godziną 22.00 a 6.00 można dokonać tylko w wypadkach nie cierpiących zwłoki (art. 221 § l KPK), z tym, że przeszukanie rozpoczęte za dnia można kontynuować mimo nastania pory nocnej (art. 221 § 2 KPK). Przeszukania osoby i odzieży na niej na­leży dokonywać w miarę możności za pośrednictwem osoby tej samej płci (art. 223 KPK). Osobę, u której ma nastąpić przeszukanie należy przed rozpoczęciem czynności zawiadomić o jej celu i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów (art. 224 § l KPK), osoba ta ma prawo być obecna w czasie przeszukania, ponadto może być obecna osoba przybrana przez prowadzącego czynność (art. 224 § 3 KPK). Jeśli w czasie przeszukania nie ma gospodarza lokalu (właściciela, lokatora lub osoby administrującej lokalem), należy do asystowania przy przeszukaniu wezwać do­rosłego domownika lub sąsiada (art. 224 § 3 KPK). Jeśli przeszukiwane ma być po­mieszczenie lub teren („miejsce zamknięte") należące do instytucji państwowej lub sa­morządowej należy o zamiarze przeszukania powiadomić kierownika tej instytucji, jego zastępcę albo organ nadrzędny. Należy też dopuścić ich do asystowania przy czynności przeszukania (art. 222 § l KPK). Przeszukanie pomieszczenia (a także tere­nu) zajętego przez wojsko, może być przeprowadzone jedynie w obecności dowódcy albo osoby przez niego wyznaczonej (art. 222 § 2 KPK). Kodeks stanowi też, że przeszukanie powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy (art. 227 KPK). Przeszukanie a także dokonywanie kontroli osobistej, przeglądanie za- 132 wartości bagażu i sprawdzanie ładunku regulują także: ustawa o policji (art. 15 ust. l pkt 4 i 5), ustawa o Urzędzie Ochrony Państwa (art. 7 ust. l pkt 4), ustawa o Straży Granicznej (art. 11 ust. l pkt 6), Kodeks celny (art. 6). Z przeszukania należy sporządzić protokół. Celowe, zwłaszcza w 133 śledztwach o poważne przestępstwa, jest uzupełnienie protokołu szkicem, materiałem fotograficznym albo filmowym (nagraniem video). Do przeszukania należy się starannie przygotować. Przygotowania po­winny obejmować organizację grupy funkcjonariuszy, która ma tę czyn­ność przeprowadzić. W skład grupy wchodzić powinien zawsze funkcjo­nariusz pionu dochodzeniowo-śledczego prowadzący sprawę, w której zarządzono przeszukanie (lub inny, uczestniczący także w innych czynno­ściach śledczych podejmowanych w tej sprawie i z tej racji dobrze ją znający) oraz jego pomocnik, ewentualnie także protokolant i dokumenta­lista (technik kryminalistyk), którego zadaniem jest wykonywanie szki­ców, fotografii, filmowanie itp. Jeśli specyfika przeszukiwanego miejsca, terenu lub specyfika poszukiwanych przedmiotów (np. dokumentów) tego wymaga, w składzie ekipy powinien być także odpowiedni biegły-konsultant. Jeśli celem przeszukania jest odnalezienie ukrywającego się groźnego przestępcy, w składzie ekipy powinni znajdować się funkcjonariusze z pododdziałów antyterrorystycznych. Jeśli przeszukanie ma być prowadzone w terenie otwartym, w skła­dzie grupy powinni znaleźć się funkcjonariusze służby mundurowej, któ­rzy fizycznie zabezpieczać będą teren przeszukiwany, nie wpuszczając na ten teren osób niepożądanych. Czasem specyfika przeszukania wymagać może daleko idącej instru­mentalizacji. W szczególnych wypadkach może się zdarzyć, że celowe będzie stosowanie specjalistycznego sprzętu do poszukiwań (np. wykry­waczy metalu, aparatów rentgenowskich, radarów ziemnych, urządzeń do wykrywania podsłuchu, sprzętu termowizyjnego itp.). Wówczas w prze­szukaniu konieczny jest udział ludzi obsługujących tę specjalistyczną aparaturę. Bardzo często przy przeszukaniu korzysta się z psa policyjnego (specjalnego) specjalnie wytresowanego do poszukiwania broni, narko­tyków, zwłok, samogonu itd. Wówczas w składzie ekipy przeszukującej musi być również przewodnik psa specjalnego. Przygotowanie do przeszukania obejmować musi też dokładne sprecyzo­wanie jego celu. Ekipa musi wiedzieć czego konkretnie ma szukać w czasie przeszukania, w szczególności czego ma szukać w pierwszej kolejności. Określenie celu przeszukania musi być dokonane po dokładnej analizie zgro­madzonego już materiału dowodowego, po analizie wszystkich posiadanych w sprawie informacji operacyjnych, po przeanalizowaniu wersji śledczych. Według starej, sprawdzonej zasady policyjnej, w czasie przeszukania po­mieszczenia należy bacznie obserwować zachowanie i reakcje emocjonalne gospodarza lokalu, gdy jest on osobą podejrzaną, podejrzanym albo osobą wobec podejrzanego bliską. Swoim nieświadomym zachowaniem, reakcjami emocjonalnymi (w tym ruchami mimicznymi i pantomimicznymi) może on niekiedy wskazać miejsce ukrycia poszukiwanych rzeczy czy dokumentów. Osoby zastane w miejscu przeszukania należy wylegitymować, a w ra­zie potrzeby, jeśli zachodzi podejrzenie, że mogą one przy sobie posiadać poszukiwane rzeczy, poddać przeszukaniu osobistemu. Jeśli wśród zabezpieczonych w czasie przeszukania dokumentów są dokumenty objęte tajemnicą państwową, służbową, zawodową lub inną, chronioną ustawowo, albo dokumenty mają charakter osobisty (np. chro­niony tajemnicą korespondencji), prowadzący przeszukanie ma obo­wiązek bez zapoznawania się z treścią takiego dokumentu, zabezpieczyć go i niezwłocznie przekazać prokuratorowi lub sądowi w opieczętowa­nym opakowaniu. Na przedmioty zakwestionowane w czasie przeszukania wydaje się, niezależnie od opisania ich w protokole, pokwitowania. 94. Czynności operacyjno-rozpoznawcze. § l. Istota czynności operacyjno-rozpoznawczych Podstawą prawną dla prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznaw­czych są przepisy ustaw, w szczególności przepisy ustawy z 6.4.1990 r. o policji (Dz.U. Nr 30, póz. 179 ze zm.), ustawy z 6.4.1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U. Nr 30, póz. 180 ze zm.), ustawy z 12.10.1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. Nr 78, póz. 462 ze zm.). W szczególności są to przepisy artykułów: 14,19,19a, 19b, 20,20a, 20b, 21, 22 ustawy o policji; artykułów: 6, 6a,10,10a,10b, 11, 11a, 11b, 12, 13 ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa; artykułów: 9,9a, 9b,9c, 9d, 9e usta­wy o Straży Granicznej. Czynności operacyjno-rozpoznawcze mają na celu tajne uzyskiwanie informacji istotnych do realizacji związanych z bezpieczeństwem i po­rządkiem publicznym zadań państwowych. Uzyskane w ich toku wiadomości mogą mieć znaczenie polityczne i gospodarcze (jak w przypadku informacji wywiadu zagranicznego), karno-procesowe lub prewencyjne, zapobiegające popełnieniu konkretnego przestępstwa (jak w przypadku działań policji). Konsekwencją tajności tych czynności jest specyfika wykorzystania ich rezultatów. Bezwzględnie obowiązująca regułą jest, że jeśli ich efekt jest niewystarczający dla uzyskania dowodu w formie procesowej, to na­leży zrezygnować z prób wykorzystania uzyskanej operacyjnie informa­cji, choćby jej wiarygodność była bardzo wysoka. Funkcjonariusz, który z informacji uzyskanej operacyjnie zrobi użytek inny niż określony w ustawie podlega odpowiedzialności karnej. § 2. Formy czynności operacyjno-rozpoznawczych Wspomniane na wstępie ustawy stanowią podstawę prawną do realizacji czynności operacyjno-rozpoznawczych, stwarzaj ą one zarazem pewne ogólne ramy dla tych czynności. Szczegółowe przepisy regulujące sposób realizacji czynności opera­cyjno-rozpoznawczych zawarte w różnego rodzaju zarządzeniach szefa UOP czy Komendanta Głównego Policji, w dołączonych do nich instruk­cjach są tajne (zwykle nawet opatrzone najwyższą klauzulą tajności). Jed­nak wiadomo, że ich podstawowy repertuar, ideowo równie stary jak in­stytucja wszelkiego rodzaju policji, jest nie tylko stały i dość stabilny, ale przez różnego rodzaju przekazy, opracowania historyczne czy porów­nawcze w gruncie rzeczy ogólnie znany. Czynności operacyjno rozpoznawcze mogą być realizowane w różnych formach. Zwykle czynności te dla celów dydaktycznych dzieli się na: 1) proste (wywiad, obserwację, pracę z osobowymi źródłami informa­cyjnymi, korzystanie z danych ewidencji i zbiorów informatycz­nych, zakup kontrolowany, przesyłka kontrolowana, stosowanie techniki operacyjnej), oraz 2) złożone (inwigilację, rozpracowanie operacyjne, kombinację opera­cyjną, infiltracja środowiska przestępczego lub kryminogennego). 95. Proste formy czynności operacyjnych. Czynności proste Wywiad należy do najpowszechniej stosowanych czynności policyjnych. Może on być przeprowadzony w sposób jawny (wówczas, w zależ­ności od tego kto i do jakich celów go zlecił, należy do czynności admini­stracyjno-porządkowych lub procesowych) lub dyskretny (poufny albo nawet tajny). W tym ostatnim przypadku jest on czynnością o charakterze operacyjnym. Jego celem jest uzyskanie informacji o osobie (osobach) lub o zdarze­niu. Zwykle przeprowadza się go w celu sprawdzenia, czy jakieś zdarze­nie rzeczywiście miało miejsce, dla wstępnego sprawdzenia alibi, zebra­nia informacji o czyimś trybie życia, zachowania w określonym czasie, kontaktach itp. Wywiad taki może być przeprowadzony w miejscu pracy osoby znajdującej się w zainteresowaniu policji, w jej środowisku sąsie­dzkim, towarzyskim. Obserwacja jest działaniem polegającym na tajnym śledzeniu osoby w konkretnych sytuacjach, celem rozpoznania i udokumentowania jej za­chowań. Obserwacja może być towarzysząca, gdy osoba obserwowana przemieszcza się (pieszo lub pojazdem) a zespół obserwatorów podąża za nią, lub stacjonarna, gdy istotne jest pojawienie się osoby w określonym miejscu l jej zachowanie w tym miejscu. Może być ona ciągła, gdy osoba obserwowana jest w sposób ciągły przez jakiś czas lub okresowa, gdy pro­wadzi się j ą tylko w określonych godzinach, porach dnia. Cele obserwacji mogą być różne. Najczęściej chodzi o rozpoznanie gdzie dana osoba bywa, z kim, kiedy i gdzie się spotyka, czy w toku tych spotkań dzieje się coś szczególnego (np. przekazywanie jakiś przed­miotów czy dokumentów). Celem obserwacji może być też gromadzenie informacji o osobie, jej stylu życia, zwyczajach, upodobaniach itp., co może mieć znaczenie przy planowaniu innych czynności operacyjnych. Obserwacja ma sens wówczas, gdy obserwowane fakty są w jakiejś for­mie dokumentowane: w formie notatek, zdjęć fotograficznych lub za po­mocą techniki wideo. Doniosłość informacji uzyskanych w toku obserwacji bywa ogromna, ale też stosowanie j ej bywa bardzo trudne i zawsze jest bardzo kosztowne, angażujące duże zespoły ludzkie, samochody i sprzęt specjalistyczny (np. samochody wyposażone w peryskopy, specjalne kamery wideo, aparaty fotograficzne). Praca z osobowymi źródłami informacyjnymi stanowi niezwykle wa­żny element pracy operacyjnej każdej policji. Tajnych informatorów dzieli się na kilka kategorii, według różnych kryteriów. Jednym z nich jest długo­trwałość współpracy (informatorzy stali lub doraźni, pozyskani do jednej konkretnej sprawy). Innym kryterium jest status informatora: czy jest to osoba wywodząca się ze środowiska przestępczego i tkwiąca w nim, która dla jakiś własnych korzyści podjęła współpracę lub została do tej współpra­cy nakłoniona, czy też osoba, która z racji zawodu ma kontakt z takim śro­dowiskiem (np. kelner, szatniarz, taksówkarz, sprzedawca). Tajni informatorzy (konfidenci, tajni współpracownicy) podejmują współpracę z policją z różnych motywów. Najczęściej są do tej współpra­cy werbowani („pozyskiwani"). Argumentami wykorzystywanymi przy werbunku może być życzliwość policji, polegająca np. na tolerowaniu ja­kiejś półlegalnej działalności, rezygnacja ze ścigania drobnego przestęp­stwa lub wykroczenia (np. drogowego), ochrona przed niebezpieczeń­stwem grożącym ze strony świata przestępczego, pomoc w rozwiązaniu jakiegoś problemu życiowego czy zawodowego. Natomiast policje (i służby specjalne) niechętnie na ogół korzystają z usług informatorów którzy współpracę deklarują samorzutnie, motywując ją sympatią do poli­cji, patriotyzmem itp., wychodząc z założenia, że tego typu informator nie w pełni znajduje się pod kontrolą i może doprowadzić do dekonspiracji. Już zwerbowany informator jest później wynagradzany za dostarczone informacje w sposób proporcjonalny do rodzaju i wartości informacji, i w sposób odpowiadający jego statusowi społecznemu, i oczekiwaniom. Zwykle są to premie pieniężne, ale mogą też być inne formy wynagradza­nia (prezenty, alkohol). Wynagrodzenie informatorów wypłacane jest z funduszu operacyjnego. Zasadą jest pełne zakonspirowanie informatora, który w kontaktach z policją posługuje się uzgodnionym pseudonimem, którym sygnuje swe ewentualne meldunki. Również spotykający się z informatorem policjant („prowadzący") w swoich meldunkach przekazując uzyskane od niego in­formacje nie wymienia nigdy jego nazwiska, a jedynie pseudonim. Zasadą powszechnie akceptowaną w policjach na świecie jest pełne i absolutne za­pewnienie konfidentowi dyskrecji, tak w okresie współpracy, jak i po jej za­kończeniu. Nie mając pełnej gwarancji swej anonimowości informator nigdy nie będzie pełnowartościowym i w pełni szczerym współpracownikiem poli­cjanta prowadzącego. Prawdziwe personalia informatora powinny być ujęte tylko w tajnej ewidencji policyjnej, do której dostęp może mieć tylko bardzo ograniczo­ne i ściśle określone grono funkcjonariuszy. Zasadą jest, że informator ma tylko jednego prowadzącego, z którym spotyka się w umówionych miejs­cach, ewentualnie jest wywoływany w umówiony wcześniej sposób. Za­równo spotkania, jak i ich wywoływanie powinny być realizowane z za­chowaniem zasad tajności i dyskrecji. Zakłada się, że każdy funkcjona­riusz operacyjny powinien mieć kilku stałych tajnych informatorów. Korzystanie z danych ewidencji i zbiorów informatycznych . Zakup kontrolowany polega na dokonaniu w sposób niejawny nabycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, (albo ule­gających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewoże­nie lub obrót którymi są zabronione), lub na wręczeniu lub przyjęciu ko­rzyści majątkowej („łapówki") w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie, o jego sprawcy (sprawcach) albo dla uzyskania dowodu (por. art. 19 a ustawy o policji, art. 10a ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa). Stosowanie techniki operacyjnej polega głównie na wykorzystaniu podsłuchów i podglądów. Podsłuch może być telefoniczny (nie rodzi on zwykle problemów tech­nicznych, o ile przechwytywana transmisja nie jest szyfrowana) albo po­mieszczeń. Do tego ostatniego służą aparaty o bardzo zróżnicowanym po­ziomie rozwiązań technologicznych, od względnie prostych po bardzo wy­rafinowane. Najogólniej wyróżnia się tu urządzenia przewodowe (które mogą wykorzystywać swoje autonomiczne okablowanie, albo też działać w sieci elektrycznej, wodociągowej, centralnego ogrzewania itp.) i bezprze­wodowe (transmitujące przejmowany materiał akustyczny drogą radiową). Urządzenia bezprzewodowe ograniczone są żywotnością zasilających je baterii. W każdym przypadku problemem jest umieszczenie sondy (mikro­fonu) w określonym pomieszczeniu. Korzysta się tu albo z działań agenturalnych, albo dyskretnie wchodzi się do pomieszczenia (np. przy okazji re­montu, malowania, sprzątania). Istniej ą też możliwości techniczne umożli­wiające podsłuch pomieszczeń ze znacznej nieraz odległości, bez potrzeby wchodzenia do wnętrz pomieszczenia dla zainstalowania sondy. Stosowane są też aparaty podsłuchowe nasobne, służące do tajnej reje­stracji i transmisji odbywanych lub podsłuchiwanych rozmów. Nagry­wającym może być pracownik operacyjny lub tajny współpracownik. Urządzenia takie, z uwagi na swą miniaturyzację mogą być kamuflowane dosłownie we wszystkim: w guziku, okularach, spince do krawata. Podgląd pomieszczeń realizowany bywa za pomocą wzierników o mikro­skopijnych końcówkach, które wprowadzić można w okolice okien czy drzwi, ale także przez ścianę lub sufit pomieszczenia, przy czym wymagany otwór może być średnicy mniejszej niż średnica szpilki. Wymiary zminiaturyzowanej kamery tv dokonującej transmisji pozwalają umieścić ją niemal wszędzie. Ostatnie lata przyniosły też rozwój aparatury umożliwiającej wykorzysta­nie tzw. ulotu elektromagnetycznego czyli naturalnej dla większości kompu­terowych monitorów emisji promieniowania, które można przechwycić i na­stępnie odtworzyć informacje zawarte w emitującym komputerze. Do środków techniki operacyjnej zalicza się także metodykę tajnego otwierania korespondencji, ujawniania tajnopisów i inne. 96. Złożone formy czynności operacyjnych. Czynności złożone Inwigilacja polega na długotrwałym, systematycznym, tajnym śledze­niu konkretne] osoby, z łącznym wykorzystaniem wszystkich w zasadzie prostych form czynności operacyjnych. Osobom inwigilowanym zakłada się specjalne teczki (w tradycyjnej terminologii kryminalistycznej zwane aktami dossiers), które zawierają notatki i inną dokumentację czynności podjętych wobec osoby inwigilo­wanej. Celem inwigilacji teoretycznie może być niedopuszczenie do po­pełnienia przez inwigilowaną osobę przestępstwa. Zwykle celem jest sprawdzenie słuszności podejrzenia o popełnieniu przez taką osobę prze­stępstwa w przeszłości i uzyskanie dowodów niezbędnych do wszczęcia postępowania karnego. Rozpracowanie operacyjne to również koncentracja różnych prostych czynności operacyjnych w celu realizacji wspólnego zadania. Od inwigilacji rozpracowanie operacyjne różni się tym, że z reguły nie doty­czy jednej konkretnej osoby ale jakiegoś zagadnienia (np. serii zabójstw dokonanych przez nieznanego sprawcę). Infiltracja środowiska przestępczego lub kryminogennego jest realizowana dla możliwości sprawowania nad nim policyjnej kontroli, przez zapewnienie sobie stałego dopływu informacji z tego środowiska. Doko­nuje się jej poprzez werbowanie z tego środowiska informatorów, umieszczanie w nim już wcześniej zwerbowanych infor­matorów, lub agentów, tj. własnych funkcjonariuszy, którzy albo na krót­ko kamuflują swą rzeczywistą rolę, udając przedstawiciela innego zawo­du (np. akwizytora), albo też rolę swą mają zakamuflowaną na znacznie dłużej, zajmując tzw. etat niejawny. Na przykład policjant, zatajając fakt swej służby, zatrudnia się jako urzędnik bankowy, pracuje w tej roli, nie przestając być równocześnie kadrowym funkcjonariuszem policji, wyko­nującym w banku swe policyjne, operacyjne zadania, np. inwigilując określonych pracowników banku. 97. Registratury informacyjno-rozpoznawcze (wymień zbiory). System registratur kryminalistycznych stanowi swoistą pamięć policji. Zawarte w nim dane i możliwość ich kojarzenia oddają nieocenione wprost usługi, zarówno w działaniach wykrywczych, zmierzających do wykrycia sprawców przestępstw, jak i w dowodzeniu im winy. Prowadzone przez policje zbiory i ewidencje (registratury) służą prze­de wszystkim do: 1) typowania sprawców przestępstw, 2) ustalania związków pomiędzy zdarzeniami przestępnymi, 3) koordynowania działań policji, 4) analizy i prognozowania zagrożeń. Informacje o czynach przestępczych, osobach podejrzanych oraz przedmiotach związanych z przestępstwami zawarte są w podstawowych zbiorach ewidencyjnych i kryminalistycznych, do których należą: 1) Zintegrowany System Informacji Policyjnej (ZSIP), 2) Centralne i Wojewódzkie Registratury Daktyloskopijne, 3) Zbiory Zdjęć Sygnalitycznych, 4) Krajowy Zbiór Łusek i Pocisków z Miejsc Przestępstw, 5) Zbiory Wzorców Broni i Amunicji, 6) Centralna Kartoteka Broni Utraconej, 7) Centralna Kartoteka Dokumentów Anonimowych. 98. Wersja kryminalistyczna, jej budowa i znaczenie. W znacznym procencie spraw, pierwsza informacja o przestępstwie (najczęściej w formie zawiadomienia) zawiera już w sobie informację o tym, kto jest sprawcą. Również szereg okoliczności sprawy, przebieg zdarzeń, a czasem nawet motywacje sprawcy są znane od samego po­czątku postępowania. W takiej sytuacji do policji, a także prokuratury należy jedynie udokumentowanie tych informacji w formie wymaganej przez przepisy Kodeksu postępowania karnego, a także ujęcie i ewen­tualnie, zatrzymanie sprawcy. Jednak przy pewnej liczbie spraw, spraw­ca w momencie przyjmowania zgłoszenia o przestępstwie pozostaje nie­znany i zadaniem organów dochodzeniowo-śledczych jest wówczas jego wykrycie. W takiej sytuacji, trzeba rozpocząć od próby uporządkowania wiedzy o zdarzeniu według znanego od starożytności schematu, wyznaczonego przez tzw. „siedem złotych pytań" Odpowiedź na te pytania wymaga zwykle intelektualnej rekonstruk­cji całego zdarzenia, łączącej znane już fakty z hipotezami. Ten zmie­rzający do intelektualnej rekonstrukcji zdarzenia proces jest niezwykle trudny do zdefiniowania w aspekcie metodologicznym. Składa się on z rozmaitego rodzaju wnioskowań, wśród których, zwykle wymienia się wnioskowania redukcyjne (polegające na wnioskowaniu ze skutku o przyczynie, ale także z innych wnioskowań (dedukcyjnych, indukcyjnych), zazwyczaj wielokierunkowo rozgałęzionych i wspartych intuicją (na któ­rą składa się zapewne wiedza, doświadczenie, inteligencja, zdolność do analitycznego myślenia itp.). W rezultacie powstają zdania opisujące przestępcze zdarzenie w szcze­gólności określające osobę sprawcy, jego motywacje itp. Chociaż na po­czątku nie wiadomo, czy i które z tych zdań są prawdziwe, mogą one jednak przyczynić się do nadania sensu, zwłaszcza zaś uporządkowania dal­szych czynności wykrywczych. Dzięki nim nie błądzi się już na oślep, ale weryfikując wartość poszczególnych zdań, ma się szansę zbliżenia się do prawdy. Widoczna jest tu pewna analogia z procesem poznawczym w naukach empirycznych: badacz najpierw buduje hipotezę, czyli zdanie o niewia­domej wartości logicznej, które następnie sprawdza i po zrealizowaniu obserwacji czy też eksperymentu, te hipotezę odrzuca albo przyjmuje, nadając jej status twierdzenia. Hipoteza odnosząca się do przebiegu fragmentu lub całości zdarzenia przestępczego, zbudowana na użytek procesu wykrywczego, nosi nazwę wersji kryminalistycznej albo wersji śledczej. § 2. Zasady budowy wersji Istnieje kilka ogólnych reguł związanych z budową wersji, (zwanych czasem zasadami budowy wersji): 1) nie powinno się poprzestawać na budowie jednej wersji zdarzenia. Stworzenie wariantów alternatywnych zwiększa szansę wykrycia sprawcy, 2) wersja może obejmować całość zdarzenia, ale często bardziej celo­we jest zbudowanie hipotetycznego opisu (opisów) tylko jego frag­mentu (wersja cząstkowa) 3) szczególnie ważnym rodzajem wersji cząstkowej jest wersja osobo­wa, zawierająca założenia co do osoby sprawcy (sprawców). Pod­stawą budowy takiej wersji jest znajomość kazuistyki kryminalnej i kryminologii (określone rodzaje przestępstw popełniaj ą przestępcy o określonych parametrach socjologicznych i psychologicznych), analiza modus operandi sprawcy, znajomość środowiska ofiary, jej stosunków zawodowych, towarzyskich, sytuacji materialnej, ro­dzinnej itp., 4) każda tworzona wersja bezwzględnie powinna spełniać warunek sprawdzalności. Znaczy to, że konsekwencje zawartych w niej założeń są w ogóle możliwe do ujawnienia, z uwzględnieniem zdrowego rozsądku i pozostających w dyspozycji możliwości działania, 5) celowe jest zhierarchizowanie wersji według stopnia ich prawdopo­dobieństwa (wersję traktuje się wtedy jako przypuszczenie, najsil­niejsze z nich uznając za najbardziej prawdopodobne) i rozpoczęcie sprawdzania od wersji najbardziej prawdopodobnej. Zbudowanie dobrej wersji wymaga znajomości lokalnych realiów, 57 zwłaszcza sytuacji kryminogennej na terenie, gdzie popełniono prze­stępstwo, aktualnej charakterystyki świata przestępczego i jego aktyw­ności. Jest to w pewnym sensie znajomość tła. Kolejnym warunkiem sensowności wersji jest jej należyta podstawa informacyjna. W zasadzie sposób gromadzenia informacji, użytecznych w budowie wersji jest nie­specyficzny w stosunku do korzystania ze źródeł informacji potrzeb­nych dla innych czynności wykrywczych. Ważnym punktem wyjścia są wskazania, czy sugestie pokrzywdzonych zawarte w treści ich prze­słuchania. Konfrontuje sieje z wynikami oględzin, informacjami z ewi­dencji i archiwów, informacjami ze źródeł operacyjnych itp. Użyteczna może być analogia ze zbiorem zdarzeń podobnych, znanych z dotych­czasowej praktyki. § 3. Wersja a plan śledztwa Budowa wersji, a następnie ich weryfikacja determinują w dużej mierze plan śledztwa. Kolejność wykonywanych czynności zwykle jest związana z weryfikacją wersji. Dla przeprowadzenia takiej weryfikacji, należy wykonać konkretne działania, za realizacje których odpowie­dzialni są poszczególni funkcjonariusze. Tak więc przynajmniej pierw­sza faza śledztwa polega na rozpisaniu zadań, wyznaczeniu osób odpo­wiedzialnych za ich realizację i zakreśleniu terminów realizacji, zmie­rzających do weryfikacji kolejnych wersji śledczych. Jeśli przestępstwo jest poważne, a do prowadzenia śledztwa skierowano odpowiednio li­czną grupę funkcjonariuszy, możliwe jest równoległe sprawdzenie wię­cej niż jednej wersji. 99. Sprawdzanie alibi. Sprawdzanie alibi jako metoda weryfikacji wersji osobowej. Alibi definiuje się jako bytność podejrzanego w czasie popełnienia przestępstwa na miejscu innym niż to miejsce na którym przestępstwo zo­stało popełnione, wykluczającą tym samym jego udział w zarzucanym mu czynie. Wykazywanie alibi, jest częstą formą obrony podejrzanego (oskar­żonego), który wykazuje w ten sposób, że nie mógł dopuścić się zarzuca­nego mu czynu, bowiem w tym czasie, gdy czyn ten był popełniany, on znajdował się w innym miejscu. Sprawdzenie alibi, jest ważnym elemen­tem sprawdzania wersji osobowej. 100.Pościg. Pościg, to działania podjęte przez policjanta (patrol policyjny, jednost­kę policyjną, specjalną gmpę) zmierzające do ujęcia osób ściganych, które przemieszczają się w terenie. Wielkość i rodzaj przedsięwzięć or­ganizacyjnych, taktycznych, a nawet technicznych uzależnione są od ro­dzaju pościgu, sposobu ucieczki ściganego, stopnia w jakim jest on nie­bezpieczny (czyli jakie i dla kogo stwarza niebezpieczeństwo), terenu w jakim odbywa się pościg itp. Zwykle celem pościgu jest zatrzymanie (czasem tylko sprawdzenie tożsamości) osoby ściganej, czyli: 1) osoby, która ucieka bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, 2) osoby, która wezwana do okazania dokumentów ucieka, 3) osoby, która po popełnieniu przestępstwa ukrywała się, a odnalezio­na, podejmuje ucieczkę, 4) osoby pozbawionej wolności, która uciekła z zakładu karnego, aresztu, komendy (komisariatu) policji, z konwoju itp. Użycie w czasie pościgu broni palnej regulują przepisy art. 17 ust. l ustawy o policji, art. 9 ust. l ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa, art. 24 ust. l ustawy o Straży Granicznej. Zgodnie z przepisem art. 243 § l KPK każdy (a więc nie tylko policja) ma prawo ująć osobę w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeśli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub jeśli nie można ustalić jej tożsamości. Jedna­kże osobę tak ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji (art. 243 § 2 KPK). W trakcie bezpośredniego pościgu za osobą, wobec której istnieje uzasadnione podej­rzenie popełnienia zabójstwa, zamachu terrorystycznego, uprowadzenia osoby w celu wymuszenia okupu lub określonego zachowania, rozboju, kradzieży rozbójniczej, wy­muszenia rozbójniczego, umyślnego ciężkiego uszkodzenia ciała, zgwałcenia, podpa­lenia lub umyślnego sprowadzenia w inny sposób niebezpieczeństwa powszechnego dla życia albo zdrowia, policjant ma prawo użycia broni palnej. Prawo takie ma rów­nież w czasie bezpośredniego pościgu za osobą, która dokonała, lub usiłowała doko­nać bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność policjanta lub innej osoby, która nie podporządkowała się wezwaniu do natychmiastowego po­rzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu, zdrowiu lub wolności policjanta lub innej osoby; w pościgu za osobą, która usiłowała przemocą odebrać broń policjantowi lub innej osobie uprawnionej do posia­dania broni palnej, a także w pościgu za osobą dokonała, lub usiłowała dokonać zama­chu na mienie, stwarzając jednocześnie bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności człowieka (art. 17 ust. l ustawy o Policji). Jeśli pościg kończy się ujęciem osoby ściganej, należy ją wylegitymować lub w inny sposób ustalić (potwierdzić) jej tożsamość, albo zatrzy­mać, jeśli spełnione są ustawowe warunki zatrzymania (por. art. 243-248 KPK oraz art. 15 ust. l pkt. 2 i 2', pkt. 3 ust. 2-5 ustawy o policji, art. 7 ust. l pkt. 2, ust. 2-3 ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa, art. 11 ust. l pkt. 7 ustawy o Straży Granicznej). Jeśli w wyniku pościgu nie udało się ująć osoby ściganej i kontynuowa­nie pościgu wydaje się niecelowe, działania te przerywa się w tej formie i ewentualnie kontynuuje w formie czynności operacyjno-rozpoznawczych. Zdarza się, że pościg, zwłaszcza za uzbrojonym przestępcą (lub tym bardziej grupą przestępczą, terrorystyczną) ma postać skomplikowanych i zorganizowanych działań, z udziałem różnych jednostek i formacji poli­cyjnych (w tym także pododdziałów wojsk podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji), z użyciem pojazdów, śmigłowców, spe­cjalnego sprzętu łączności itp. W działaniach policyjnych rozróżnia się kilka form takiego pościgu: 1) pościg czołowy („po śladach"); pościg taki zaczyna się z miejsca przestępstwa lub miejsca ucieczki ściganego, 2) czynności zaporowe, organizowane przez policję na drogach spo­dziewanej trasy ucieczki ściganego; zwykle czynności zaporowe prowadzone są łącznie z pościgiem czołowym. Często pościg uzupełniony jest zasadzką i działa­niami poszukiwawczymi (penetracyjnymi). Czasem przy pościgu wyko­rzystuje się psa tropiącego. W czasie pościgu i działań penetracyjnych zabezpiecza się ewentualne ślady i dowody, na które można się natknąć na drodze ucieczki sprawcy, prowadzi się też inne działania administracyjno-porządkowe (np. rozpytuje ludzi itp.). 101 Poszukiwania. Poszukiwania są formą czynności taktyczno-kryminalnych podejmo­wanych w ramach toczącego się postępowania (por. art. 278 KPK), w ra­mach czynności sprawdzających (art. 307 KPK) lub w ramach działań operacyjno-rozpoznawczych. Celem tych działań może być ujawnienie ukrywającego się sprawcy przestępstwa (albo innych osób ukrywa­jących się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości, uchy­lających się od odbycia orzeczonej kary itp.) albo świadków przestęp­stwa, albo osób zaginionych, zdobycie śladów i dowodów przestępstwa lub informacji o śladach i dowodach. Podstawą wszczęcia poszukiwań mogą być pisemne polecenia sądów lub prokuratur, a także wnioski (lub wystąpienia) jednostek terenowych Policji, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Żandarmerii Wojskowej i innych uprawnionych organów państwowych. Polecenia (wnioski, wystąpienia) o wszczęcie poszukiwań powinny być z zasady kierowane do jednostek policyjnych terenowo właściwych dla ostatniego znanego miejsca zamieszkania poszukiwanego, a gdy to miejsce nie jest znane do jednostki policji właściwej dla miejsca po­pełnienia przestępstwa w związku z którym poszukiwanie jest wszczy­nane. Dokument stanowiący podstawę wszczęcia poszukiwań, powinien być wydany przez uprawniony organ i powinien zawierać personalia osoby poszukiwanej, jej rysopis, ewentualnie fotografię, ostatnie znane miejsce pobytu, zarzucane jej przestępstwo (lub inny powód dla którego jest po­szukiwana), oraz wskazanie, co należy uczynić z poszukiwanym w razie ustalenia jego miejsca pobytu (np. zatrzymać, a po zatrzymaniu doprowa­dzić lub tylko poinformować o miejscu pobytu itd.). Poszukiwania, w za­leżności od potrzeb, mogą mieć zasięg lokalny lub ogólnokrajowy. Poszukiwania osób rozpoczyna się od wywiadów w miejscu ostatnie­go pobytu, w razie potrzeby także w miejscu pracy, sprawdza się miejsca i środowiska, w których poszukiwany przebywał lub miał kontakty. Dla realizacji tego zadania łączy się czynności o charakterze administracyjno-służbowym (rozpylania, korespondencja z instytucjami i firmami) oraz o charakterze operacyjno-rozpoznawczym (korzysta się tu z opera­cyjnych informacji zebranych uprzednio o osobie poszukiwanej, jej sto­sunkach rodzinnych, znajomościach, kontaktach i zwyczajach; zleca się szukanie tajnym współpracownikom itp.). Czasem w ramach poszukiwań stosuje się także inne jeszcze formy działań taktyczno-kryminalnych: penetracje terenu, zasadzki itp. O skuteczności poszukiwań w dużej mierze decyduje współpraca ze społeczeństwem i mediami. W niektórych sytuacjach celowe może być zwrócenie się do mediów (telewizji, prasy, radia) o publikację stosow­nych komunikatów i opublikowanie w prasie, lub pokazanie w telewizji fotografii poszukiwanego, wraz z apelem do społeczeństwa o udzielenie informacji o jego miejscu pobytu. Zwrócenie się o pomoc do społeczeń­stwa za pośrednictwem mediów, jest szczególnie uzasadnione przy poszu­kiwaniu osób zaginionych, a także osób, za którymi wydano listy gończe (por. art. 279 i 280 KPK), oraz za osobami, za którymi nie wydano wpraw­dzie listów gończych, ale są podejrzewane o popełnienie szczególnie nie­bezpiecznych przestępstw, zwłaszcza zaś takich osób, których pozostawa­nie na wolności może zagrażać bezpieczeństwu innych osób lub porząd­kowi publicznemu. Zamiast zdjęcia, jeśli policja nim nie dysponuje, publikuje się czasem portret rysunkowy takiej osoby, stworzony na podstawie zeznań świad­ków. Postanowienie o poszukiwaniu listem gończym wydaje sąd lub prokurator, je­śli podejrzany (oskarżony) w stosunku do którego wydano postanowienie o tym­czasowym aresztowaniu ukrywa się (art. 279 § l KPK). Postanowienie o poszuki­waniu listem gończym można wydać także w stosunku do podejrzanego (oskar­żonego), co do którego nie wydano postanowienia o tymczasowym aresztowaniu (art. 279 § 2 KPK). Według art. 280 KPK, list gończy musi zawierać: oznaczenie sądu lub prokuratora, który wydał postanowienie, dane o osobie ułatwiające jej poszukiwanie (personalia, rysopis, znaki szczególne, miejsce pracy i miejsce zamieszkania oraz, jeśli to możliwe, także jej fotografię). W liście gończym powinna być także informacja o treści zarzutu postawionego podejrzanemu (oskarżonemu), oraz informacja o postanowieniu o tym czasowym aresztowaniu te) osoby List gończy zawiera także wezwanie, adresowane go do każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego do zawiadomienia o tym naj bliższej jednostki policji, prokuratora lub sądu, a także pouczenie o odpowiedzialności karnej za ukrywanie osoby poszukiwane) lub udzielanie jej pomocy w ucieczce List może informować o nagrodzie za ujęcie lub przyczynienie się do ujęcia poszukiwane go (o ile taka nagroda została ustanowiona) oraz zapewniać dyskrecję osobie informującej. List gończy może być rozpowszechniany za pośrednictwem mediów, a także, w razie potrzeby, może być rozplakatowany w miejscach publicznych Na wewnętrzny użytek Policji (a także Straży Graniczne), UOP) publi­kowane są specjalne wykazy osób poszukiwanych w formie książeczek zawierających zdjęcia i dane osób poszukiwanych Takimi książeczkami dysponują służby patrolowe policji i obsługa przejść granicznych Wykazy osób poszukiwanych publikowane są we wszystkich policjach na świecie (a także przez międzynarodowe i regionalne organizacje policji) w formie specjalnych gazet policyjnych, książeczek, albumów itp. W ostatnich latach coraz powszechniej służbom patrolowym oraz obsługom przejść granicznych udostępnia 102.Zatrzymanie. 1.1. Zatrzymanie jest formą pozbawienia wolności Artykuł 41 ust l Konstytucji RP stanowi, ze każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą, pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie Zatrzymanie potraktowane zostało w kodeksie jako odrębny i samodzielny środek przymusu procesowego Istnieje jednak ścisły związek zatrzymania ze środkami zapobiegawczymi, zwłaszcza z tymczasowym aresztowaniem, bardzo często poprzedzanym zatrzymaniem osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa (zob. art. 244 § 4 oraz art. 248) 2. Poza zatrzymaniem procesowym występują w naszym systemie prawa inne jeszcze rodzaje zatrzymania Na podstawie art. 15 ust. l pkt. 3 ustawy o Policji, wobec osób stwarzających w sposób oczywisty zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia, stosowane może być zatrzymanie porządkowe (nazywane też prewencyjnym). Artykuł 15 ust. l pkt 2a ustawy o Policji daje podstawę do zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia opuściły areszt śledczy lub zakład karny i w wyznaczonym terminie do niego nie powróciły, np. po terminie przepustki lub przerwy wykonania kary pozbawienia wolności; jest to zatrzymanie penitencjarne. Zatrzymanie administracyjne stosowane jest na podstawie art. 40 ust. l ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. Nr 35, póz. 230 z późn. zm.), wobec osób, które zachowaniem swoim dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakładzie pracy, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób; zatrzymanie to stosowane „do wytrzeźwienia" nie może przekraczać 24 godzin. Jeszcze inny charakter ma zatrzymanie krótkotrwałe (zatrzymanie chwilowe, określane też jako legitymowanie), dokonywane na podstawie art. 15 ust. l ustawy o Policji i art. 7 ust. l pkt l ustawy o UOP — w celu ustalenia tożsamości osoby (ewentualnie także dla udzielenia pouczenia lub nałożenia na nią mandatu). Także w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia przewidziana jest w pewnych sytuacjach i pod określonymi warunkami możliwość dokonywania zatrzymania (art. 72 § l i art. 141) albo tylko ujęcia osoby (art. 71 i art. 139); uwzględniać przy tym trzeba różnice między „zatrzymaniem" i przymu­sowym „doprowadzeniem" osoby, chociaż niekiedy te środki przymusu pozostają ze sobą w ścisłym nawet związku II. W rozdziale 27, zatytułowanym „Zatrzymanie", unormowane zostały w istocie dwie formy tego środka przymusu, mianowicie „ujęcie" oraz zatrzymanie „właściwe" l. Każdy (nie tylko pokrzywdzony) ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli: 1) zachodzi obawa ukrycia się tej osoby, lub 2) nie można ustalić jej tożsamości (art. 243). Jeżeli sprawca przestępstwa nie został ujęty na gorącym uczynku, można go ująć na podstawie tego przepisu tylko w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, co należy rozumieć w ten sposób, że musi to być pościg o charakterze ciągłym, rozpoczęty natychmiast po dokonaniu lub usiłowaniu dokonania czynu zabronionego. Przepis nie zakreśla maksymalnej granicy czasu trwania tak pojmowanego pościgu, który może być wykonywany nawet przez kilka dni.

Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji Przetrzymanie osoby poza okres konieczny do przekazania jej Policji, grozi odpowiedzialnością z art 189 lub art 191 k k , za bezprawne pozbawienie wolności lub zmuszanie do określonego zachowania się 2. Szersze uprawnienia w zakresie stosowania zatrzymania posiada Policja która ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypusz­czenie, ze popełniła ona przestępstwo, a jednocześnie zachodzi obawa 1) ucieczki lub ukrycia się tej osoby, albo 2) zatarcia śladów przestępstwa, bądź 3) nie można ustalić jej tożsamości (art 244 § l) Przepis używa sformułowania „osoba podejrzana" dla odróżnienia od „podejrzanego" w rozumieniu art 71 § l Oczywiście zatrzymanie wolno stosować tym bardziej wobec podejrzanego w rozumieniu procesowym, w toku prowadzonego przeciw niemu postępowania przygotowawczego, np jeżeli zachodzi obawa ucieczki, a nie wydano jeszcze postanowienia o tymczasowym aresztowaniu a także w stosunku do oskarżonego Na podstawie art. 244 § l zatrzymana może być tylko osoba, co do której istnieje (co najmniej) uzasadnione przypuszczenie, ze popełniła ona przestęp­stwo, jest to wymaganie mniejsze niż wówczas, gdy ustawa żąda uzasadnionego podejrzenia (zob. art. 303) Przypuszczenie może opierać się np na bezpośredniej obserwacji funkcjonariusza Policji, na informacji otrzymanej od świadków zdarzenia, a także na zebranych dowodach, zwłaszcza jeżeli zatrzymanie następuje w toku wszczętego uprzednio postępowania karnego Oprócz przypuszczenia, ze osoba popełniła przestępstwo, musi wystąpić obawa ukrycia się tej osoby (uzasadniona np próbą ucieczki) lub zatarcia śladów przestępstwa (np. ukrycia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, usunięcia odcisków linii papilarnych) bądź tez niemożność ustalenia jej tożsamości III. Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach oraz wysłuchać go (art 244 § 2) Unormowanie to spełnia wymaganie art 41 ust 3 Konstytucji, w mysi którego każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla mego poinformowany o przyczynach zatrzymania Z zatrzymania sporządza się protokół, w którym należy podać imię, nazwisko i funkcję dokonującego tej czynności, imię i nazwisko osoby zatrzymanej, a w razie niemożności ustalenia tożsamości — jej rysopis, a nadto dzień, godzinę, miejsce i przyczynę zatrzymania, z podaniem, o jakie przestępstwo się ją podejrzewa (zob. również art. 265, który stanowi, ze okres tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania) Należy także wciągnąć do protokołu złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przy­sługujących prawach. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu (art 244 § 3) Uwidocznienie w protokole czasu (momentu) zatrzymania ma istotne znaczenie także ze względu na ustawowy, względnie krótki, ściśle (w godzinach) określony maksymalny termin trwania zatrzymania Wysłuchanie zatrzymanego i przyjęcie od niego oświadczeń nie jest prze­słuchaniem procesowym, którego przeprowadzenie oznaczałoby w świetle art 308 nie tylko wszczęcie postępowania karnego (jeżeli nie było ono już wcześniej wszczęte), ale jednocześnie także wszczęcie (skierowanie) postępowania przeciwko określonej osobie (zatrzymanemu), którą od chwili rozpoczęcia przesłuchania należy uważać za podejrzanego W praktyce zaś znaczna część zatrzymań w ogóle nie prowadzi do skierowania przeciwko osobom zatrzymanym postępowania (ścigania) karnego IV. Niezwłocznie po zatrzymaniu osoby podejrzanej należy przystąpić do zebrania niezbędnych danych, a także o zatrzymaniu zawiadomić prokuratora Jeżeli nie nastąpiło jeszcze wszczęcie postępowania przygotowawczego, zbieranie danych odbywa się metodami nieprocesowymi, np w drodze przeprowadzania rozmów („rozpytywań"), wywiadów, obserwacji, ale także np. poprzez pozyskiwanie dokumentów (najczęściej są to tzw czynności operacyjne, czyli operacyjno--rozpoznawcze, zob. tez art. 307), jeżeli równocześnie zachodzi potrzeba zabez­pieczenia śladów i dowodów lub przedstawienia sądowi wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania odpowiednio wiarygodnego materiału dowodowego, zbieranie niezbędnych danych następuje zazwyczaj w formie dokonywania czynności procesowych, na podstawie art. 308 (tzw. czynności nie cierpiące zwłoki) Gdy zebrane materiały wskazują na brak (ustanie) przyczyn dalszego zatrzymania — osobę należy natychmiast zwolnić, w razie zaś istnienia podstaw, o których mowa w art 258 § 1-3, należy wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie (art 244 § 4) Zawiadomienie prokuratora o fakcie zatrzymania osoby ma przede wszystkim umożliwić mu czuwanie nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem czynności policyjnych w tych sytuacjach, gdy istnieje prawdopodobieństwo, ze zatrzymanie przekształci się w tymczasowe aresztowanie V. Zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z mm rozmowę, zatrzymujący może zastrzec, ze będzie przy niej obecny (art 245 § l) Jest to długo w polskim procesie oczekiwane unormowanie o charakterze gwarancyjnym, nawiązujące do regulacji występujących w państwach rozwiniętej demokracji

VI. Artykuł 41 ust 2 Konstytucji RP głosi, ze każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu

niezwłocznego ustalenia legalności tego postępowania Postanowienie to dotyczy także zatrzymania W myśl art. 246 zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu rejonowego miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania, podlegające niezwłocznemu rozpoznaniu. W zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności i legalności zatrzymania oraz prawidłowości jego wykonania (kodeks traktuje więc szerzej niż Konstytucja podstawy i zakres sądowej kontroli zatrzymania, obejmując nimi badanie nie tylko legalności, ale także zasadności i prawidłowości wykonania zatrzymania). W razie uznania bezzasadności lub nielegalności zatrzymania, sąd zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego; ponadto w takiej sytuacji oraz w wypad­ku stwierdzenia poważnych nieprawidłowości wykonania zatrzymania, sąd zawia­damia o tym prokuratora i organ przełożony nad organem, który dokonał zatrzymania Podkreślić trzeba, że sąd orzeka o utrzymaniu w mocy albo uchyleniu zaskarżonej decyzji także wówczas, gdy żalący przebywa (już) na wolności; w tym ostatnim wypadku sąd stwierdza post factum bezpodstawność zatrzymania lub naruszenie przepisów prawa w czasie jego wykonywania Osobie doprowadzonej na podstawie art. 40 ust. l i 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi do izby wytrzeźwieli, społecznego zakładu służby zdrowia, a w razie braku izby wytrzeźwieli — do jednostki Policji, nie przysługują uprawnienia przewidziane w k.p.k. dla osoby zatrzymanej W nowej Konstytucji art. 41 ust. 3 stanowi, że wprawdzie nadal zatrzymanie dokonywane przez organ niesądowy (z reguły przez Policję) musi się zamknąć w terminie 48 godzin, to jednak w razie przekazania zatrzymanego do dyspozycji sądu (w celu zastosowania tymczasowego aresztowania) zatrzymanie może trwać dodatkowo 24 godziny; zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami; tym samym zatrzymanie może (maksymalnie) trwać 72 godziny. Takie postanowienie zawarte w Konstytucji determinuje rozwiązanie zagad­nienia w nowym k.p.k., który stanowi, że zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a także jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania; należy go także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora. W razie przekazania sądowi „zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania" (art. 248 § l i 2). Z unormowania tego wynika zatem, że: a) zatrzymanie powinno trwać nie dłużej niż trwają przyczyny zatrzymania; zatrzymany powinien być zwolniony natychmiast, gdy ustanie przyczyna zatrzymania (np. już po 2 godzinach); b) jeżeli zatrzymanego nie przekazuje się do dyspozycji sądu, jego zwolnienie musi nastąpić nie później niż z upływem 48 godzin; c) maksymalny termin pełnego zatrzymania (łącznie z zatrzymaniem sądo­wym) nie może przekroczyć 72 godzin; d) ustawa wyraźnie rozdziela okresy zatrzymania niesądowego i sądowego, co oznacza niedopuszczalność przekroczenia terminu 48 godzin przez zatrzymujący organ niesądowy (z myślą, że następuje to niejako „kosztem" późniejszego zatrzymania sądowego, które byłoby wówczas skrócone); podobnie jak w innym układzie niedopuszczalne jest przekroczenie terminu 24 godzin postawionego do dyspozycji sądu, z powołaniem się na to, że zatrzymanie niesądowe trwało w danej sytuacji krócej niż 48 godzin — nawet jeżeli w sumie nie byłby przekroczony łączny termin 72 godzin; mogą więc występować takie sytuacje, gdy np. przekazanie zatrzymanego do dyspozycji sądu przed upływem 36 godzin zatrzymania spowoduje, że łączny czas zatrzymania nie będzie mógł być dłuższy niż 60 godzin. 2. Ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne (art. 248 § 3). Zakaz ten ma stanowić zabezpieczenie przed obchodzeniem przepisów określających maksymalne terminy zatrzymania, a pośrednio stanowi reakcję na praktyki sprzed 1989 r., kiedy instytucja zatrzymania była wykorzystywana dla celów pozaprocesowych i poza-ustawowego nękania i represjonowania przeciwników politycznych przez bezpod­stawne ponawianie zatrzymań. VIII. Uprawnienie do zarządzenia zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej posiada również sąd i prokurator. Jeżeli w związku z takim zarządzeniem wystąpi potrzeba przeprowadzenia przeszukania (np. w wypadku ukrywania się osoby), stosuje się odpowiednio art. 220-222 i 224. Do zatrzymania zarządzanego przez sąd lub prokuratora stosuje się odpowie­dnio również art. 246 dotyczący zażalenia, z tym ze na zatrzymanie zarządzone przez sąd zażalenie nie przysługuje; ustawodawca uznał bowiem, ze wystarczająca gwarancją w tej ostatniej sytuacji jest to, że już samo zarządzenie pochodzi od sądu. Zarządzenia dotyczące zatrzymania i przymusowego doprowadzenia żołnierza w czynnej służbie wojskowej wykonują właściwe organy wojskowe (art. 247) Prawo zatrzymania osoby podejrzanej podlegającej właściwości sądów wojskowych przysługuje, w warunkach określonych w art. 244, także przełożonemu wojskowemu i wojskowym organom porządkowym Nadzór nad prawidłowością zatrzymania (i wykonania środków zapobie­gawczych) sprawuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także proku­rator (art. 256). Należy odróżnić przymusowe doprowadzenie związane z zatrzymaniem, stosowane na podstawie art. 247, od przymusowego sprowadzenia oskarżonego, który bez usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie, przewidzianego w art 75 § 2 103.Odróżnij i omów poszczególne rodzaje fotografii. Ze względu na właściwości fotografii, najogólniej można podzielić ją na dwie podstawowe grupy: fotografię dokumentacyjną i fotografię ba­dawczą. Uwzględniając kryteria specyficzne dla fotografii kryminalistycznej dzielimy ją na cztery grupy: 1) fotografię rejestracyjną, 2) fotografię dokumentacyjną, 3) fotografię badawczą, 4) fotografię operacyjno-rozpoznawczą, zwaną niekiedy detektywną. Podział ten zawiera wszystkie rodzaje fotografii stosowane w krymina­listyce, a jednocześnie systematyzuje fotografię według jednolitych kryte­riów obejmujących metody jej sporządzenia. Fotografia rejestracyjna to sposoby i zasady fotografowania w celach rozpoznawczych przestępców i osób podejrzanych. Uzyskiwane w ten sposób zdjęcia sygnalityczne są podstawą tworzenia kartotek pozwa­lających identyfikować przestępców. Fotografia dokumentacyjna wykorzystywana jest w utrwalaniu prze­biegu czynności procesowych, przedmiotów przed dokonywaniem badań specjalistycznych, poszczególnych faz tych badań, a także stosowana jest w celach profilaktycznych, na przykład przez służby ruchu drogowego wykorzystujące urządzenia do automatycznej rejestracji wykroczeń dro­gowych. Do fotografii badawczej zalicza się wszystkie metody i sposoby wy­korzystywane w celu ujawniania i utrwalania określonych cech oraz właściwości przedmiotów, także niewidocznych lub słabo widocznych dla oka ludzkiego w normalnych warunkach. Do tej grupy należy fotogra­fowanie w promieniach niewidzialnych, fotografia mikroskopowa, tono-rozdzielna i kontrastująca. W grupie tej mieszczą się również obrazy foto­graficzne w postaci przetransformowanej, wymagające dodatkowej inter­pretacji przez specjalistę. Szczególnie należy wymienić tu fotografię spektroskopową, pseudosolaryzacyjną i konturową. Ponadto do tej gałęzi fotografii zaliczamy techniki wykorzystywane przy ujawnianiu określo­nych cech lub zdjęcia wykonane do celów porównawczych, takich jak superprojekcja, porównanie zdjęć, zdjęcia śladów linii papilarnych, pisma itp. Często wykorzystywana jest fotografia w podczerwieni, w ultrafiole­cie z wykorzystaniem luminescencji oraz stosowane są chemiluminescencyjne techniki fotograficzne. Wymienione techniki stosowane są również bezpośrednio na miejscu zdarzenia. Przedmiotem zainteresowania fotografii detektywnej są przypadki, w których organa ścigania wykonuj ą zdjęcia w sposób dyskretny, zasadni­czo bez wiedzy osób niewtajemniczonych. Zasadniczo najczęściej zada­niem tego rodzaju fotografii jest utrwalenie zachowania się osób podej­rzanych w czasie popełniania przestępstwa, przebywania ich w określo­nych miejscach. Obiektem fotografii detektywnej może być nie tylko osoba, ale i rzecz, często dokumenty, fotografowane bez wiedzy sprawcy. Najczęściej spotykaną techniką wykorzystywaną w tej gałęzi fotografii kryminalistycznej są tzw. fotopułapki. W kryminalistyce wykorzystywana jest fotografia czarno-biala i bar­wna. Z upływem czasu dominującą rolę w fotografii kryminalistycznej zaczęła pełnić fotografia barwna. Stało się tak dzięki rozwojowi technik fotograficznych i fotochemicznych do poziomu pozwalającego osiągnąć doskonałe parametry jakościowe uzyskiwanych zdjęć. Dodatkowym czynnikiem przemawiającym za powszechnym wykorzystaniem fotogra­fii tego rodzaju jest duży stopień automatyzacji obróbki naświetlonego materiału z jednoczesnym zachowaniem wysokiej wierności rejestrowa­nych i odtwarzanych kolorów. Wyższość fotografii barwnej widoczna jest szczególnie w dokumentacji miejsca znalezienia zwłok, samych zwłok wyizolowanych z otoczenia, ob­rażeń (ran, sińców, podbiegnięć krwawych, zadrapań) oraz znamion po­śmiertnych, a także innych zmian, jakim uległo ciało. Dzięki fotografii barw­nej istnieje możliwość dokładnego utrwalenia wyglądu różnego rodzaju ran, ich kształtu, odróżnienia poszczególnych tkanek itp. Fotografia barwna po­zwala nie tylko na utrwalenie wyglądu śladów, lecz i na rozróżnienie ich mię­dzy sobą. W sprawach o wypadki drogowe, fotografia barwna jest stosowana nie tylko do utrwalania wyglądu zwłok, obrażeń na ciele, śladów krwi, ale także i do utrwalania wyglądu śladów farb, lakierów, tkanek ciała ludzkiego ujawnionych na drodze, pojazdach, przeszkodach i ofiarach. 104.Wymień rodzaje szkiców i wskaż na ich znaczenie. 105. Środki i sposoby dokumentowania czynności oraz badań kryminalistycznych.

---