METODY I TECHNIKI BADAŃ

3. PYTANIE BADAWCZE, HIPOTEZY NAUKOWE

Zwrotu „pytania badawcze” nie należy rozumieć zbyt dosłownie, chodzi bowiem nie tylko o pojedyncze pytania czy hipotezy, ale także o weryfikację złożonych modeli wzajemnych zależności.

• w myśl założeń teorii analitycznej badacz nie jest niczym skrępowany w stawianiu pytań - nie przedmiot jest tym, co narzuca pytania badaczowi, lecz badacz swobodnie je wybierając, „narzuca” pytania przedmiotowi swych badań

• przy założeniu zasadniczej dowolności stawiania pytań decyduje o nich praktycznie zainteresowanie badacza lub jego zleceniodawcy

• zainteresowania badacza mogą budzić luki funkcjonujących już teorii (badacz może chcieć zweryfikować moc obowiązującą twierdzeń) bądź tezy, które wydają się w niej wątpliwe, albo dostrzegalne problemy społeczne

• to od badacza (lub jego zleceniodawcy) zależy, czy pytania badawcze będą ważne, znaczące (miara tej ważności zawarta jest w samym przedmiocie badań)

• dialektyczno-krytyczna koncepcja nauki głosi, że o istotności stawianych pytań stanowi sam przedmiot, a zatem nie jest wszystko jedno, czego one będą dotyczyć

• szereg pytań badawczych stawianych przez badacza tworzy problematykę badań

• przed postawieniem pytania badawczego powinniśmy się zastanowić, czy będziemy w stanie na nie odpowiedzieć; jeżeli będzie to wykraczać poza nasze możliwości to stawianie takiego pytania nie ma sensu!

• pytania badawcze pociągają za sobą sposób uzyskania nań odpowiedzi - metody badawcze są bowiem wtórne wobec problematyki

Rodzaje pytań badawczych:

1. Pytania dotyczące właściwości zjawisk społecznych - badania oparte na tego rodzaju pytaniach nazywamy badaniami opisowymi. Wynikiem takich badań jest opis i klasyfikacja zjawisk społecznych (wraz z ustaleniem częstości ich występowania). Przykład pytania: Jakie formy rodziny spotyka się dziś w Polsce?

2. Pytania dotyczące zależności między zjawiskami społecznymi - badania oparte na tego rodzaju pytaniach nazywamy badaniami wyjaśniającymi. Pytania tu stawiane dotyczą relacji, a więc np.: Jak wysokość płacy roboczej wpływa na zadowolenie z pracy?

Badaniom wyjaśniającym przyznaje się zazwyczaj wyższą rangę niż badaniom opisowym. Czysty opis nie wystarcza ani nauce wyjaśniającej, ani teorii krytycznej. Jednakże opis jest często niezbędnym elementem procesów badawczych, których celem jest wyjaśnienie lub krytyczna ocena.

Trzeba również zauważyć, że podział na badania opisowe i wyjaśniające jest dużym uproszczeniem - bardzo rzadko zdarza się, aby badania sprowadzały się do szukania odpowiedzi na jeden tylko rodzaj pytań badawczych.

HIPOTEZA NAUKOWA - twierdzenie lub zestaw twierdzeń naukowych mówiących o oczekiwanych związkach pomiędzy wyznaczonymi zmiennymi (faktami, zjawiskami), możliwymi do naukowego zbadania (przynajmniej teoretycznie), w wyniku którego hipoteza naukowa zostaje zweryfikowana pozytywnie lub negatywnie.

• jest proponowaną przez nas odpowiedzią na postawione wcześniej pytanie badawcze

• jest wyrażana w postaci jasno określonego związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną

• weryfikacja hipotez następuje po przeprowadzeniu badań empirycznych

• hipotezy można wyprowadzać dedukcyjnie (z teorii), indukcyjnie (na podstawie obserwacji) lub intuicyjnie (wczuwanie się badacza w określone sytuacje społeczne, wysuwanie wniosków na podstawie osobistych doświadczeń życiowych)

Warunki poprawności hipotez:

1. Empirycznie sprawdzalne - dające się zweryfikować lub sfalsyfikować. Operowanie pojęciami wchodzącymi w skład dyscypliny, którą uprawia badacz stawiający taką właśnie hipotezę.

2. Nowe - winny wskazywać na nie znane dotąd aspekty badanych faktów

3. Wolne od sprzeczności wewnętrznych - nie mogą zawierać zdań wzajemnie się wykluczających

4. Pojęciowo jasne - wyrażone w możliwie jednoznacznych terminach, dostatecznie ostrych i zrozumiałych

5. Ogólne - winny obejmować swym zakresem wszelkie fakty, których dotyczą

6. Niewartościujące - wartości wyznawane przez badacza, jego stronniczość czy subiektywne preferencje nie powinny w żadnym wypadku wpływać na proces badawczy

7. Konkretne - badacz musi określić oczekiwany związek pomiędzy zmiennymi oraz warunki, w jakich zachodzi

4. POJĘCIA W BADANIACH SPOŁECZNYCH (przedmiot a pojęcie, funkcje pojęć, treść pojęć: społeczne jednostki i cechy; pojęcia jakościowe i ilościowe, jednostkowe i ogólne, historyczne i uniwersalne)

Przedmiot a pojęcie

Naukowiec ma do czynienia nie z „rzeczywistością samą w sobie”, lecz z pewnym zbiorem doświadczeń mniej lub bardziej celowo organizowanych przez pojęcia. Jego kontakt z przedmiotem nie ma charakteru bezpośredniego i bezrefleksyjnego. Nazywając i tym samym porządkując pojęciowo podmiot postrzega go myślowo i z dystansu.

Pojęcie to opisana za pomocą danego słowa treść wyobrażenia - nie jest tożsama ze zjawiskami, których dotyczy dane wyobrażenie. Stąd samo pojęcie nie może być podstawą do orzekania co jest rzeczywistością.

Analiza pojęciowa może uściślić jakie zjawiska mamy na myśli używając danego słowa. Dzięki pojęciom porządkujemy nasze doświadczenia, ale nie strukturę rzeczywistości. Wynika to m.in. z granic ludzkiego doświadczenia jak i z selektywności postrzegania (uwarunkowane samym intelektem), wybiórczości i nacechowania wartościowaniem.

Funkcje pojęć:

1. Funkcja poznawcza (porządkująca) - pojęcia porządkują postrzeganie (ustalenie, co należy badać)

2. Funkcja oceniająca - ocenianie spostrzeżeń, określanie celów poznania naukowego, formułowanie pytań badawczych i wniosków z wyników

3. Funkcja pragmatyczna (praktyczna) - pojęcia kierują działaniem jednostki

4. Funkcja komunikacyjna - pojęcia umożliwiają porozumiewanie się, powiadamianie o wynikach badań

Aby spełniać te funkcje pojęcia muszą odpowiadać trzem warunkom:

1. Trwała zgoda co do treści wyobrażeń, które wiąże się z określonymi słowami

2. Pojęcia muszą być precyzyjnie zdefiniowane - musi być dokładnie ustalona ich zawartość znaczeniowa

3. Pojęcia użyte w badaniach empirycznych muszą mieć jakiś ekwiwalent empiryczny - muszą oznaczać coś dostępne doświadczeniu, obserwacji co najmniej przez wskaźniki

Społeczne jednostki i cechy

Powyższe warunki dotyczą nie pojęć formalnologicznych (pojęcia logiczne), lecz pojęć substancjalnych (pojęcia, których używamy do oznaczenia obserwowalnych danych wchodzących w zakres podmiotowy danej nauki)

Jednostki społeczne, które mogą stać się podmiotem badania (jednostką badaną) to:

1. Jednostki ludzkie traktowane jako istoty społeczne

2. Określone produkty działań ludzkich - materialne i niematerialne

3. Zbiorowości lub grupy społeczne - małe i wielkie

Badane jednostki społeczne interesują badacza nie w całości, lecz z punktu widzenia określonych cech. Stad druga zasadnicza kategoria pojęciowa dotyczy cech (właściwości). Cechy mają sens tylko o wtedy, gdy odnoszą się do badanej jednostki.

Cechy jednostek ludzkich:

1. Określają jaki człowiek jest (wiek, płeć, inteligencja, itp.), co człowiek czyni (pracuje, emigruje, itp.)

2. Cechy zrelatywizowane - charakteryzują jednostkę z uwagi na jej stosunek do innych jednostek

3. Cechy kontekstowe - charakteryzują jednostkę z uwagi na jej przynależność do określonej grupy (Francuz, student, itp.)

Cechy grup:

1. Cechy agregatywne (analityczne) - cechy grup będące prostą wypadkową cech ich poszczególnych członków (np. średni wiek studentów)

2. Cechy globalne (integralne) - cechy nie dające się bezpośrednio wyprowadzić z cech poszczególnych członków grup, instytucji, stowarzyszeń (np. stopień zbiurokratyzowania, struktura władzy)

Pojęcia:

1. Pojęcia ilościowe - miarą zmiennych, cech ilościowych są:

- wielkość (np. 25 lat)

- stopień (np. silna motywacja)

- ilość (np. wysoki stopień integracji)

2. Pojęcia jakościowe - miarą zmiennych, cech jakościowych są:

- sposób (np. demokratyczny styl kierowania)

- typ (np. wolny zawód)

- rodzaj (np. płeć żeńska)

3. Pojęcia ogólne - mające więcej niż jeden konkretny desygnat, mogą odnosić się do społecznych jednostek jak i do ich własności, mogą się różnić stopniem ogólności (np. robotnik - robotnik wykwalifikowany). Da się je umiejscowić w czasie i w przestrzeni

4. Pojęcia jednostkowe - dotyczące pojedynczych przypadków, dokładnie umiejscowionych w przestrzeni i w czasie (np. Juliusz Cezar)

5. Pojęcia uniwersalne - bardzo rzadkie (np. działanie, sankcje)

6. Pojęcia historyczne - pojęciami historycznymi są pojęcia jednostkowe; wraz ze wzrostem ogólności pojęcia te stają się coraz bardziej ponadhistoryczne (choć zależy to w dużej mierze od specyfiki przedmiotu). Np. „złoto” - metal szlachetny - jest pojęciem ponadhistorycznym; „przywódca związku zawodowego” - przywódca organizacji, przywódca - zmienia się tutaj uwarunkowanie historyczne tego pojęcia

5. ZMIENNA

Zmienna - arbitralnie wybrana cecha, właściwość, charakterystyka itp. jakiegoś obiektu, procesu, zjawiska, zdarzenia, relacji, przybierająca w różnych sytuacjach i przypadkach różne wartości. Jest pozbawiona samodzielnego znaczenia, ma mniej lub bardziej określony zakres stosowalności.

• przekształcając pojęcia w zmienne przechodzimy z poziomu pojęciowego na poziom empiryczny

• jeżeli badana przez nas właściwość może przybierać różne wartości to możemy ją potraktować jako zmienną (np. klasa społeczna: niższa, średnia, wyższa)

• rozróżnienie na zmienne zależne i zmienne niezależne ma charakter czysto analityczny! odnosi się jedynie do celu badania; to badacz decyduje, jak interpretować dane zmienne - dlatego możliwe jest sytuacja, w której dana zmienna jest raz zmienną zależną, by innym razem być zmienną niezależną (wszystko zależy od kontekstu konkretnych badań)

Rodzaje zmiennych:

1. ZALEŻNA (KRYTERIALNA) - zmienna, którą staramy się wyjaśnić

2. NIEZALEŻNA (WYJAŚNIAJĄCA | PREDYKCYJNA) - zmienna, za pomocą której chcemy wyjaśnić zmiany wartości zmiennych zależnych. Jest ona zakładaną przyczyną zmian wartości zmiennej zależnej

3. CIĄGŁA - nie ma a priori określonej swojej najmniejszej jednostki (np. długość)

4. DYSKRETNA (SKOKOWA) - ma swoją minimalną jednostkę (np. ilość pieniędzy na rachunku bankowym; ilość dzieci w rodzinie - może wynosić np. 0,1,2,3, nie może wynosić np. 2.5). Jeżeli jakaś ilość zmiennej nie może zostać dalej podzielona, to mamy do czynienia ze zmienną dyskretną.

5. ILOŚCIOWA - wyraża określoną właściwość lub cechę danego obiektu, której poziom lub natężenie można wyrazić liczbowo (np. wzrost; wiek)

6. JAKOŚCIOWA - wyraża określoną właściwość czy cechę danego obiektu przez skategoryzowanie tych cech czy właściwości (np. płeć: kobieta, mężczyzna)

7. NOMINALNA - zbiór wartości nie jest uporządkowany liniowo, nie jest gęsty (tzn. nie możemy wskazać wartości środkowej). Porównując dane obiekty możemy stwierdzić, czy posiadają daną cechę czy nie (np. płeć: kobieta, mężczyzna)

8. PORZĄDKOWA - zbiór wartości jest uporządkowany liniowo, jest gęsty. Porównując dane obiekty możemy stwierdzić, że posiadają one daną cechę w stopniu większym lub mniejszym (np. religijność: wysoka, średnia, niska)

9. INTERWAŁOWA - zero jest umowną wartością graniczną. Istnieją wartości ujemne. Możemy określić o ile jeden obiekt różni się od drugiego obiektu (np. temperatura w st. C)

10. ILORAZOWA - zero stanowi realną wartość. Brak jest wartości ujemnych.

11. JEDNOWYMIAROWA (np. płeć)

12. WIELOWYMIAROWA (np. uroda)

13. DWUWARTOŚCIOWA (np. płeć: kobieta - mężczyzna)

14. WIELOWARTOŚCIOWA (np. wykształcenie: podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe)

15. GRUPOWA

16. JEDNOSTKOWA

17. KONTROLNA - jest wykorzystywana do sprawdzania, czy obserwowany empirycznie związek pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną nie jest związkiem pozornym (związek pozorny - związek, który można wyjaśnić za pomocą zmiennych innych niż uwzględnione w hipotezie badawczej)

18. EKSPERYMENTALNA - jej charakterystyka (wartość, cecha) wywiera bezpośredni wpływ na kształt przebiegu eksperymentu. Jej właściwości są celowo zmieniane przez eksperymentatora, badającego zależności i prawidłowości tego wpływu.

19. LOSOWA - w sposób losowy przybiera różne wartości, przy czym nie jest znana lub nie istnieje jej zależność od wartości, jakie przybiera zmienna.

20. POŚREDNICZĄCA - specyficzna cecha i właściwość określonego układu (np. sytuacji eksperymentalnej), wywierającego wpływ na kształt zależności istniejących i pojawiających się pomiędzy wartością określonej zmiennej niezależnej i odpowiadającej jej zmiennej zależnej

6. DEFINIOWANIE POJĘĆ.

Definicja - możliwie zwięzłe i jasne określenie zakresu znaczeniowego pojęcia lub terminu, opisanie głównych cech danego przedmiotu czy zjawiska. Przedstawienie znaczenia pojęcia za pomocą innych pojęć

Definiendum - definiowany termin; słowo, którego ogólnikowo rozumianą treść mamy sprecyzować.

Definiens - zwrot określający treść definicji; zestaw elementów opisujących daną treść definicji.

np. WŁADZA - zdolność aktora do kierowania innymi aktorami

DEFINIENDUM DEFINIENS

(człoń definiowany) (człoń definiujący)

Głównym źródłem pojęć socjologicznych jest posługujący się niezdefiniowanymi pojęciami język potoczny. Aby pojęcia te były użyteczne naukowo (by mogły nadawać kierunek badaniom, zapewniać weryfikowalność twierdzeń itp.) trzeba precyzować ich treść za pomocą definicji podanych explicite.

Chcąc zdefiniować na użytek nauki pojęcia z języka potocznego lub innego języka obcego można posłużyć się analizą znaczenia (precyzując i formułując explicite przyjmowaną już treść jakiegoś pojęcia równocześnie wyłączając pewne elementy i włączając nowe).

7. OPERACJONALIZACJA POJĘĆ. DEFINICJA OPERACYJNA.

OPERACJONALIZACJA POJĘĆ - konieczne w każdym procesie badawczym przełożenie pojęcia zdefiniowanego realnie lub nominalnie na język technik lub operacji badawczych.

• pojęcie, które nie może być operacyjnie zdefiniowane, nie powinno być stosowane w badaniach naukowych, gdyż nie poddaje się ono weryfikacji intersubiektywnej (nie można powtarzać badań)

• operacjonalizacja to dobór odpowiednich wskaźników

• operacjonalizacja przesądza o praktycznym podejściu do problemu

DEFINICJA OPERACYJNA - opisuje zbiór procedur (operacji), które powinien przeprowadzić badacz w celu ustalenia przejawów zjawiska opisywanego przez dane pojęcie.

• definicja operacyjna nadaje definiowanemu pojęciu „namacalną postać” - wskazuje takie obserwowalne zjawiska, których zaobserwowanie możemy uznać za dowód na istnienie definiowanego pojęcia

• pojęcia naukowe powinny być oceniane nie tylko ze względu na stopień ich obserwowalności, ale również ze względu na ich znaczenie teoretyczne

• przy przechodzeniu z poziomu pojęciowego na poziom empiryczno obserwowalny pojawia się problem stopnia odpowiedności (zgodności) pomiędzy def. pojęciowymi a def. operacyjnymi; stopień takiej zgodności ocenia się wykorzystując testy trafności

9. Formalne własności danych. Macierz danych .

Fundamentem, na którym opiera się wiedza socjologiczna są dane o cechach rzeczywistości społecznej. Dane te są wynikiem uporządkowanych pojęciowo i ukierunkowanych przez założenia teoretyczne, systematycznych i kontrolowanych obserwacji zachowań lub własności zjawisk społecznych.

Same obserwacje, ni zaobserwowane własności zjawisk społecznych lub sposoby zachowań nie stanowią jeszcze danych . Stają się nimi dopiero ,gdy odpowiednio uporządkowane pojęciowo mogą być zarejestrowane , umożliwiając identyfikację i klasyfikację badanych obiektów według cech istotnych dla uzyskania odpowiedzi na pytania badawcze.

(Nie sama obserwacja karania przez matkę dziecka , lecz rejestracja tego zachowania w określonej rubryce na specjalnym arkuszu obserwacji zachowań rodzicielskich, nie samo udzielenie odpowiedzi przez respondenta na pytanie ankietera, lecz zakreślenie tej odpowiedzi w ankiecie).

Miejsce danych w procesie badawczym przedstawia poniższy schemat:

Ogół dostępnych obserwacji cech obiektu badanego

pojęciowo uporządkowane obserwacje cech zewnętrznych

obserwacje zarejestrowane-dane

wniosek co do przynależności badanego obiektu do zbioru o określonych cechach

Na każdym z etapów uzyskiwanie i analiza danych uzależnione są od teoretycznej koncepcji przedmiotu badań(z ogółu dostępnych informacji cech badanych obiektów wybiera się i porządkuje pojęciowo tylko istotne dla uzyskania odpowiedzi na postawione pytania ;poza tym konieczne uprzednie ustalenie zmiennych, wskaźników i kategorii) a zarazem od teoretycznego podejścia do rzeczywistości społecznej.

Różnym cechom socjologicznym odpowiadają różne rodzaje danych-jednak wszystkie mają identyczna strukturę formalną, która musi być brana pod uwagę przy ich gromadzeniu jak i analizie.

1. Dane empiryczne dotyczą jednostek badawczych.

Jednostkami badawczymi mogą być zarówno jednostki ludzkie; zbiorowości lub grupy społeczne ; jak i określone produkty(materialne i niematerialne) działań ludzkich np. idee, wartości, normy.

2.Dane odnoszą się z reguły nie do całościowo ujmowanych jednostek badawczych, lecz tylko do niektórych spośród wielu wymiarów, w jakich jednostki te dają się charakteryzować. Wymiary te występują w postaci zmiennych(jako symboliczne odpowiedniki cech mierzonych)

3. W toku postępowania badawczego ustala się wartość określonych cech jednostek badawczych.

Każda zmienna przyjmuje co najmniej dwie wartości. Liczba możliwych wartości zmiennej zależy od metody gromadzenia danych jak i od złożoności kategorii pojęciowych.

Dane są to wiec ustalone w wyniku postępowania badawczego wartości cech jednostek badawczych (każdorazowo określone wartości pewnej zmiennej).

Uzyskane w wyniku badania np.za pomocą ankiet określonej grupy społecznej, dane można przedstawić po zakodowaniu w postaci macierzy danych. Macierz danych jest to więc tabela zawierająca wszystkie informacje zawarte w ankietach. Zasada budowy macierzy mówi , iż każdy 1 wiersz przeznaczamy na zapisanie wszystkich informacji z 1ankiety( wszystkie dane 1 jednostki badawczej) , kolumny na zmienne. Np.:

Jednostka badana	Wzrost	Rozmiar buta	Płeć	Odległość miejsca zamieszkania od miejsca studiowania
1	160	37	K	0
2	183	41	K	90
3	178	43	M	260
4	163	39	M	0

Z macierzy danych ukazującej wzajemne usytuowania jej elementów składowych-jednostki badawczej, cechy i jej wartości -wynikają 3 zasady sposobu gromadzenia danych:

1.zasada porównywalności:

-cechy umieszczone w macierzy danych musza być rzeczywiście cechami jednostek badanych (jeśli nie to zdania sformułowane na podstawie macierzy danych będą bez sensu-ni fałszywe ni prawdziwe empirycznie np., jeśli jedn. Badawczą będzie grupa społeczna to jej cechą nie może być np. płeć).

-jednostki badawcze mogą być sensowne porównywalne tylko pod względem jednej i tej samej cechy (np. zd. Jedn.bad.1 jest kobietą ,natomiast jedn.bad.2 ma 183 cm wzrostu jest bezsensu).

2.zasada klasyfikowalności.

-możliwe wartości każdej z cech mają stanowić zbiory wyczerpujące. Tak by każdej jednostce badawczej przypadało w każdym zbiorze tylko jedno określone miejsce.

3. Zasada kompletności

-konieczne jest empiryczne ustalenie wartości wszystkich istotnych z punktu widzenia pytań badawczych cech wszystkich jednostek.

….

ROZKŁAD LICZEBNOŚCI/CZĘSTOŚCI???

…

10. ZASADY DOKONYWANIA POMIARU

Pomiar to procedura, w której przyporządkowuje się zgodnie z określonymi zasadami, wartości liczbowe-cyfry lub inne symbole- właściwościom empirycznym(zmiennym).

Dane o obiektach badanych uzyskane w wyniku pomiaru, mogą dostarczać informacji o:

1. wartości jakiejś cechy jakiegoś obiektu badanego w danym momencie

2. o zmianie jakiej uległą wartość danej cechy w nie zmienionych warunkach

3. warunkach zmianie jakiej uległa wartość danej cechy w warunkach, które zmieniły się w sposób znany.

Każda z tych możliwości wymaga spełnienia następujących warunków wstępnych, bez których pomiar nie odpowiadałby koniecznym wymogom strukturalizacji pojęciowej i kontrolowalności. 1.Zbiór obiektów badawczych musi być określony tak jednoznacznie by w każdym przypadku można było rozstrzygnąć czy dany obiekt należy do niego czy nie.

Np., jeśli badanie postaw demokratycznych i autorytarnych nauczycieli SP wywodzących się z klas średnich- to muszą być precyzyjnie podane kryteria ich wyróżniające spośród reszty nauczycieli.

2. Warunki sytuacyjne towarzyszące pomiarom, jeśli badacz nie może nimi odpowiednio manipulować, muszą być znane na tyle by można było kontrolować ich ewentualny wpływ na przebieg pomiarów.

3. Należy dokładnie ustalić metody pomiaru i zbierania danych.

(Jeśli chodzi o uzyskanie danych o własnościach niedostępnych bezpośredniej obserwacji, prawie zawsze istnieje możliwość posłużenia się kilkoma różnymi metodami pomiaru).Następnie-wyraźnie sprecyzować formalne zasady posługiwania się narzędziami pomiaru, oraz ich standardy metryczne. Standardy te zależą od tego, z jaką dokładnością mają być ustalane wartości cech obiektów badanych.

Np. w jednych badaniach starczy informacja, że dochód jest niski lub wysoki, w innych trzeba dokładnie określić i znać granice przedziałów 1000-1500pln

4. Cechę, której dotyczyć mają dane, należy dokładnie zdefiniować, tak aby można było dokładnie podać, jakiego rodzaju obserwacje maja być przeprowadzone za pomocą danego narzędzia.

W sytuacji, gdy dane mają informować o wartościach tej samej cechy w różnych momentach czasowych warunkiem dodatkowym jest ustalenie odstępów czasu między jednym a drugim pomiarem. Gdy dane mają informować czy i jak zmieniła się wartość cechy przy kontrolowanej zmianie warunków, konieczne jest także dokonanie pomiaru tych warunków.

Zasady, reguły są najbardziej istotnym elementem procedury pomiaru ponieważ wyznaczają jego jakość. Złe reguły sprawiają, że pomiar jest pozbawiony sensu. Funkcją reguł jest wiązanie procedury pomiarowej z rzeczywistością. Procedura pomiarowa i system liczbowy muszą być więc izomorficzne w stosunku do rzeczywistości. Izomorfizm oznacza "podobieństwo lub identyczność struktury". Mówiąc ,ze dwa systemy są izomorficzne ma się na myśli ,że mają one podobne struktury i relacje pomiędzy ich elementami lub dopuszczalnymi przez nie operacjami są również identyczne.

Ponadto procedura pomiarowa ma sens z punktu widzenia nauki jedynie wtedy, kiedy można ją powiązać z jakąś teoria wyjaśniającą. (szczególnie nauczania się ta potrzeba w przypadku pomiaru skaźników pojęć abstrakcyjnych, takich jak np. demokracja, motywacja. Wskaźniki demokratyzacji jakiegoś społeczeństwa wyprowadza się z konkretnych teorii.

SOCJOLOGIA JĘZYKA

Znaczenie języka w kulturze

ZNAK » coś, co wskazuje na istnienie czegoś, czym samo nie jest

Rodzaje znaków:

1. naturalne - są zawsze naturalną konsekwencją określonych działań (np. dym, błyskawica)

2. konwencjonalne - opierają się na umowie, konwencji, są symbolami

JĘZYK » system symboli, który służy komunikacji

Syntaksa » zajmuje się kształtem znaków

Semiotyka » zajmuje się teorią znaków, dzieli się na:

1. semantyka - relacja: znak - znaczenie

2. pragmatyka - relacja: znak - podmiot go używający

3. syntaktyka - relacja: znak - znak

Podział mowy ludzkiej: (Ferdinand Saussure)

1. język (langue) - zbiór znaków i zasad organizujących wypowiedź; jest zewnętrzny wobec jednostki

2. proces mówienia (parole)

Socjolingwistyka:

» Gołowin: przedmiotem tej dyscypliny są wszystkie warianty języka etnicznego w ich relacji do struktury społecznej.

» podporządkowuje w opisie i wyjaśnianiu fakty społeczne zjawiskom językowym

Założenia socjolingwistyki:

1. Język i społeczność, która się nim posługuje, są całościami złożonymi, ustrukturowanymi, pomiędzy którymi istnieją powiązania o charakterze funkcjonalnym. Społeczność językowa posługuje się złożonym repertuarem środków językowego porozumiewania się

2. Istnieją reguły rządzące wyborem środków językowych w zależności od społecznych cech sytuacji komunikowania.

3. Zróżnicowanie językowe, pochodne od zróżnicowania kulturowego i społecznego, ma wpływ na procesy poznawcze użytkowników języka.

Socjologia języka:

» społeczeństwo traktowane jest jako kategoria obszerniejsza od języka, dlatego społeczeństwo stanowi kontekst, w którym wszystkie zachowania językowe muszą być rozpatrywane

» zaczyna się tam, gdzie celem badania jest uchwycenie związków między cechami społecznymi partnerów komunikacji a regułami, które rządzą ich językowym zachowaniem.

Basil Bernstein: teoria socjolingwistyczna

• poszukiwał przyczyn niepowodzeń szkolnych dużych grup młodzieży, wywodzącej się głównie z KR

• za bardzo istotny czynnik uznawał język, którym posługuje się dziecko w rzeczywistości szkolnej, a którego nauczyło się przede wszystkim w rodzinie

• nabycie określonego systemu mowy wiąże się ściśle z przyjęciem pewnej hierarchii wartości sposobów postrzegania, klasyfikowania i odczuwania świata

• wyróżnia dwa systemy mowy: kod rozwinięty i kod ograniczony

• struktura angielskiego systemu szkolnictwa oraz wymagania stawiane uczniom są takie, że faworyzują wyraźnie dzieci umiejące posługiwać się kodem rozwiniętym; dlatego jedną z przyczyn niepowodzeń szkolnych może być fakt, że dziecko umie używać jedynie kodu ograniczonego

Rzeczywistość szkolna, przyczyny niepowodzeń szkolnych:

• w warunkach angielskich zasadniczo szkoła realizuje wartości i przyjmuje ogólny światopogląd klasy średniej (nauczyciele są bowiem najczęściej członkami KŚ i wg obowiązujących w niej kryteriów oceniają postępy szkolne i zachowania wszystkich dzieci)

• szkoła nie dopuszcza do spontanicznego wyrażania uczuć - stara się skłonić dziecko do ich przekazywania poprzez logiczne uporządkowanie wypowiedzi

• dziecko karcone przez nauczyciela za wyrażenia, które uważa za jak najbardziej naturalne, a jednocześnie spotykające się z wypowiedziami nie mającymi dla niego żadnej osobistej treści nie może nawiązać kontaktu z nauczycielem

• dzieci z KR nie widzą potrzeby uczenia się nowych słów, co jest istotą procesu nauczania - może mieć więc kłopoty ze zrozumieniem natury pojęć abstrakcyjnych, z uchwyceniem związków między różnymi przedmiotami i formułowaniem praw przyczynowych

• te same pojęcia i zależności przekazywane w trakcie nauki mogą mieć dla dzieci z różnych środowisk inne znaczenie i różny stopień trudności

• niepowodzenia szkolne są często wynikiem nieznajomości przez nauczycieli potrzeb, celów i możliwości dzieci z KR

KLASA ŚREDNIA:

• członkowie uwrażliwieni są na całą strukturę przedmiotów, widzą i reagują na rzeczy sytuując je w całej sieci relacji z innymi rzeczami; rozumieją zależności przestrzenne, czasowe i przyczynowe między różnymi obiektami i zdarzeniami otaczającego świata

• sposób wychowania w rodzinie jest racjonalny, wszelkie zachowania podporządkowane są długofalowym celom, można stosować bardziej stabilny system nagród i kar, wywołując pożądane zachowania; dziecko ma od początku jasno określony cel życiowy i ideał własnej kariery - rozpatruje więc przedmioty ze swego otoczenia jako środki do osiągnięcia przyszłych celów (każdy przedmiot może mieć wiele różnych znaczeń, może bowiem prowadzić do wielu różnych celów)

• nie ma miejsca na bezpośrednie wyrażanie uczuć; uczucia wyrażane są za pomocą logicznych, a nie emocjonalnych środków językowych - język staje się bogaty w osobiste i indywidualne określenia

• dziecko jest częściej partnerem, traktowanym jako jednostka z własnymi możliwościami, prawami i potrzebami oraz indywidualnym systemem wartości i reguł moralnych

Cechy kodu rozwiniętego:

• ścisły porządek syntaktyczny

• bogactwo określeń (przymiotników, przysłówków)

• różnorodność spójników

• używanie skomplikowanych gramatycznie konstrukcji zdaniowych (zdań podrzędnie złożonych)

• liczne formy bezosobowe

• przekazuje informację explicite - jest ona zawarta w logicznym uporządkowaniu słów, jej zrozumienie jest niezależne od kontekstu

System zorientowany na osobowość:

• o pozycji danej jednostki decydują jej indywidualne cechy psychiczne, doświadczenia życiowe » status jednostki jest osiągany

• w wydawanych poleceniach bierze się pod uwagę formalny status jednostki, jej cechy osobiste, psychiczne - jest ona traktowana jako odrębna osobowość; polecenia są formułowane tak, aby dziecko samo mogło zrozumieć słuszność i pożyteczność danej reguły zachowania - motywacją jej przestrzegania nie ma być strach przed autorytetem, a rzeczywista, merytoryczna wartość zakazu bądź nakazu

• podważeniu może więc ulec konkretna argumentacja rodziców, ich status nie jest narażony na szwank

• wpajane reguły zachowania nie są jedynymi możliwymi

KLASA ROBOTNICZA:

• dziecko postrzega jedynie oderwane przedmioty, nie tworzy związków przyczynowych między obiektami;

• nie definiuje się długofalowych celów, decydującą rolę odgrywa teraźniejszość - stosowany w rodzinie system nagród i kar nie jest więc stabilny i konsekwentny

• uczucia przekazywane są bardziej bezpośrednio, główną rolę odgrywają pozajęzykowe elementy wypowiedzi (siła głosu, gesty, mimika twarzy)

Cechy kodu ograniczonego:

• krótkie, proste gramatycznie, często niedokończone zdania, uboga konstrukcja składniowa, proste i powtarzające się spójniki

• sztywne i ograniczone użycie przymiotników i przysłówków, związane z tendencją do jak najprostszego określania zjawisk, bez podawania zbędnych informacji

• częste używanie krótkich rozkazów; rozkaz mający spowodować określone zachowanie traktowany jest jako ostateczny argument („Zrób to! - Dlaczego? - Bo tak!”)

• stwierdzenia często funkcjonują jako pytania, które mają ustanowić uczuciową wzajemność i zrozumienie (tzw. question tags)

• rzadkie używanie zaimków nieosobowych jako podmiotu

• język znaczenia ukrytego; wypowiedzi są na niskim stopniu ogólności, używa się raczej symboli konkretnych, niż określeń zależności logicznych

• przekazuje informację implicite - nie jest ona zakodowana wprost w słowach, do jej odebrania potrzebna jest znajomość stałego pozajęzykowego kontekstu

System pozycjonalny:

• każdy z członków rodziny zajmuje ściśle określoną pozycję i ma ściśle określony status » status jednostki jest z góry przypisany

• wydawanie decyzji, dozwolone zachowania czy poglądy i opinie są jednoznacznie przypisywane poszczególnym osobom

• używa się b. często tzw. apeli skierowanych na pozycję jednostki („nie rób tak, bo duzi chłopcy tak nie postępują…”)

• opieranie nakazu danego zachowania na autorytecie sprzyja wytworzeniu przekonania, że takie właśnie zachowania są jedynymi naturalnymi i właściwymi

William Labov: język jako wskaźnik pozycji społecznej

• nie istnieje społeczność, której wszyscy członkowie posługiwaliby się jednolitym językiem

• socjalizacja w określonej grupie społecznej wykształca u jednostki odrębne, właściwe tylko tej grupie wzorce językowe

• można w wielu przypadkach traktować daną odmianę językową jako wskaźnik struktury społecznej » używana przez daną jednostkę odmiana zdradza jej przynależność do określonej grupy czy kategorii społecznej

• funkcjo-znaki (Barthes) » takie czynności czy przedmioty, które pełniwszy początkowo funkcje zewnętrzne, instrumentalne (np. ochrona przed zimnem, zapewnienie szybkości poruszania się) zaczęły oznaczać przynależność ich posiadaczy do pewnych grup społecznych, przyjęcia przez nich określonego systemu wartości, posiadania pewnego bogactwa, statusu czy władzy; funkcję tę spełniały początkowo w sposób przez jednostkę nieuświadamiany, następnie jednak świadomie nastawiono je na interpretację

• początkowo taki a nie inny sposób mówienia nieuświadamiany przez nadawcę był dla jego odbiorców o określonej wiedzy oznaką wskazującą jego miejsce w strukturze społeczności językowej bądź przynależności do innej społeczności; potem określony sposób mówienia mógł stać się czynnością świadomie i intencjonalnie nastawioną na interpretację, przy czym sugerowany przez nadawcę stan rzeczy może być w niektórych przypadkach prawdziwy, w innych zaś nie odpowiada prawdzie

• Labov prowadził szczegółowe badania wśród mieszkańców Nowego Jorku

• zaproponował podział różnić między odmianami językowymi na dwie kategorie:

1. indicators - wskaźniki nieuświadamiane (np. zróżnicowana grupowo wymowa określonej głoski, z czego różnie wymawiające jednostki nie zdają sobie sprawy i wobec tego nie czynią żadnych prób, aby swoją wymowę zmienić; tak więc we wszystkich sytuacjach społecznych każdy członek określonej grupy wymawia daną głoskę zawsze tak samo)

2. markers - wskaźniki, różnice językowe uświadamiane (pewne jednostki w niektórych sytuacjach starają się np. wymówić daną głoskę bardziej starannie czy wg wzorów grupy o większym prestiżu)

• przykładem wskaźnika uświadamianego (markers) jest wymowa „th” » najwyższa warstwa społeczeństwa nowojorskiego wymawiała „th” jako spółgłoskę szczelinową „trącą” niezależnie od sytuacji

inne warstwy reprezentowały inną wymowę, głównie zwarto-szczelinową, ale tylko wtedy, gdy mówiły nie zwracając szczególnej uwagi na to, jak mówią, natomiast przy czytaniu, szczególnie pojedynczych słów, przechodziły do wymowy wyraźnie szczelinowej „trącej”

wymowa bezdźwięcznego „th” wykazywała więc ostro społeczne przedziały, ale ostatecznie była ona funkcją dwóch czynników: położenia społecznego jednostki oraz sytuacji, a głównie stopnia uwagi, jaką poświęcała ona w każdym przypadku wymowie, zależnie od potrzeby czy chęci wywarcia dobrego wrażenia na słuchaczu

• kolejny przykład to wymowa spółgłoski „r” » największe różnice wymowy w zmieniających się sytuacjach wykazuje najniższa warstwa klasy średniej; w przypadku czytania pojedynczych słów „r” wymawiane jest nawet silniej niż przez klasę wyższą (jest to tzw. hiperpoprawność klasy średniej)

• istnieje zbiór przeciwnych, ukrytych norm, wartościujących pozytywnie inne sposoby wymowy; w sytuacjach bardziej formalnych, jak np. uważne czytanie w obecności magnetofonu, jednostka skłonna jest konformistycznie przyjąć system wartości najwyższych warstw społecznych

• wskaźniki językowe » uwidoczniają klasowo-warstwową strukturę społeczeństwa, mierzą aspiracje społeczne, społeczną ruchliwość i ogólne zmiany w stratyfikacji, uwypuklają procesy naśladownictwa i oddziaływanie wzorców grup o najwyższym prestiżu

• wymowa może ulec - świadomie bądź nieświadomie - zmianie w różnych społecznych kontekstach

Teoria zmian językowych » zmiany rozchodzą się jak fale, poczynając najczęściej od górnych warstw społecznych i upowszechniając się dzięki procesom naśladownictwa:

1. indicators - nieuświadomiona faza procesu zmian, zmiany dotyczą tylko jednej grupy

2. markers - przypisuje się im wartość społeczną, wiążąc je z określoną grupą - zmiana dotarła już do społecznej świadomości, inne grupy starają się więc ją intencjonalnie naśladować

3. powstanie stereotypów, przypisujących określoną wymowę określonym grupom

M. GŁOWIŃSKI: NOWOMOWA PO POLSKU

Nowomowa (newspeak) - termin ten wskazuje przede wszystkim na nowość tego języka w porównaniu z mową klasyczną.

Podstawowe właściwości nowomowy:

1. JEDNOWARTOŚCIOWOŚĆ:

• narzucanie wyrazistego znaku wartości, prowadzącego do nie podlegającej zakwestionowaniu oceny

• znaczenia mogą być niejasne i nieprecyzyjne

• oceny muszą być wyraziste i jednolite

• znaczenie zostaje podporządkowane ocenie (nie jest ważne, co dane słowo oznacza, lecz to, jaka wartość jest mu przypisana)

PRAGMATYCZNOŚĆ & RYTUALNOŚĆ:

• podporządkowanie bieżącej praktyce

• silne i bezpośrednie oddziaływanie

• konserwatywność (nowomowa nie może przyjąć, że choćby jakieś jej elementy uległy zużyciu, a więc utraciły zdolności pragmatyczne)

• rytualność to wierność sobie i własnym tradycjom (założenie, że bez względu na okoliczności granic pewnego języka nie wolno przekraczać

• MAGICZNOŚĆ:

• słowa tworzą rzeczywistość

• to, co zostało autorytarnie wypowiedziane, staje się rzeczywiste

• magiczność to mówienie o stanach pożądanych tak, jakby były one stanami rzeczywistymi

• nieużywanie słowa skazuje na nieistnienie rzecz przez nie oznaczoną

• ARBITRALNOŚĆ:

• decydowanie o istnieniu bądź nie danych słów, formuł, uświęconych wyrażeń

• dowolne kształtowanie znaczeń

Nowomowa jako quasi-język:

• ma ambicje uniwersalne, wykracza poza określony region właściwy określonemu stylowi językowemu

• decyduje o wszystkich poziomach języka: intonacji, regułach budowy wypowiedzi, fonetyce, retoryce etc.

• interesujące jest operowanie zarówno słowami, które mają wyraziste zabarwienie oceniające (jeśli nie da się takich słów przekształcić to się je unika lub opatruje komentarzami, np. „wolność” > „wyzwolenie narodowo społeczne”), jak i tymi, które w istocie są neutralne lub prawie neutralne („nastrój” > „nastroje antypolskie”, „nastroje antysocjalistyczne”, itp.)

• w obrębie nowomowy nie mogą występować elementy niedookreślone co do wartości! każdy element wypowiedzi winien mieć wartość symboliczną, powinien symbolizować dane wartości (np. „coca-cola” i „Wall Street” jako symbole amerykańskiego imperializmu) symbolizacji może podlegać każdy element języka, włącznie z imionami

• w obrębie nowomowy kształtują się substyle, ich granice są ściśle wyznaczone i strzeżone

• istnieją „słowa zarezerwowane” - mają prawo występować tylko w jednym, wyraźnie określonym kontekście i muszą odnosić się do jednego tylko przedmiotu (np. „kierowniczy” > „kierownicza rola partii”)

• nowomowa musi reagować na język przeciwnika, nie może przy tym znaleźć się w sferze jego wpływów, nie może przezeń zostać nadkruszona, nie może nawiązać z nim dialogu jako z równoprawnym partnerem (niekiedy nowomowa przejmuje jakiś element języka, nadając mu inny sens, czasem go przekształca, najczęściej jednak komentuje go i refutuje)

szczególnym przypadkiem stosunku do języka przeciwnika jest stosunek do cytatów - język cytowanego tekstu nie ma prawa naruszać reguł obowiązujących w nowomowie - musi być więc bądź wyraźnie wyodrębniony i skomentowany, bądź sprowadzony do właściwości dla niej charakterystycznych

• nowomowa zmierza do tego, by wyeliminować możliwości innej mowy, by maksymalnie ograniczyć lub wręcz uniemożliwić dokonywanie wyborów językowych

w nowomowie nie ma miejsca na synonimy, do danego przedmiotu czy sytuacji powinna odnosić się jedna formuła

• unikanie synonimów prowadzi do ubóstwa i rytualizowania formuł, ale przede wszystkim ogranicza możliwości wyborów językowych (podstawowa tendencja nowomowy)

• nowomowa atakuje inne sposoby mówienia, inne style społeczne, zmierza do ich wyeliminowania - pragnie stać się jedyną rzeczywistością

• nowomowa dąży do zastąpienia klasycznego języka, ale również na różne sposoby go dewastuje, m.in. przez to, że przejmuje jego elementy, nadając im inny sens (często w sposób ukryty, tzn. tworzy pozory, że w jej obrębie słowa znaczą to, co normalnie znaczą, gdy naprawdę znaczą co innego), sprowadza do frazesu, do formuł, w których bezpośrednie oceny i rytualność górują nad znaczeniem

• nowomowa rozkłada komunikację - przecina bądź neutralizuje te formuły i te style, za którymi kryły się autentyczne treści i autentyczne postawy; oddziaływa na świadomość społeczną, zwłaszcza potoczną, budzi reakcje polegające na nieufności do wszelkiego języka

„Elementy” nowomowy:

1. SLOGANY:

• wzorcowa wypowiedź apodyktyczna

• wartości są tu zawsze jednowymiarowe, bezpośrednio dane odbiorcy i nie podlegają dyskusji, bo wszelka wielowymiarowość, pośredniość, dyskusyjność niszczy w sloganie to, co stanowi o jego naturze

2. PRZYMIOTNIKI:

• mnożenie przymiotników jest jedną z metod bezpośredniego wprowadzenia wskaźników wartości

• przymiotniki występują w nowomowie częściej niż w innych stylach społecznych

• w pewnych formułach przymiotniki mają charakter rytualny, tzn. muszą się w nich pojawiać (np. „przyjacielska wizyta”)

• wszystkie przymiotniki używane w nowomowie mają spełniać jeden warunek: wprowadzać element oceny!

• zmieniają znaczenie słowa określanego, przede wszystkim w formułach mających funkcjonować jako precyzyjnie zdefiniowane terminy (np. „demokracja ludowa”, „demokracja burżuazyjna”, itp.)

1. SZYK WYRAZÓW:

• przykład działania czynników wartościujących

• następstwo słów ma odpowiadać hierarchii zjawisk przez nie oznaczanych

• niekiedy ma charakter rytualny i służy nadaniu wypowiedzi zabarwienia patetycznego

3. METAFORYKA (tropy & figury):

• cechą charakterystyczną okresu stalinowskiego było to, iż obowiązywało swojego rodzaju udosłownienie metafor i wszelkiego rodzaju formuł języka publicystycznego, co miało służyć zacieraniu granic między językiem a światem, do którego się odnosi (było więc przejawem magii językowej)

• udosłownianie metafor stanowi część składową instytucjonalizacji tropów - metafora nabiera mocy obowiązującej, przestaje być przygodną formułą, rytualizuje się, staje się koniecznym wyposażeniem języka (np. „wrogowie wszelkiej” maści by Gomułka)

3. SŁOWNICTWO WZIĘTE Z ŻYCIA POTOCZNEGO:

• odwołuje się do obiegowych wyobrażeń psychologicznych, np. do życia rodzinnego (np. słownictwo zaczerpnięte z awantur rodzinnych, np. ktoś „nie ma wstydu”, ktoś „jest dwulicowy”, itp.)

3. PERYFRAZY (podstawowy trop w obrębie nowomowy):

• zastąpienie nazwy prostej przez opisową

• umożliwia wartościowanie - wydobywa jeden element kosztem innych, jest więc ze swej natury interpretacją

• jej cechą jest skłonność do stabilizowania się, do funkcjonowania w niezmiennym kształcie - sprzyja więc temu, do czego nowomowa nieustannie zmierza - przekształceniu języka w zespół formuł kanonicznych

• EUFEMIZMY & HIPERBOLE:

• ich użycie jest zależne od kontekstu

• gdy mowa o naszych kłopotach, a zwłaszcza o decyzjach, które nie mogą nikogo uradować, występują eufemizmy (np. „przejściowe trudności”, „korekta cen”); gdy mowa o kłopotach przeciwnika, wówczas występują hiperbole (np. „ekonomiczny kryzys”, „podwyżka cen”)

gdy mowa o naszych sukcesach mówi się hiperbolami, o sukcesach przeciwnika eufemizmami

• niektóre eufemizmy i hiperbole mają charakter rytualny (np. „historyczna wizyta”)

3. CHWYTY POETYCKIE:

• korzystanie z dwuznaczności słów (np. „rewizjonizm” w okresie marcowym)

• celem igrania sensami jest sprowadzenie dwóch nie mających ze sobą nic wspólnego znaczeń do znaczenia jednego (czasami używa się słowa w jednym znaczeniu, tak, by użycie to stanowiło aluzję do znaczenia innego, np. „KOR stanowi margines” - 1) odniesienie do liczebności 2) właściwe odniesienie do „marginesu społecznego”)

3. JĘZYK EZOPOWY:

• pojawia się przede wszystkim wówczas, gdy władza chce zakomunikować społeczeństwu to, czego wprost sformułować nie chce bądź nie może

• przywoływany jest zazwyczaj w sytuacjach dramatycznych (np. „zajścia pociągnąć mogą nieprzewidywalne w konsekwencji skutki”)

• pojawia się, gdy chce się powiedzieć, że stało się coś groźnego, wrogiego, niedobrego, nie informując, co się stało naprawdę (np. „to, co się stało w Krakowie” - odniesienie do manifestacji studentów krakowskich w 1977 roku po śmierci Stanisława Pyjasa)

STATYSTYKA

1. ZMIENNA - właściwość, pod względem której elementy grupy lub zbioru różnią się między sobą. Elementami grupy mogą być jednostki ludzkie, które mogą różnić się miedzy sobą płcią, wiekiem, kolorem oczu, inteligencją, ostrością słuchu itp.

ZMIENNĄ nazywa się w badaniach socjologicznych dowolną cechę, która może przyjąć

co najmniej dwie wartości.

PODZIAŁ ZMIENNYCH:

1. z. zależna - jej wartość wynika bezpośrednio z kształtu zmian wartości innej zmiennej

(niezależnej). Zmienną Y, czyli zmienną, której wartość przewidujemy, przyjęło się określać mianem zmiennej zależnej, ponieważ jej przewidywanie zależy od wartości X

i od znanej nam wartości funkcyjnej.

z. niezależna - jej określona wartość bezpośrednio wpływa na wartość innych zmiennych (zależnych). Zmienną X określa się mianem zmiennej niezależnej.

2) z. ilościowa - wyraża określoną właściwość lub cechę danego obiektu, której poziom

lub natężenie można wyrazić liczbowo(wzrost, wiek, zarobki)

z. jakościowa-( zaliczamy do nich z. dychotomiczne) Wyraża określoną właściwość

lub cechę danego obiektu nie przy pomocy wartości liczbowych, ale przez

Skategoryzowanie tych cech czy właściwości

(np. kobieta - mężczyzna)

3) z. dwuwartościowa - (zerojedynkowa) - powstaje przez określenie czy dany obiekt,

posiada cechę czy jej nie posiada, przy czym abstrahuje się faktu, że obiekty mogą

posiadać cechę o różnym stopniu natężenia.(przykładem jest zdanie - niezdanie egzaminu na studiach)

z. wielowartościowa -(przykładem są wyniki testu zdolności akademickich)

4) z.. dyskretna - może przyjmować tylko niektóre wartości

z. ciągła -Wtedy, gdy jej zbiór tworzy kontinuum i jeżeli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej możliwe jest znalezienie trzeciej wartości.

Może przyjmować dowolną wartość z określonego zbioru wartości. Możliwe wartości zmiennej należą do pewnego ciągu. Między dowolnymi dwiema wartościami

zmiennej znajduję się nieskończenie wielka liczba wartości pośrednich. Przykładami

zmiennych ciągłych mogą być wzrost, ciężar i czas.

5) z. dychotomiczna - Która w naturalny sposób przyjmuję tylko wartości ze zbioru

dwuelementowego

zmienna dwukategorialna (płeć, odp: tak, nie)

z. zdychotomizowana - Faktycznie wielowartościowe, ale badacz dla jakiś celów

sprowadził do postaci dwuwartościowej (np. wzrost niski - równy i poniżej 170

wysoki -powyżej 170)

2. POMIAR - Jeżeli dane o jakimś zjawisku społecznym stanowią wynik pojęciowo ustrukturowanych, systematycznych i kontrolowanych obserwacji cech jednostek badawczych, to ów proces obserwacji jest równoznaczny z najogólniej pojętym dokonywaniem pomiarów, czyli uzyskiwaniem danych. Dane o obiektach badanych, uzyskane w wyniku pomiaru, mogą dostarczać informacji o tym:

1. jaka jest wartość jakiejś cechy jakiegoś obiektu badanego w danym momencie

2. jakiej zmianie uległa wartość danej cechy w nie zmienionych warunkach

3. jakiej zmianie uległa wartość danej cechy w warunkach, które zmieniły się w sposób

znany

Każda z tych możliwości wymaga spełnienie następujących warunków wstępnych, bez których pomiar nie odpowiadałby koniecznym wymogom strukturalizacji pojęciowej

i kontrolowalności.

1. Zbiór obiektów badawczych musi być określony tak jednoznacznie, aby w każdym przypadku można było rozstrzygnąć, czy określony obiekt należy do niego czy nie.

2. Warunki sytuacyjne towarzyszące pomiarom, jeśli badacz nie może nimi odpowiednio manipulować, muszą być znane na tyle, aby można było kontrolować ich ewentualny wpływ na przebieg pomiarów.

3. Należy dokładnie ustalić metody pomiaru i zbierania danych.

4. Cechę, której dotyczyć mają dane, należy zdefiniować, tak aby można było dokładnie

podać, jakiego rodzaju obserwacje mają być przeprowadzone za pomocą danego narzędzia.

POMIAR w węższym znaczeniu oznacza podlegający określonym regułom proces przyporządkowania symboli zaobserwowanym wartościom badanych cech.. Stosowanie do owych reguł można wyróżnić cztery poziomy pomiaru i odpowiadające im cztery skale:

1. skala nominalna

2. skala porządkowa

3. skala interwałowa

4. skala ilorazowa

SKALA NOMINALNA - pozwala tylko na pogrupowanie obiektów (osób)

pomiar na poziomie nominalnym jest najprostszą formą pomiaru. Opiera się on na regułach dwuwartościowej logiki predykatorów i polega na klasyfikowaniu obiektów ze względu na posiadanie lub brak określonej cechy (jakościowej). Zgodnie z tym, ludzi można podzielić na mężczyzn i kobiety, na osoby wyznania protestanckiego, katolickiego i mojżeszowego.

Przy pomiarze nominalnym muszą być spełnione następujące warunki:

1. W odniesieniu do dwóch obiektów badanych musi być rozstrzygalne, czy ze względu na badaną cechę są one takie same czy nie. Możliwa jest tylko jedna z dwu sytuacji:

A=B lub A≠B

2. Identyczność dwu obiektów badanych musi być relacją symetryczną, jeżeli obiekt A ma tę samą cechę badaną co obiekt B, to obiekt B ma tę samą cechę badaną co obiekt A: jeżeli A=B, to B=A

3. Jeżeli obiekt badany A ma tę samą wartość cechy co obiekt badany B, obiekt zaś B tę samą wartość cechy co obiekt C, to obiekt A ma tę samą wartość cechy co obiekt C:

Jeżeli A=B i B=C, to A=C

Cechy mierzone za pomocą skali nominalnej charakteryzują się tym, że ogół możliwych wartości tych cech stanowi zbiór nieuporządkowany. Między poszczególnymi kategoriami tych wartości nie da się ustalić żadnych stosunków metrycznych.

ZMIENNA NOMINALNA - to cechy, których wartości mogą być uporządkowane

w dowolnej kolejności. Nie ma znaczenia, czy w zmiennej „płeć” wyróżni się wartości

w kolejności: 1/mężczyzna, 2/kobieta czy też odwrotnie

SKALA PORZĄDKOWA - możemy nie tylko stwierdzać o równości lub różności, ale także wskazać któremu z obiektów zmienna przysługuje w wyższym stopniu

reprezentuje ona wyższy od nominalnej poziom pomiaru. Pozwala na porządkowanie obiektów badanych odpowiednio do wartości danej cechy, ponieważ cecha ta ma charakter ilościowy. Ten poziom pomiaru uwzględnia natężenie, siłę i wielkość określonej cechy u poszczególnych obiektów badanych.

Aby jakąś cechę można było uznać za mierzalną na poziomie porządkowym, dane muszą spełniać następujące warunki:

1. Jeżeli obiekt A pod względem danej cechy jest większy od obiektu B, to obiekt B pod względem tej samej cechy nie jest większy od obiektu A: jeżeli A>B, to B>A

to także A>C

Liczby określające rangę są wartościami rangowymi lub liczbami porządkowymi.

ZMIENNA PORZĄDKOWA - takie cechy, których wartości są lub mogą być uporządkowane w oparciu o wyraźne kryterium tego uporządkowania. Zmienną porządkową jest z pewnością wykształcenie.

SKALA INTERWAŁOWA - pozwala na stwierdzenie o ile natężenie zmiennej X dla obiektu A jest większe (mniejsze) od natężenia tej zmiennej dla obiektu B

informuje, jak wielkie są odstępy między poszczególnymi punktami. Warunkiem podstawowym jest tu istnienie powtarzalnej jednostki miary, którą można uznać za standard.

ZMIENNA INTERWAŁOWA - cechy o wartościach między którymi można określić odległość. Odległość ta nie musi być jednakowa. Ważne jest natomiast, aby można ją było w sposób uzasadniony wyznaczyć , zmierzyć. Zmienną interwałową jest zmienna wykształcenia, mierzonego ilością ukończonych lat nauki w szkole.

SKALA ILORAZOWA - pozwala na stwierdzenie, że natężenie zmiennej X dla obiektu A jest k razy większe niż natężenie tej zmiennej dla obiektu B

gdy skala ma ponadto naturalny punkt zerowy, mamy do czynienia ze skalą ilorazową.

ZMIENNA ILORAZOWA - to takie cechy, których wartości pozostają do siebie

w stosunkach liczbowych. Przykładowo, w zmiennej wieku można ustalić relacje liczbowe i proporcje między poszczególnymi wartościami. Sensowne jest więc powiedzenie, że osoba 60-letnia jest dwukrotnie starsza od osoby 30-letniej.

2. SZEREG LICZEBNOŚCI (CZĘSTOŚCI). GRUPOWANIE, KUMULOWANIE I RANGOWANIE DANYCH

GRUPOWANIE -(ustalanie wielkości przedziału klasowego - zasady)

• nie powinno być mniej niż 10 ani więcej niż 20 przedziałów klasowych

• pewne rozpiętości wyników są przedkładane na inne, są to 1,2,3,5,10 i 20.

RANGOWANIE DANYCH -przypisanie zjawiskom liczby w taki sposób, że zjawiska te zostają umiejscowione wg kolejności. Pomiary wyrażone rangami dają nam po prostu uporządkowanie szeregowe rzeczy.

4. GRAFICZNA PREZENTACJA DANYCH

(histogram, wielobok liczebności i krzywa kumulatywna)

HISTOGRAM - rodzaj wykresu, często wykorzystywany w badaniach opinii społecznej

do prezentacji danych statystycznych, w którym różnym wartościom danej zmiennej odpowiadają różne wysokości pionowych prostokątów. W histogramie zakładamy, że wszystkie przypadki w obrębie przedziału klasowego rozkładają się równomiernie.

WIELOBOK LICZEBNOŚCI - przyjmujemy, że wszystkie przypadki w każdym przedziale skupiają się w jego środku.

KRZYWA KUMULATYWNA -

5. MIARY TENDENCJI CENTRALNEJ

( średnia arytmetyczna, mediana, wartość modalna)

ŚREDNIA ARYTMETYCZNA - to suma zbiorów pomiarów podzielona przez liczbę pomiarów

w zbiorze.

CECHY:

1. Suma odchyleń wszystkich pomiarów w zbiorze od ich średniej arytmetycznej równa

jest 0.

3. Suma kwadratów odchyleń od średniej arytmetycznej jest mniejsza niż suma kwadratów odchyleń od dowolnej innej wartości.

4. Każda średnia obliczona z próby o liczebności N stanowi estymator średniej

w populacji.

5. W przypadku większości rozkładów średnia jest dokładniejsza bądź skuteczniejsza jako estymator średniej w populacji aniżeli takie miary tendencji centralnej, jak mediana i wartość modalna jako estymatory odpowiadających im wartości w populacji.

MEDIANA - jest wartością dzielącą wszystkie pomiary na pół, czyli tak, że połowa pomiarów mieści się poniżej niej, a połowa powyżej.

WARTOŚĆ MODALNA - w sytuacjach, w których różne wartości zmiennej X występują więcej niż raz, wartość modalna jest wartością występującą najczęściej

6. MIARY DESPERSJI

( odchylenie standardowe, odchylenie ćwiartkowe)

ODCHYLENIE STANDARDOWE - (σ) jest miarą stopnia zmienności najpowszechniej stosowaną i najbardziej rzetelną. To znaczy zmienia się ono najmniej między próbami pobranymi losowo z tej samej populacji. Jest rodzajem przeciętnej wszystkich odchyleń od średniej w próbie.

ODCHYLENIE ĆWIARTKOWE -

WSPÓŁCZYNNIK ZMIENNOŚCI - nie powinien być stosowany, jeśli nie jesteśmy dość pewni, że nasza skala pomiarowa posiada równe jednostki, a przede wszystkim, jeśli nie występuje punkt zera bezwzględnego.

7. MIARY POLOŻENIA (kwartyle) I MIARY ASYMETRII (skośność)

MIARA SKOŚNOŚCI - wykorzystuje trzeci moment. Uzasadnienie tej statystyki opiera się na zaobserwowanym fakcie, że gdy rozkład jest symetryczny, to suma odchyleń powyżej średniej podniesiona do trzeciej potęgi jest równoważna sumie odchyleń poniżej średniej podniesionych do trzeciej potęgi. Zatem dla rozkładu symetrycznego

m₃ =0 i g₁=0. Jeżeli rozkład jest asymetryczny, to sumy odchyleń powyżej i poniżej średniej podniesionych do trzeciej potęgi nie są sobie równoważne.

8. ROZKŁADY PRAWDOPODOBIEŃSTWA (zero-jedynkowe, skokowe, ciągle)

ROZKŁAD NORMALNY PRAWO TRZECH SIGM. STANDARYZACJA ROZKŁADU

Terminu prawdopodobieństwo można używać subiektywnie, określając nim pewną postawę albo wątpliwość dotyczącą jakiegoś zdarzenia przyszłego.

ROZKŁAD NORMALNY -(właściwości)

1. Krzywa jest symetryczna. Średnia, mediana i wartość modalna zbiegają się

w jednym punkcie.

2. Najwyższa rzędna krzywej występuje w punkcie średniej, czyli gdy

z=0 i w jednostkowej krzywej normalnej równa jest 0,3989

3. Krzywa jest asymptotyczna. Zbliża się ona do osi poziomej, lecz nigdy do niej nie dochodzi i rozciąga się od minus nieskończoności do plus nieskończoności.

4. Punkty zagięcia krzywej znajdują się w miejscach plus lub minus jedną jednostkę odchylenia standardowego powyżej lub poniżej średniej. W tych miejscach krzywa zmienia się względem osi poziomej z wypukłej we wklęsłą.

5. Mniej więcej 68% powierzchni pod krzywą mieści się w granicach plus lub minus jednej jednostki odchylenia standardowego od średniej

6. W jednostkowej krzywej normalnej granice z= +1,96 obejmują 95%, a granice

z=+2,58 obejmują 99% całkowitej powierzchni pod krzywą, przy czym odpowiednio 5% i 1% powierzchni mieści się poza tymi granicami.

STANDARYZACJA - O teście psychologicznym mówimy, że jest standaryzowany, gdy dysponujemy wynikami przekształconymi, opartymi na odpowiednio dużej grupie odniesienia. Same wyniki przekształcone nazywamy normami.

PRAWO TRZECH SIGM - 3 odchylenia w prawo od średniej , 3 odchylenia w lewo od średniej

9. WSPÓŁCZYNNIK KORELACJI (r-Pearsona, r_s-Spearmanna,

Fi-Yulla, V-Cramera)

R-Pearson

Najpowszechniej stosowaną miarą korelacji jest współczynnik Pearsona według momentu iloczynowego (mieszanego). Jest to statystyka typu przedziałowo-stosunkowego

WSPÓŁCZYNNIK KORELACJI - jest statystyką określającą siłę związku między dwiema zmiennymi. Na oznaczenie wartości współczynnika korelacji z próby stosuje się powszechnie symbol, r. Natomiast parametr populacji, czyli korelację w populacji, z której została pobrana próba, oznacza się symbolem p.

^r_s -Spearmann Miara inwersji ∑d^2, występuje w definicji współczynnika korelacji rangowej. Współczynnik korelacji rangowej jest statystyką zdefiniowaną w taki sposób, że przyjmuje wartość +1, gdy pary rang są uszeregowane w tym samym porządku, wartość -1, gdy są uszeregowane w porządku odwrotnym względem siebie, oraz wartość oczekiwaną 0, gdy rangi są uszeregowane względem siebie losowo.

fi-Yulla - ϕ

Obie zmienne zdychotomizowane, najlepiej w punkcie mediany (lub dychotomiczne)

ϕ= ⁺1 tylko wtedy, gdy rozkłady brzegowe obu zmiennych są zmienne, oraz gdy liczebność pól leżących na tej samej przekątnej jest zerowa

V-Cramera -

Tabela typu w x k

Min (w-1)(k-1) - mniejsza z dwóch liczb albo (w-1) albo (k-1)

Wartość maksymalna V jest niezależna od liczby wierszy i kolumn tabeli obliczeniowej

10. POPULACJA A PRÓBA. SCHEMATY DOBORU DO PRÓBY (losowy, celowy, ochotniczy)

POPULACJA - jest to dowolny określony zespół przedmiotów, osób, zdarzeń, zmiennych stosowanych jako podstawa klasyfikacji bądź pomiarów, które się wyszczególnia

np. w postaci listy.

PARAMETR- to właściwość opisująca populację

To całościowy zbiór zjawisk, obiektów lub osób, które zostały poddane badaniu statystycznemu przez wydzielone spośród nich próby.

PRÓBA - jest to dowolny podzespół pobrany z populacji.

To określona liczba elementów zbiorowości, podlegająca badaniu, na podstawie którego wnioskuje się o cechach całej zbiorowości.

ESTYMATOR- jest właściwością próby pobranej losowo z populacji.

SCHEMATY DOBORU DO PRÓBY:

DOBÓR PRÓBY to zabieg badawczy polegający na wyodrębnieniu pewnej części zbiorowości w celu oszacowania jakiejś zmiennej lub relacji między zmiennymi, charakteryzującej jednostki wchodzące w skład danej zbiorowości.

Dobór próby stosuje się w sytuacjach, gdy przebadanie całej zbiorowości jest ze względu na jej liczebność zbyt kosztowne i czasochłonne.

Wyróżnia się trzy rodzaje doboru próby:

• dobór próby celowy - dokonywany w sytuacji, gdy struktura danej zbiorowości jest bardzo dobrze znana, dzięki czemu można tak dobrać do badań jej elementy, by stanowiły swoisty model. Wadą jest brak możliwości oceny popełnionego błędu.

• dobór próby losowy - polega na wylosowaniu reprezentantów danej zbiorowości

w taki sposób, by każdej jednostce losowania przyporządkować określone

prawdopodobieństwo dostania się do konstruowanej próby. Najczęściej stosowane

rodzaje losowego doboru próby to:

1. prosty dobór losowy - gdy każda jednostka losowania lub zespół jednostek ma jednakowe szanse na wylosowanie

2. losowanie systematyczne - dobór z listy obejmującej wszystkie elementy danej zbiorowości co n-tej (np. co pięćdziesiątej) jednostki losowania

3. dobór warstwowy - podział danej zbiorowości na jednolite warstwy, a następnie losowanie z nich

4. dobór grupowy - podział danej zbiorowości na szereg grup, a następnie wylosowanie pewnej ich liczby do dokładnych badań obejmujących na ogół wszystkie elementy danej grupy.

• dobór próby poprzez ochotnicze zgłoszenia

SCHEMATY LOSOWEGO DOBORU DO PRÓBY

1. losowanie nieograniczone indywidualne - polega na tym, iż próbę pobieramy

z całej, nie podzielonej na części populacji. Jednostką losowania jest element

populacji (np. osoba). Każdy element ma takie samo prawdopodobieństwo

znalezienia się w próbie. Losowanie przeprowadzamy w sposób bezzwrotny.

2. losowanie systematyczne indywidualne - pierwszy krok to ustalenie tzw. odstępu losowania. Drugą czynnością jest wybór losowy liczby naturalnej N_o odpowiadającej następującemu kryterium: 1<N_o<k. Liczba N_o jednoznacznie określa pobraną próbę.

3. losowanie warstwowe - polega na podzieleniu całej populacji na warstwy

i losowaniu w sposób niezależny z każdej warstwy określonej liczby elementów

4. losowanie grupowe - cechą charakterystyczną tego schematu jest to, że jednostkami losowania nie są poszczególne elementy populacji, ale ich skupiska, czyli tzw. grupy.

5. losowanie wielostopniowe - jest to schemat losowania dwustopniowego.

W pierwszym etapie losowania dobieramy na podstawie odpowiedniego operatu losowania próbę złożoną z k grup ( etap losowania grupowego). W drugim etapie sporządzamy dla każdej z k grup odrębny operat losowania i losujemy z każdej grupy pewną liczbę elementów (etap losowania nieograniczonego indywidualnego). Sposób przeprowadzania losowania wielostopniowego:

ETAP 1 - warstwujemy populację

ETAP 2 - z każdej warstwy losujemy niezależnie wg oddzielnych operatów losowania pewną liczbę grup

ETAP 3 - z każdej grupy w ramach każdej warstwy oddzielnie losujemy niezależnie pewną liczbę elementów ( wg schematu nieograniczonego indywidualnego albo systematycznego)

PRAWO WIELKICH LICZB - Jeżeli kolejno pobieramy próby losowe z populacji o rozkładzie dowolnym μ i wariancji σ² wtedy wraz ze wzrostem liczebności prob rozkłąd liczebności dązy do normalnego rozkładu.

CENTRALNE TWIERDZENIE GRANICZNE - mówi ono, że rozkład średnich z prób zbliża się coraz bardziej do postaci normalnej, w miarę jak rośnie liczebność kolejnych prób, mimo odchyleń od normalności rozkładów w populacji.

Teoretyczny rozkład z próby średnich pobranych z populacji normalnej jest rozkładem normalnym. Zatem, jeżeli wiemy, że rozkład w populacji jest normalny, wiemy też, że rozkład z próby średnich jest normalny. Niezależnie od kształtu rozkładu w populacji, rozkład z próby średnich pobranych z populacji o wariancji σ² i średniej μ zbliża się do rozkładu normalnego ze średnią μ i wariancją σ²/N, w miarę jak wzrasta N.

11. WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE

PODZIAŁ TESTÓW STATYSTYCZNYCH

Testy parametryczne

Testy nieparametryczne

Skala ilorazowa i interwałowa Dla dużych prób test z Dla małych prob test t Test F- analizy wariancyjnej

Skala porządkowa i nominalna skala porządkowa Test Kołmogorowa zgodności rozkładu z rozkładem normalnym Test Kołmogorowa-Smirnowa dla rang: test Manna-Whitneha test znaków dla rang: test Wilcoxona dla rang: test Kruskala-Wallisa dla rang -test Friedmana skala nominalna test χ2 zgodności rozkładu z rozkładem teoretycznym test χ2 test dokładnego prawdopodobieństwa Fishera test McNemara test χ2 test Q Cochrana

12 i 13 ETAPY WNIOSKOWANIA STATYSTYCZNEGO

Testowanie hipotezy statystycznej polega na postępowaniu wg schematu (Blalock)

1. Przewidziano wszystkie możliwe wyniki eksperymentu lub obserwacji zanim zastosowano test.

2. Ustalono z góry czynności i sposoby postępowania użyte dla określenia, które spośród możliwych wyników faktycznie wystąpiły

3. Eksperyment został przeprowadzony lub zaobserwowano zdarzenie, zanotowano wyniki i podjęto decyzję - odrzucić, czy nie odrzucić hipotezy.

PODZIAŁ PROCESU WNIOSKOWANIA STATYSTYCZNEGO

ETAP 1: Sformułowanie hipotez: zerowej (H_o) i roboczej (H₁)

ETAP 2:Określenie skali pomiarowej zmiennej zależnej Y

ETAP 3: Wybór testu statystycznego

ETAP 4: Określenie poziomu istotności α i wielkości próby N

ETAP 5: Określenie rozkładu z próby statystyki danego testu statystycznego przy założeniu słuszności H_o

ETAP 6: Określenie obszaru odrzuceń H_o

ETAP 7: Obliczenie wartości statystyki testu i podjęcie decyzji odnośnie do H_o

Hipotezę H określa się mianem hipotezy roboczej i oznacza jako H_1. Natomiast hipotezę H' określa się mianem hipotezy zerowej i oznacza jako Ho. Obie hipotezy wzajemnie się wykluczają.

Hipotezy mogą być bądź jednostronne, kierunkowe, bądź dwustronne, dwukierunkowe, bez określonego kierunku.

Rodzaje hipotez

• hipotezy istotnościowe

• hipotezy o zależnościach

błąd I rodzaju - polegający na odrzuceniu Ho gdy w rzeczywistości jest ona prawdziwa

błąd II rodzaju - polegający na nie odrzuceniu Ho, gdy w rzeczywistości jest ona fałszywa

poziom istotności - (poziom α) jest prawdopodobieństwem uzyskania z testu statystycznego takiej wartości, która nakazuje badaczowi odrzucenie Ho na rzecz hipotezy roboczej, pomimo to, że w rzeczywistości hipoteza zerowa jest prawdziwa.

moc testu - definiuje się jako prawdopodobieństwo odrzucenia Ho, gdy w rzeczywistości jest ona fałszywa.

Moc= 1 - prawdopodobieństwo błędu II rodzaju = 1-β

statystyka testowa, rozkład statystyki testu jest to rozkład teoretyczny. Otrzymaliśmy go w przypadku wylosowania niezależnie wszystkich możliwych prób o wielkości N

z populacji. W każdej z wylosowanych prób statystyka testu, np. statystyka t test

t-Studenta przybiera określoną wartość.

Znajomość tego rozkładu pozwala ocenić prawdopodobieństwo wystąpienia wartości statystyki testu.

obszar odrzuceń hipotezy zerowej (obszar krytyczny) Jest to część powierzchni pod krzywą rozkładu statystyki danego testu przy założeniu słuszności Ho. Na obszar ten składa się część wartości statystyki testu. Prawdopodobieństwo wystąpienia jakiejkolwiek

wartości statystyki testu należącej do podzbioru wartości stanowiącego obszar odrzuceń Ho jest równe lub mniejsze niż α, gdy zachodzi Ho. Obszar krytyczny znajduję się na krańcach rozkładu.

Jeżeli hipoteza jest jednostronna, to i obszar odrzuceń jest jednostronny (lewostronny lub prawostronny) a jego wielkość wynosi α.

Gdy hipoteza jest dwustronna, obszar odrzuceń równy α jest podzielony na dwie równe części o wielkości α/2, znajdujące się na dwóch krańcach rozkładu.

decyzja statystyczna Jeżeli wartość testu ”wpadła” w obszar krytyczny, odrzucamy Ho, jeżeli nie „wpadła” w obszar odrzuceń , nie mamy podstaw do odrzucenia Ho.

Strategia podejmowania decyzji odnośnie Ho wg McNemar'a::

1. odrzucić Ho, jeżeli α<0,01

2. nie odrzucać Ho, jeżeli α>0,10

3. wstrzymać się od wydania sądu, jeżeli 0,10>α>0

14. ROZKŁADY TEORETYCZNE JAKO ROZKŁADY ŚREDNIEJ

Z PRÓBY (rozkład normalny, rozkład t-Studenta,rozkład F-Fishera-Snedecora, rozkład chi-kwadrat)

ROZKŁAD NORMALNY -(właściwości)

7. Krzywa jest symetryczna. Średnia, mediana i wartość modalna zbiegają się

w jednym punkcie.

8. Najwyższa rzędna krzywej występuje w punkcie średniej, czyli gdy

z=0 i w jednostkowej krzywej normalnej równa jest 0,3989

9. Krzywa jest asymptotyczna. Zbliża się ona do osi poziomej, lecz nigdy do niej nie dochodzi i rozciąga się od minus nieskończoności do plus nieskończoności.

10. Punkty zagięcia krzywej znajdują się w miejscach plus lub minus jedną jednostkę odchylenia standardowego powyżej lub poniżej średniej. W tych miejscach krzywa zmienia się względem osi poziomej z wypukłej we wklęsłą.

11. Mniej więcej 68% powierzchni pod krzywą mieści się w granicach plus lub minus jednej jednostki odchylenia standardowego od średniej

12. W jednostkowej krzywej normalnej granice z= +1,96 obejmują 95%, a granice

z=+2,58 obejmują 99% całkowitej powierzchni pod krzywą, przy czym odpowiednio 5% i 1% powierzchni mieści się poza tymi granicami.

ROZKŁAD t- STUDENTA

Stosunek t zawiera nie jedną, lecz dwie wartości oszacowane , X i s_x. Obie te wartości są różne przy wielokrotnym pobieraniu prób. W rezultacie sprawia to, że rozkład t nie jest normalny, aczkolwiek zbliża się do postaci normalnej wraz ze wzrostem N.

Rozkład t odbiega odbiega znacznie od postaci normalnej w przypadku małego N. Teoretyczny rozkład z próby t jest rozkładem symetrycznym ze średnią 0. Zbiega on do nieskończoności na obu krańcach. Krańce te są grubsze niż w rozkładzie normalnym. Rozkład t nie jest rozkładem pojedynczym, lecz rodziną rozkładów. Dla każdej liczby stopni swobody istnieje inna wartość t. Przy obliczaniu wariancji s² liczba stopni swobody wynosi N-1. Wraz ze wzrostem liczby stopni swobody rozkład t zbliża się do postaci normalnej.

ROZKŁAD F (TEORETYCZNY ROZKŁAD Z PRÓBY STOSUNKÓW WARIANCJI)

Aby wyobrazić sobie taki rozkład z próby, rozważmy dwie normalne populacje A i B o tej samej wariancji σ². Pobieramy próby o liczebności N₁ z A i N₂ z B, obliczamy nie obciążone estymatory s^{2 i} s², po czym obliczamy stosunek s² / s^2. Postępujemy tak, aż otrzymamy duża liczbę stosunków wariancji. Wariancję z próby A umieszczamy zawsze w liczniku, a wariancję z próby pobranej z B w mianowniku.

ROZKŁAD CH-KWADRAT (chi-kwadrat) - jest sumą stosunków [można sumować dowolną ich liczbę]. Każdy stosunek jest stosunkiem kwadratu rozbieżności lub różnicy do oczekiwanej liczebności. Rozbieżność występuje między liczebnością zaobserwowaną a liczebnością oczekiwaną na podstawie hipotezy, którą sprawdzamy.

W teście chi-kwadrat hipoteza zerowa oznacza, że nie ma korelacji między zmiennymi,

są one niezależne w badanej populacji.

15. MODELE TESTÓW STATYSTYCZNYCH

• Test dla dwóch wskaźników struktury (procentów)

• Test t dla dwóch średnich Niech Χ₁ i X₂ będą średnimi z dwóch prób o liczebności odpowiednio N_{1 i} N₂ pobranych z populacji o rozkładzie normalnym, w których średnie wynoszą μ_{1 i} μ₂, wariancja zaś σ² i σ² . Hipoteza zerowa ma postać

Ho : μ_{1 -} μ₂ = 0

• Test t dla danych zależnych Mając zbiór N par pomiarów, możemy otrzymać różnicę w obrębie każdej pary pomiarów. Oznaczamy dowolną parę pomiarów przez X₁ i X₂, a różnicę przez X₁ - X₂ przez D. Średnia różnica między wszystkimi pomiarami wynosi (ΣD)/N=D. Sumując N par, otrzymujemy Σ X₁ - ΣX₂ =ΣD. Następnie dzielimy tę wielkość przez N i otrzymujemy X₁ - X₂ =D. Ponieważ średnia różnica jest różnicą między średnimi , możemy zbadać istotność różnic między średnimi, sprawdzając, czy D różni się, czy nie różni w sposób istotny od 0. W rezultacie traktujemy wartości D jak zmienną i testujemy różnicę miedzy średnią tej zmiennej a 0.

• Test homogeniczności wariancji Czasami chcemy wiedzieć, czy różnice między wariancjami z kilku prób wskazują, że pochodzą one z populacji różniących się co do wariancji, czy też mogą one pochodzić ze wspólnej populacji, jeśli chodzi

o wariancję. Zagadnienie, czy należy łączyć kilka prób, aby uzyskać większą próbę, zależy czasami od odpowiedzi na to pytanie ( oraz na inne pytania, np. czy średnie są również jednorodne). Stosowanie testu jednorodności średnich opiera się także na założeniu, że wariancje są jednorodne. Założenie, że próby zostały pobrane

z populacji o jednakowej wariancji. [założenie o jednorodności (homogeniczności) wariancji]

Test jednorodności Bartletta Gdy wartości N są różne dla poszczególnych prób, poniższy wzór daje statystykę z próby dla testu Bartletta na jednorodność wariancji

• Test Manna-Whitneya (test rang dla dwoch prób niezależnych)

Hipoteza badan aprzez ten test powiada, że próby pochodzą z populacji o tym samym rozkładzie ciągłym. Łączymy ze soba pomiary N₁ i N₂ , pomiary N₁ +N₂

porządkujemy następnie wg kolejności. Rangę 1 przypisujemy wartości najmniejszej, rangę 2 kolejnej wartości wyższej itd. Sumę rang R₁, obliczamy dla mniejszej z dwóch prób, jeżeli próby są niejednakowych rozmiarów. Jeżeli próby są jednakowe, możemy psołużyć się którą kolwiek z rang.

• Test Wilcoxona (test znaków rangowanych Wilcoxona dla prób zależnych) Dane stanowi zbiór N par pomiarów w zakresie zmiennych X i Y. Obliczamy różnicę d między poszczególnymi pomiarami. Gdy dwa pomiary w parze są jednakowe, wówczas d=0 i parę tę odrzucamy. Wartości d mogą być dodatnie i ujemne.
  Następnie wartości d rangujemy niezależnie od znaku, czyli rangujemy wartości bezwzględneXi - Yi. Rangę 1 przypisujemy najmniejszej wartości d, rangę 2 kolejnej wyższej wartości d itd. Jeżeli dwie bądź więcej wartości d są wiązane, przyjęte jest przypisywanie im średniej z rang, jakie otrzymałyby one, gdyby były różne. Znak różnicy d przypisujemy każdej randze. Jeżeli d jest dodatnie, ranga jest dodatnia, jeżeli d jest ujemne, ranga jest ujemna. Sumę rang dodatnich oznaczamy symbolem W+, a sumę rang ujemnych symbolem W-

• Test chi-kwadrat (chi-kwadrat - jest sumą stosunków [można sumować dowolną ich liczbę]. Każdy stosunek jest stosunkiem kwadratu rozbieżności lub różnicy do oczekiwanej liczebności. Rozbieżność występuje między liczebnością zaobserwowaną a liczebnością oczekiwaną na podstawie hipotezy, którą sprawdzamy.

W teście chi-kwadrat hipoteza zerowa oznacza, że nie ma korelacji między zmiennymi,

są one niezależne w badanej populacji.

28

---