Ergonomia

Podejście ekonomiczne do problemów ergonomii.

Podstawowym celem wdrażania rozwiązań ergonomicznych w wielu wytworach techniki i organizacji warunków pracy, jest aspekt ekonomiczny. Umiejętne powiązanie wszystkich elementów praktycznego zastosowania rozwiązań ergonomicznych z elementami ekonomiki pracy( produktywność i rentowność przedsiębiorstw) jest jednym z najistotniejszych i najbardziej skutecznych sposobów respektowania w praktyce osiągnięć nauki, jaką jest ergonomia.

Istnieje bezpośrednie uzależnienie wielkości obciążeń finansowych zakładu pracy (świadczenia na opiekę zdrowotną i zasiłki chorobowe) od stopnia ryzyka zawodowego w tym zakładzie. Zwiększające się z tego tytułu obciążenia zakładu powodują obniżenie efektywności funkcjonowania zakładu (zmniejszenie produktywności), co w konsekwencji może być bodźcem do poprawy warunków pracy (ucieczki od tych obciążeń) albo doprowadzi do bankructwa, co z kolei doprowadzi do całkowitego zamknięcia zakładu.

Jeżeli na produkowane w tym zakładzie wytwory, będzie odpowiedni popyt, to z pewnością rozpoczną działalność inni przedsiębiorcy. Wezmą oni pod uwagę doświadczenia poprzedników oraz dość jednoznaczne uwarunkowania prawne przy otwieraniu nowego zakładu, przedsiębiorcy uwzględnią możliwości zastosowania nowych maszyn i urządzeń, nowych technologii, organizacji pracy, a w konsekwencji stworzą miejsca pracy o obniżonym poziomie ryzyka związanego z wykonywaniem pracy. Radykalna poprawa istniejących warunków pracy lub tworzenie nowych, zgodnych z wymaganiami stanowisk pracy, przyniesie wymierne korzyści zarówno pracownikom jak i pracodawcom.

Korzyści ekonomiczne efektu poprawy warunków pracy wynikają w gruncie rzeczy ze zmniejszenia kosztów pracy dla organizmu ludzkiego.

Proces produkcji towarów i usług jest ściśle związany z ponoszeniem kosztów. Część kosztów wytwarzania jest oczywista i wynika z podstawowej działalności przedsiębiorstwa. Do tych kosztów należą:

• koszty materiałowe (zakup, transport, składowanie),

• koszty utrzymania infrastruktury (obiekty budowlane obiekty techniczne wraz z energią, amortyzacją, obsługą),

• koszty zatrudnienia pracowników.

Pozostała część kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo może być w znacznym stopniu zróżnicowana. Dotyczy to opłat z korzystaniem ze środowiska - ponoszenie opłat za przekroczenie emisji zanieczyszczeń środowiska.

Zróżnicowane wartości kosztów są również związane bezpośrednio z warunkami pracy - podstawowe z nich to:

• koszty nadzoru nad warunkami pracy - pomiary i oceny higieniczne, badania okresowe pracowników,

• część kosztów związana z chorobami zawodowymi,

• część kosztów związanych z wypadkami i urazami w czasie pracy (wynikających chociażby z absencji pracowników),

• dopłaty za pracę w warunkach szkodliwych, zakup ochron osobistych.

W przypadku zdecydowanego polepszenia warunków pracy, ze względu na powyższe zróżnicowane obciążenie zakładu, przy tych samych kosztach całkowitych można uzyskać znacząco większą ilość jakość wytwarzanych towarów, usług. A w innym ujęciu: przy tej samej ilości i jakości towarów lub usług, można ponosić mniejsze koszty ich wytworzenia. Wzrost przychodów może wynikać między innymi z następującego ciągu zależności: w lepszych warunkach pracy tę samą wielkość produkcji można uzyskać zatrudniając mniejszą liczbę pracowników. Pracownicy ci w związku z lepszymi warunkami pracy, efektywniej wykorzystują obiekty techniczne, poprawiając jakość wyrobów, zmarnują mniej materiałów. Oczywistym jest także, że mniej będzie wypadków i urazów w czasie pracy, oraz chorób zawodowych. W polepszeniu warunków pracy najistotniejsze jest to, że stwarza się pracownikom możliwość efektywniejszego wykorzystania ich wysiłku. Skutkuje to bezpośrednio ilościowym i jakościowym efektem pracy, a to z kolei pozwala znaczące obniżenie ogólnych kosztów wytwarzania, w których koszty siły roboczej stanowią jeden z najistotniejszych składników.

Nakłady ponoszone na poprawę warunków pracy można analizować w odniesieniu do zróżnicowanych celów i uzyskiwanych efektów. Cele te mogą być typowo humanitarne - wówczas ponoszone nakłady kompensowane są w zasadzie świadomością stwarzania coraz bardziej przyjaznego dla organizmu człowieka środowiska pracy. Mogą wynikać z dalekosiężnych analiz ekonomicznych funkcjonowania przedsiębiorstwa i planowania wzrostu produktywności (z uwzględnieniem między innymi: jakości wyrobów, konkurencyjności w pozyskiwaniu kwalifikowanej kadry, wpływu zakładu na środowisko). Mogą być wynikiem jednoznacznych postanowień wyeliminowaniu stanowisk pracy o dużym ryzyku zawodowym itp.

Często prezentowane w literaturze są wyniki badań, dotyczące czynników, które w praktyce stanowią najistotniejsze zagrożenie dla zdrowia lub odbierane są jako uciążliwe, istotnie przeszkadzające w procesie pracy. Na czoło wybijają się parametry materialnego środowiska pracy, a wśród nich: hałas, słabe oświetlenie, drgania mechaniczne, zanieczyszczenia trującymi związkami chemicznymi, mikroklimat.

Zmiany techniczno organizacyjne warunków pracy, systematyczne przybywanie stanowisk pracy o dużym obciążeniu psychicznym i często wymuszonej pozycji ciała, powodują wzrost oddziaływania na organizm człowieka takich czynników jak promieniowanie elektromagnetyczne czy laserowe, rodzaj oświetlenia, pozycja ciała podczas pracy i odpoczynku.

Nowa jakość w ocenie parametrów środowiska jest związana głównie z obsługą skomplikowanych obiektów technicznych, pracą przy komputerze, pojawieniem się wielu nowych urządzeń i narzędzi pracy, a także życia codziennego, codziennego dużej koncentracji wykorzystania osiągnięć techniki (kuchenki mikrofalowe, komputery, telefony komórkowe).

Najczęściej przyjmowanymi miernikami wpływu wyżej wymienionych parametrów środowiska na człowieka są zmiany zachowań człowieka w zakresie: wydajności pracy, w tym głównie ilości i jakości tej pracy, oraz reakcji organizmu na czynniki zewnętrzne. Typowymi miernikami reakcji organizmu (poza wskaźnikami fizjologicznymi)są: analiza popełnianych błędów, choroby zawodowe, wypadki w czasie pracy, absencja w pracy (związana z wypadkami w czasie pracy, ale także z ogólnym stanem zdrowia - absencje powypadkowe).

2. Wpływ poziomu hałasu na ilościowy efekt pracy, wypadki i urazy w pracy oraz na

absencję chorobową pracowników.

Jednym z najistotniejszych parametrów środowiska mających wpływ na organizm człowieka jest hałas, którego destruktywne działanie powoduje znaczne następstwa zdrowotne, a także decyduje o efektywności pracy.

Według danych UNESCO, dotyczących globalnych strat gospodarek USA i Francji z tytułu przekroczenia poziomu hałasu na stanowiskach pracy w przedsiębiorstwach w latach siedemdziesiątych, wynika, że straty ponoszone przez zakłady o wysokim poziomie hałasu znacznie przewyższają wydatki konieczne do jego zwalczania. Z danych tych wynika, że zwrot ogólnych nakładów na przedsięwzięcia związane z ograniczeniem hałasu na stanowiskach pracy następuje w okresie 4 -5 lat.

W wyniku przeprowadzonych badań eksperymentalnych, które polegały na wyznaczeniu wskaźnika ilościowego efektu pracy, stwierdzono, że zależność między poziomem hałasu a efektem pracy jest wyraźna i jest tym większa, im wartość hałasu, na jaki narażony jest pracownik w czasie pracy, jest wyższa.

Hałas, jako jeden z najistotniejszych parametrów materialnego środowiska pracy, powoduje bez wątpienia przyśpieszenie procesu zmęczenia, a tym samym, ma istotny wpływ na bezpieczeństwo funkcjonowania człowieka w procesie wykonywania pracy. Wyniki badań potwierdziły hipotezę, mówiącą, że zmniejszenie hałasu powoduje wyraźne zmniejszenie liczby wypadków i urazów powstających w czasie pracy.

Bezpośrednim wymiernym skutkiem wypadków i urazów w czasie pracy jest między innymi absencja powypadkowa pracowników. Część kosztów wypadków i urazów pokrywa przedsiębiorstwo. Jednak zasadnicze koszty dla przedsiębiorstwa to wypłacane wynagrodzenie pracownikom na czas wykonywania przez nich pracy. Koszty bezpośrednie wynikają też np. z konieczności czasowego ograniczenia zakresu prac lub okresowej zmiany organizacji pracy.

Prowadzone analizy w przemyśle włókienniczym, dotyczące nakładów związanych z kształtowaniem akustycznych warunków pracy w pomieszczeniach produkcyjnych, wskazują, że obniżenie poziomu hałasu o 8 do 10dB, umożliwia uzyskanie wzrostu wydajności pracy o 5 do 7%. Porównanie tych efektów - wynikających ze wzrostu wydajności pracy - z rzeczywistymi nakładami na adaptację akustyczną pomieszczeń produkcyjnych wskazują, że poniesione nakłady zwróciły się po około 1,5 roku.

Uzyskane wyniki badań dotyczące procesów zmniejszania poziomu hałasu na stanowiskach pracy były podstawą opracowania empirycznych zależności pomiędzy zmianą parametrów hałasu na stanowiskach pracy a wydajnością pracy.

Podstawowe dane będące podstawą określenia całkowitych corocznych strat związanych z wykonywaniem pracy w warunkach zróżnicowanego poziomu hałasu na stanowiskach pracy przedstawia poniższa tabela nr1.

Tabela 1. Pełne umowne straty wydajności pracy przez okres T, z uwzględnieniem zmiany składu pracowników w ciągu okresu Ts.

Czas w latach		Umowne straty w wydajności w % przy określonym poziomie dźwięku
T	Ts	85dB	90dB	95 dB	100 dB	105 dB	110 dB	115 dB
1		-	2,0	3,5	5,5	7,5	9,5	12,0
5			0,5	2,5	5,0	7,5	10	12,5	15,5
10	5	0,7	3,5	6,0	10,5	13,0	17,0	22,0
		10	1,0	4,5	8,0	12,5	17,5	23,0	28,0
	25	5	1,2	6,0	10,0	16,0	23,0	32,0	42,5
		10	2,0	9,0	15,0	26,0	36,5	48,0	60,0
	Średnio za 8 lat	5	0,3	2,5	4,5	7,0	9,5	12,5	15,5
		10	0,5	3,5	5,0	7,5	10,0	13,0	16,0

W tabeli tej podano wartość całkowitych corocznych strat związanych z efektywnością pracy w odniesieniu do przyjętego czasu amortyzacji nakładów kapitałowych. Wartości te odzwierciedlają szacunkowe straty odniesione do czasu pracy w hałasie, oraz poziomu tego hałasu w dB. Można obliczyć różnice strat, przed ograniczeniem hałasu i po jego ograniczeniu. Różnice te przyjmuje się, jako rzeczywisty efekt ekonomiczny wynikający z poprawy warunków pracy.

Innym skutkiem nadmiernego poziomu hałasu jest trwałe uszkodzenie narządów słuchu. Niezależnie od obniżającego się progu słyszalności wraz z wiekiem, dodatkowe oddziaływanie hałasu, praktycznie już od poziomu powyżej 70dB, powoduje znaczne przyspieszenie tego procesu.

Uwzględniając szczególną indywidualną podatność na uszkadzający wpływ hałasu, uzależnioną między innymi od cech dziedzicznych i nabytych (np. w wyniku przebytych chorób) opracowano, na podstawie danych statystycznych, poziom ryzyka utraty słuchu - tabela nr 2.

Tabela 2. Ryzyko utraty słuchu w zależności od równoważnego poziomu dźwięku A i czasu narażenia w latach

równoważny poziom dźwięku a, w db	czas narażenia w latach
		5	10	15	20	25	30	35	40
		Ryzyko utraty słuchu w %
1	2	3	4	5	6	7	8	9
<80	0	0	0	0	0	0	0	0
85	1	3	5	6	7	8	9	10
90	4	10	14	16	16	18	20	21
95	7	17	24	28	29	31	32	29
100	12	29	37	42	43	44	44	41
105	18	42	53	58	60	62	61	54
110	26	55	71	78	78	77	72	62
115	36	71	83	87	84	81	75	64

W praktyce, jeśli w przedsiębiorstwie (na stanowiskach pracy), gdzie przez wiele lat występował hałas przekraczający wartości dopuszczalne ze względu na ochronę słuchu, hałas ten ograniczymy nawet poniżej połowy wartości dopuszczalnej lub zmienimy miejsce pracy pracownika (na warunki mniej hałaśliwe), będzie to skutkowało występowaniem głuchoty zawodowej (chociaż w mniejszym stopniu).

Wieloletnie oddziaływanie hałasu na organizm człowieka powoduje kumulowanie się skutków tego oddziaływania i to tym większe, im okres oddziaływania był dłuższy, a jego poziom wyższy. Stąd w ubieganiu się o uznanie choroby zawodowej istotnymi argumentami są zapisane w dokumentacji przedsiębiorstw: warunki akustyczne na stanowiskach pracy i czas ich występowania w odniesieniu do zatrudnionych pracowników.

3. Wpływ parametrów oświetlenia na pracownika i jego efektywność pracy.

Następnym istotnym czynnikiem, mającym duży wpływ na efektywność pracy człowieka a także na jego organizm są parametry oświetlenia na stanowisku pracy.

Prawidłowe oświetlenie i sprawny organ wzroku zapewniają odpowiedni kontakt z otoczeniem. Niewłaściwe oświetlenie ogranicza, bądź wyklucza pracę zmysłu wzroku. Obniżenie zdolności organu wzroku do sprawowania czynności kontrolnych powoduje z kolei

konieczność coraz większej koncentracji uwagi na wykonywanych czynnościach co jeszcze bardziej pogłębia stan zmęczenia i w większym stopniu wpływa na cały organizm. Poziom zmęczenia wpływa z kolei na efektywność, powodując ciąg zdarzeń prowadzących do mniejszego wykorzystania stanowiska pracy.

Zapewnienie właściwych parametrów oświetlenia stanowi jeden z podstawowych problemów, który występuje na większości stanowisk pracy w pomieszczeniach przemysłowych. Jest to problem tym bardziej istotny, że stosowane oświetlenie jest najczęściej pochodzenia sztucznego - znacznie różniące się od oświetlenia naturalnego.

Do warunków oświetlenia naturalnego oko ludzkie w procesie ewolucji adaptowało się przez miliony lat, do źródeł światła ,,ogniopochodnych” przez dziesiątki tysięcy lat czy nawet setki tysięcy lat, a do światła pochodzenia sztucznego - wynikającego z zastosowania z energii elektrycznej - zaledwie kilkadziesiąt lat temu. Światło sztuczne jest ciągle czymś obcym dla człowieka - biorąc pod uwagę powolność przebiegów procesów ewolucyjnych, można przyjąć, że okres zastosowania światła wytwarzanego przez elektryczne źródła światła jest tak krótki, że organizm nie mógł się do niego dostosować.

W związku z powyższym jednym z zadań współczesnej ergonomii jest stworzenie jak najbardziej korzystnych warunków świetlnych, przy jednoczesnym uwzględnieniu istotnego uwarunkowania, jakim jest koszt wytwarzania elektrycznej energii świetlnej. W istocie wszystkie badania i oceny wpływu warunków oświetlenia, w tym oświetlenia sztucznego, na efekty pracy, sprowadzają się do oceny wpływu parametrów oświetlenia na zmęczenie wzroku. Podobnie jak inne parametry materialnego środowiska pracy powoduje - poprzez zmęczenie wzroku - zmęczenie całego organizmu.

Występujące zmęczenie powoduje pogorszenie się ogólnego samopoczucia pracownika, a w efekcie obniżenie wydajności i jakości pracy oraz wzrost wypadków i urazów w czasie pracy.

Zmysł wzroku odbiera 85 - 90% wrażeń zewnętrznych docierających do człowieka - w tym informacji w procesie wykonywanej pracy - pozostałe zmysły w znacznie mniejszym stopniu pełnią rolę przekazywania informacji - słuch około 7%, węch około 3,5%, dotyk 1,5% ogółu odebranych wrażeń.

Ocenia się, że podczas pracy wzrokowej, proces widzenia zużywa około 25% energii dostarczanej do organizmu i to w przypadku, kiedy widzenie jest normalne, a natężenie oświetlenia wystarczające. Oznacza to, że przy niesprzyjających warunkach oświetleniowych, zużycie energii jest większe, kosztem funkcjonowania innych organów wewnętrznych, aby utrzymać sprawność oczu w należytej kondycji - w ten sposób oczy są powodem zmęczenia całego organizmu. Efekt narastania zmęczenia w wyniku niedostatecznego oświetlenia w czasie wykonywania pracy wzrokowej jest na ogół tak duży, że zmusza do zaniechania pracy po kilku godzinach wysiłku.

Kompleksowe badania prowadzone w USA, Anglii, Francji i innych krajach wysoko uprzemysłowionych w odniesieniu do przemysłu ciężkiego - stoczni, hut, odlewni, hal montażowych i warsztatów mechanicznych - wskazują, że niewystarczające oświetlenie było bezpośrednią przyczyną 5% wypadków przy pracy, a pośrednio 20% wypadków było związanych z warunkami oświetlenia w miejscu pracy. Wyniki tych badań, głównie w odniesieniu do przemysłu USA, wykazały również, że w wyniku zwiększenia natężenia oświetlenia na stanowiskach pracy jej wydajność wzrosła od 4 do 35%.

Oświetlenie ma ogromne znaczenie również na stanowiskach pracy o specyficznych wymaganiach ergonomicznych, związanych głównie z zastosowaniem technik informatycznych. W przypadku takich stanowisk pracy złe oświetlenie powoduje dolegliwości objawiające się bólem głowy, poczuciem sztywności w ramionach, drganiem powiek, ochrypniętym głosem.

4. Wpływ mikroklimatu na wykonywanie pracy i jej efektywność

Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na efektywność pracy oraz organizm pracownika są tzw. warunki mikroklimatyczne pracy. Do tych warunków zaliczane są: temperatura powietrza, jego wilgotność i szybkość ruchu powietrza w miejscu pracy. Dodatkowo, szczególnie przy wykonywaniu niektórych zawodów, istotnego znaczenia nabierają: ciśnienie powietrza, jego skład (praca nurka, wspinaczka alpinisty, pilotowanie samolotu na dużych wysokościach), wysokościach także występujące zanieczyszczenia.

Konieczność kontroli i regulacji parametrów mikroklimatu wynika bezpośrednio z tego, że organizm ludzki jest stałocieplny. Brak regulacji zewnętrznych powoduje przeznaczenie dużej ilości pokarmu na utrzymanie właściwej ciepłoty ciała.

W warunkach przemysłowych istota regulacji parametrów mikroklimatycznych jest związana z ich utrzymaniem na poziomie najbardziej zbliżonym do komfortowego, dla zróżnicowanych rodzajów i warunków pracy. Podyktowane to jest względami bezpośredniego wpływu na efektywność pracy i zmęczenie organizmu w czasie wykonywania złożonych zadań.

Odchylenie wartości temperatury otoczenia od zakresu uznawanego jako komfortowy powoduje, że zaczynamy odczuwać wpływ warunków termicznych. Odczuwamy wiec zimno lub gorąco, co zależne jest nie tylko od wartości temperatury rzeczywistej, ale także od cech osobniczych pracownika, od pory roku, rodzaju wykonywanej pracy, czasu oddziaływania temperatury, rodzaju pomieszczenia, w którym odbywa się praca, ich oświetlenia, kolorystyki, stanu psychicznego, innych parametrów mikroklimatycznych, rodzaju ubioru.

Warunki mikroklimatyczne, które nie są dla człowieka naturalne, dają nie tylko subiektywne odczucie braku komfortu, ale również obniżają jego sprawność fizyczną i psychiczną. W badaniach laboratoryjnych i terenowych wykazano, że w skrajnych temperaturach wydolność fizyczna i sprawność psychiczna ulegają znacznym zaburzeniom. Dotyczy to głównie pracy umysłowej oraz wymagającej znacznej precyzji ruchów.

Obserwacje procesów pracy zawodowej pozwoliły na wyznaczenie optymalnej temperatury otoczenia, zależnie od wykonywanej pracy.

Tabela 3. Optymalna temperatura otoczenia, zależnie od rodzaju wykonywanej pracy.

RODZAJ PRACY	OPTYMALNA TEMPERATURA W ^0c
Lekka praca w pozycji siedzącej zimą	20 - 22,8
Lekka praca w pozycji stojącej latem	23 - 26,7
Średnio ciężka praca	18,3
Bardzo ciężka praca	15,5

Podstawowe działania, mające poprawić parametry mikroklimatu na stanowiskach pracy, dotyczą między innymi:

• zapewnienia pracownikom odpowiedniej odzieży,

• zapewnienia odpowiednich napoi (ciepłych lub zimnych), z uwzględnieniem zawartości soli mineralnych,

• stosowania zabezpieczeń i środków ochrony osobistej,

• zapewnienia odpowiedniej wentylacji,

• zapewnienia odpowiedniej temperatury, w zależności od rodzaju pracy,

• zmniejszenia wydatku energetycznego, związanego z pracą w przypadku nadmiernego obciążenia środowiskiem termicznym, w tym poprzez odpowiednie przerwy w pracy.

Obecnie coraz częściej, szczególnie podczas wykonywania pracy w zamkniętych pomieszczeniach, stosuje się automatycznie regulowane klimatyzatory, których zadaniem jest ciągłe monitorowanie i korygowanie zadanych parametrów mikroklimatu w pomieszczeniu.

Ponoszone inwestycje z pewnością są rekompensowane znacznymi wzrostami wydajności pracy, obniżeniem wypadkowości, obniżeniem liczby wyrobów o obniżonej wartości lub braków produkcyjnych, zmniejszoną liczbą pomyłek.

Opłacalność ekonomiczną stosowania urządzeń klimatyzacyjnych potwierdzają między innymi wyniki badań przeprowadzonych w USA, a dotyczących zmian efektów pracy. Zastosowanie urządzeń klimatyzacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłu lekkiego przyczyniło się do wzrostu wydajności pracy w granicach 25 - 30%. Przykładem mogą tu być Zakłady Elektroniczne ,,Simpson” w Chicago, w których zastosowanie klimatyzacji spowodowało: 3,5% wzrost wydajności pracy, 68% obniżenie ilości braków lub pomyłek oraz 33% zmniejszenie płynności kadr.

5. Wnioski

Podsumowując, należy stwierdzić, ze zastosowanie praktyczne ergonomii jest opłacalne i wskazane nie tylko w przemyśle, ale we wszystkich dziedzinach życia człowieka. Dzięki stosowaniu ergonomii w pracy, staje się ona bezpieczna i zabezpiecza przed utratą zdrowia, pracownicy są bardziej efektywni i zadowoleni z wykonywanej przez siebie pracy.

Oczywiście, należy pamiętać o tym, że zastosowanie się do zaleceń ergonomii, pociąga za sobą pewne koszty, które zwiększają ogólne koszty produkcji. Jednak w ogólnym rozrachunku, korzyści są większe od poniesionych kosztów.

Dodatkowym bodźcem, który mobilizuje w dzisiejszych czasach przedsiębiorstwach do stosowania się do zasad ergonomii są obowiązujące normy ISO serii 9000, 14000 i 18000. Perspektywa wejścia do Unii Europejskiej stawia przed polskimi firmami wysokie wymagania, których spełnienie wymaga zastosowanie się również do wymogów i zasad ergonomii.

---