I. Thomas „Definicja sytuacji

Reguły zachowania zwierząt i ludzi / pojęcie definicji sytuacji

w przypadku zwierząt istniejące reguły zachowania, reprezentują rodzaj korzystnego, mechanicznego przystosowania się organizmu do powtarzających się typowych sytuacji i sam organizm tych reguł zmienić nie może.

człowiek ma możliwość reagowania na bodziec, na który reagował uprzednio - zdolność ta w przypadku przykrych konsekwencji - nazywana jest : „umiejętnością hamowania reakcji”, determinacja działania nie pochodzi jedynie ze źródeł zewnętrznych, lecz wypływa z wnętrza samego organizmu, „każdy samozdeterminowany akt zachowania poprzedzony jest zawsze stadium badania i zastanawiania się, które nazwać możemy definicją sytuacji”, od niej zależą nie tylko konkretne czyny, ale stopniowo cała polityka życiowa i osobowość samej jednostki kształtuje się jako wynik serii takich definicji”

Proces kształtowania się definicji sytuacji w człowieku.

dziecko rodzi się w grupie ludzi, gdzie ogólne typy sytuacji mogących się wydarzyć zostały już zdefiniowane, a odpowiadające im zasady postępowania ukształtowane i gdzie nie ma ono możliwości formułowania własnych definicji i postępować wg własnych pragnień większość z nich jest możliwa do zaspokojenia w społeczeństwie, jednak np. kodeks karny wskazuje na różnorodne postacie konfliktów miedzy pragnieniami jednostki a pragnieniami społeczeństwa.

Społeczeństwo a jednostka

zawsze istnieje rywalizacja pomiędzy spontanicznymi definicjami sytuacji sformułowanymi przez członka zorganizowanego społeczeństwa i definicjami jakich mu to społeczeństwo dostarcza / jednostka skłania się do hedonizmu w wyborze czynności, społeczeństwo przejawia tendencje do wyboru utylitarnego - stawiającego na pierwszym miejscu - bezpieczeństwo

społeczeństwo pragnie by jego członek był pracowity, odpowiedzialny, zdyscyplinowany, skłonny do poświęceń / jednostka ponad te cechy przedkłada możliwość nowych doświadczeń

zorganizowane społeczeństwo stara się redukować konflikty i nieuniknione współzawodnictwo między członkami dążącymi do zaspokojenia swych pragnień np. pragnienie bogactwa nie może być urzeczywistnione kosztem innego członka społeczeństwa: morderstwem, oszustwem itp. W związku z tym kształtuje się kodeks moralny stanowiący zespół zasad lub norm zachowania regulujących sposób w jaki wyrażone są pragnienia i rozszerzony o późniejsza definicję sytuacji

Pojęcie moralności

„ powszechnie zaakceptowana definicja sytuacji wyrażająca się bądź to w opinii publicznej i niepisanym prawie, bądź w formalnym kodeksie prawnym lub religijnym” moralność

Rodzina i społeczność lokalna jako podstawowe czynniki definiujące sytuację

rodzina to podstawowa komórka społeczna i podstawowy czynnik determinujący pragnienia i czynności dziecka są w niej stopniowo hamowane, dziecko poznaje poprzez rodzinę, szkołę itp. kodeks swego społeczeństwa

społeczność lokalna to drugi po rodzinie czynnik definiujący,

dla społeczeństwa pierwotnego była ona całym światem, gdzie odbywały się kontakty face-to-face

dziś jej rola jest ograniczona

II. William I. Thomas, F. Znaniecki, “Dezorganizacja a reorganizacja”

Społeczeństwo a jednostka

„Głównym problemem społecznym wyłaniającym się w związku ze stosunkiem organizacji życia jednostkowego do organizacji społecznej jest pogodzenie trwałości systemów społecznych ze sprawnością działań jednostkowych, zaś najbardziej znamienna cechą ewolucji społecznej w tej dziedzinie są rosnące trudności z zachowaniem trwałej organizacji społecznej wobec wzrastającego znaczenia sprawności indywidualnej.

Społeczeństwo pierwotne

• podporządkowanie sprawności indywidualnej potrzebie zachowanie trwałości społecznej

• powiązanie wszystkich społecznych schematów grupy to jeden wielki układ tradycji społecznej

• wszelkie nowatorstwo uznawane jest za wyłom w schemacie tym samym w całym układzie

• schematy są uznawane za coś w rodzaju świętości, nie jest jednak tak, że zmiana w obrębie jednego schematu bezpośrednio wpływa na zmianę w obrębie innego

• aby stać się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa jednostka musi przyswoić wszystkie schematy

• każdy członek grupy pierwotnej jest drogą stopniowej inicjacji wprowadzony we wszystkie dziedziny składające się na cywilizacje jego grupy, a w swych czynnościach jest tak wszechstronny, jak mu na to pozwala poziom cywilizacji osiągnięty przez jego grupę, wszechstronność osiąga się jednak kosztem sprawności. W każdej dziedzinie istnieje pewien pułap sprawności, nie można go przekroczyć ponieważ schematy tradycyjne wykluczają tworzenie nowych, bardziej funkcjonalnych. Jedyny popierany wzrost sprawności dotyczy rozwiązań problemów tradycyjnych, stąd np., skomplikowane rytuały religijne

Społeczeństwa współczesne

układ schematów, dzieli się na kilka bardziej lub nie mniej niezależnych układów

jednostka nie może przyswoić wszystkich schematów musi się wyspecjalizować

układy schematów rywalizują ze sobą i dążą do uzyskania przewagi w życiu społecznym

każdy z rozległych układów tj. państwo, nauka, religia, narodowość - rozpada się na wiele mniejszych

jednostce stawiane są sprzeczne wymagania, poszczególne układy dążą do organizowania jej życia - w ten sposób antagonizm miedzy trwałością społeczną, a sprawnością indywidualna komplikuje się

wszędzie tam gdzie istnieje wiele konkurencyjnych układów zasługujących na uwagę jednostki, dopuszcza się pewien zakres twórczości i w odróżnieniu od społeczeństwa tradycyjnego rozwój nowych form - jako narzędzie walki z innymi układami

mamy poczucie spójności układów tradycyjnych, odrzucenie jednego elementu odczuwa się natomiast jako rezygnacje z całego układu

Schematy a jednostka

1. wybór pomiędzy trwałością schematów a sprawnością jednostki

konflikt między spontanicznością jednostki a tradycyjnymi układami, które wymagają uznania wszystkich schematów. Jednostka przechodzi od biernej recepcji narzuconych społecznie sytuacji do twórczej aktywności wolnej od wszelkich podporządkowań. Najczęściej jednak dzieje się tak, ze jednostka oscyluje pomiędzy - nie posuwa się tak daleko aby całkowicie stracić sprawność, ale też nie osiąga takiej sprawności aby odrzucić schemat - to typ umiarkowanie produktywnego konserwatysty tzw. juste milieu

2. problem z przyjęciem układu jako całości

wybór między przyjęciem całości układu, a odrzuceniem go w zupełności jest dla jednostki trudny - dlatego jednostka stara się w swym spontanicznym rozwoju dobierać schematy z różnych układów

problem tkwi także w fakcie, że pewne układy społeczne jednostka musi przyjąć ze względu na płeć, wykształcenie, wiek

3. Wybór pomiędzy życiem zgodnym z układem społecznym a indywidualizacją poczynań

działanie zgodnie z układem jest niewątpliwie bardziej produktywne społecznie, działanie z nim nie zgodne prowadzi do maksymalizacji spławności jednostki !

działanie zgodne może prowadzić do rutyny, hipokryzji i ograniczenia rozwoju, działanie niezgodne prowadzi do zachowań buntowniczych na dłuższą metę prowadza one jednak do życia cygańskiego - tym samym do bezproduktwności

dlatego trudno jest o pojawienie się osobowości prawdziwie sprawnej, twórczej - nazywanej geniuszem

w dzisiejszym świecie częściej stawia się na sprawność jednostek niż ich konformizm, na twórczość w konkretnych dziedzinach

walka między układami społecznymi powoli zostaje zastąpiona współpracą

III. Znaniecki. Florian, Fakty i teorie socjologii, Rozróżnienie faktów przyrodniczych i kulturowych, Humanistyczny współczynnik faktów kulturowych, Grupy społeczne jako wytwory uczestniczących w nich jednostek [w:] Szacki, Znaniecki

1. „Fakty i teorie socjologii”

Nurt uogólniający i historyczny w socjologii

do końca ubiegłego stulecia socjologowie byli przede wszystkim zainteresowani możliwie szybkim osiągnięciem rozległych i wysoce abstrakcyjnych uogólnień, korzystali z materiału przetrawionego przez innych uczonych i dążyli do wszechobejmującej syntezy

w innych kręgach natomiast liczyć się zdają tylko fakty, gromadzi się masy nieprzetrawionych konkretnych obserwacji, niewiele myśląc o wykorzystaniu ich kiedykolwiek socjolog poszedł po dane do źródeł, zapomina jednak o materiale zebranym przez ludzi, którzy wprawdzie socjologami nie byli, ale nie ustępowali mu pod względem przenikliwości obserwacji

Znaniecki pisze o tych dwóch szkołach w ten sposób: „szkoła spekulatywna i szkoła empiryczna nie przestają zwalczać się nawzajem, chociaż pierwsza umiera stopniowo z wycieńczenia, druga zaś jest tak przejedzona surowym materiałem, że poważnie cierpi na niestrawność”

jak pisze Znaniecki przed socjologią otwarta jest tylko jedna droga, ta droga to dokładne określenie ogólnego typu ( lub typów) tych systemów zamkniętych, których badanie stanowi szczególne prawo i obowiązek socjologa. Po chwili dodaje jednak, że systemy różnych nauk przenikają się i wzajemnie na siebie oddziałują, wymaga to współpracy ale każdy ma znać i wykonywać własne zadania

2. „Rozróżnienie faktów przyrodniczych i kulturowych”

Systemy przyrodnicze i kulturalne

Różnica dotyczy:

• składu, struktury systemów, charakteru ich elementów i sił wiążących te elementy ze sobą

• roli , jaką w świecie realnym grają ludzkie doświadczenia - Znaniecki wyjaśnia : „cokolwiek wiemy o rzeczywistości, zawdzięczamy wyłącznie temu, że doświadczamy jej i czynnie o niej myślimy. W badaniu wszystkich systemów rzeczywistych są zawsze obecne doświadczenia i aktywność uczonego, który prowadzi badania”

filozof idealista, twierdzi, że stanowią one czynnik decydujący i wszelka rzeczywistość jest tylko tym, czym robi ją uczony

empiryk realista zakłada wprost przeciwnie, że uczony odkrywa jedynie istniejącą niezależnie od niego rzeczywistość, a jego doświadczenie i myśli nie mają na nią wpływu, lecz tylko umożliwiają dotarcie do niej - taka jest postawa przedstawiciela nauki pozytywnej, bez względu czy przedmiotem jego badań jest kultura, czy przyroda eliminuje on całkowicie swoja osobę. Jeżeli uznaje, że jego doświadczenie wpływają na badane fakty, uznaje to za źródło błędu.

Ale: różnica o którą chodzi Znanieckiemu, leży nie w postawie uczonego, lecz w charakterze samej rzeczywistości

systemy przyrodnicze są mu obiektywnie dane w taki sposób jakby istniały absolutnie niezależnie od doświadczenia i działalności ludzi. System planetarny, roślina, zwierze są takie jakie jawią się badaczowi, bez żadnego udziału ludzkiej świadomości

3. „Humanistyczny współczynnik faktów kulturowych”

system kulturowy ( jakimi zajmują się badacze m.in. języka, literatury, sztuki, religii, nauki, organizacji społecznej) istnieje dla pewnych świadomych i czynnych podmiotów historycznych, tj. w sferze doświadczenia i działalności jakiegoś określonego ludu, jednostek żyjących w pewnym okresie historycznym. W rezultacie dla uczonego system ten jest taki jaki był ( lub jest) dany tym podmiotom historycznym, wówczas gdy był (lub jest) przedmiotem ich doświadczenia i działania.

dane badacza kultury są zawsze „czyjeś”, nigdy „niczyje” to zasadnicza cecha faktów kulturowych, którą nazywamy współczynnikiem humanistycznym, ponieważ fakty takie jako przedmioty refleksji teoretycznej badacza należą już do czynnego doświadczenia kogoś innego i są takie, jakimi to czynne doświadczenie je uczyniło.

gdyby uczony chciał badać system kulturowy z pominięciem współczynnika humanistycznego i traktować go jak system przyrodniczy, system ten zniknąłby a badacz miałby do czynienia z masa niepowiązanych ze sobą przedmiotów i procesów. islam jako system religijny istnieje, kiedy złożona zbiorowość ludzi wierzy weń i stosuje się do jego obrządku, a badacz religii patrzy nań oczami tej zbiorowości.

4. „Grupy społeczne jako wytwory uczestniczących w nich jednostek”

zdaniem Znanieckiego, socjologia jest nauką ściśle indukcyjną, w związku z tym to nie system prawd absolutnych , lecz system hipotez, organizujących teoretyczne myślenie o pewnym rodzaju faktów doświadczanych przez ludzi oraz nadających temu myśleniu kierunek.

fakty doświadczane = uświadomione

„fakt doświadczany przez ludzi, czyli fakt empiryczny to taki, którego tożsamość uznaje zarówno człowiek doświadczający go kolejno szereg razy jak i inni ludzie, doświadczający go jednocześnie lub jedni po drugich” np. drzewo, przy tym jest tak, że te samo drzewo może być inaczej doświadczane przez różne osoby

doświadczenia pierwotne gdy przedmiot naszego doświadczenia jest nam bezpośrednio dany np. gdy widzimy przed sobą drzewo

doświadczenie odtwórcze gdy przypominamy lub wyobrażamy sobie fakty np. wyobrażamy sobie drzewo pod wpływem czyjegoś opisu

w nauce fakty empiryczne stają się przedmiotem myślenia teoretycznego, do którego konieczne jest określenie jego przedmiotu, a także standaryzacja zmiennych doświadczeń faktów empirycznych ( głównie doświadczenia pierwotne). Z powodzeniem można standaryzować dwa ich rodzaje : doświadczenia zmysłowe faktów materialnych i doświadczenia myślowe faktów logicznych

czy wartości i działania mogą być przedmiotami badania naukowego?

niektórzy uczeni twierdzą, ze nie ze względu na swą subiektywność

Znaniecki w odwołaniu do rzekomej subiektywności stwierdza, że terminy subiektywny i obiektywny maja znaczenie teoretyczne jedynie wtedy , gdy stosuje się je do doświadczeń faktów będących już uprzednio przedmiotem badania naukowego. Chcąc udowodnić, że wartości i działanie nie mogą stać się takimi przedmiotami należało by wykazać, że nie możliwa jest ich standaryzacja. Tymczasem, nie tylko są one pierwotnie doświadczone, ale stanowią fakty doświadczeń odtwórczych - te zaś nadają się do standaryzacji.

Wszystko powyżej tytułem wstępu :)

fakty empiryczne, którymi Znaniecki ma zamiar się zająć to, indywidua ludzkie i grupy społeczne - ale - pierwotne doświadczenia tych faktów nie podlegają standaryzacji teoretycznej w związku tym niemożliwa jest nauka o „[ludzkich] jednostkach jako takich i [społecznych] grupach jako takich”. Znaniecki stwierdza, że nie możliwa jest standaryzacja doświadczenia samego siebie tzn. własnego ciała, myśli, czy doświadczeń jakie jedna osoba wynosi z kontaktu z drugą - są to bowiem doświadczenia nie dostępne nikomu innemu poza nami. Grupy społeczne - jako fakty empiryczne - to np. Stany Zjednoczone, partia faszystowska, uniwersytet w Chicago - doświadczane pierwotnie przez jednostki do nich należące. Z punktu widzenia teoretycznej standaryzacji nie istnieją grupy! Lecz tylko przestrzenne aglomeracje organizmów.

W związku z powyższym

każda teoria stosunku miedzy jednostkami a grupami może wiec być jedynie systemem hipotez na temat „jednostek - danych - w ich- własnym - doświadczeniu- i - doświadczeniu - innych - jednostek” w relacji do „ grup - danych - w - doświadczeniu - ich - uczestników - i - outsiderów”

Zarys takiej o to teorii

1. Jednostka jako uczestnik pewnej grupy

wg Parka i Burgessa „być członkiem grypy, to być szczególnym rodzajem osoby, wykonywać szczególny rodzaj roli społecznej”

rola społeczna ( podobnie jak rola teatralna)- zakłada ustawiczna interakcję pomiędzy jej wykonawcą a innymi ludźmi - to system wartości i działań, poddanych standaryzacji praktycznej zgodnie z pewnym wzorcem społecznym. Rola teatralna w odróżnieniu od roli społecznej jest stworzona raz na zawsze - konkretna rola np. Hamleta jest zawsze tą samą rolą, choć różni aktorzy mogą grać ją różnie. W życiu społecznym każda jednostka odgrywa swoja własną, odrębna role - role poszczególnych osób mogą być tylko podobne (np. lekarzy)

2. Składniki roli społecznej

• krąg społeczny, którego ośrodkiem jest osoba wykonująca rolę ( np. krąg pacjentów, klientów)

• „jaźń społeczna osoby wykonującej rolę, tj. jej ciało i umysł, jak przedstawia je sobie jej krąg społeczny, a także ona sama, kiedy odtwarza wyobrażenia o niej panujące w jej kręgu społecznym”. Jaźń ocenia się na podstawie dopasowania do wymaganego wzorca.

• status osoby wykonującej rolę, tj. wszelkie uprawnienia jakie przysługują jej jako wykonawcy danej roli

• funkcja osoby wykonującej rolę, tj. całokształt obowiązków, których wypełnienia oczekują od niej inni i które ona próbuje wypełniać

Grupa - to twórcza synteza ról osobowych, ponadosobowy system wartości i działań, wspólnym członkom grupy i obejmującym wszystkie te wartości i działania, które należą do ich ról jako członków grupy.

Kształtowanie się grupy

• selektywność więzi, które łączą członków grupy i odróżniają od nieczłonków

• podzielanie wspólnych wartości - prowadzi do zamknięcia grupy

• jądro grupy - bezpośrednie lub pośrednie związanie z jednym z członków np. wodzem, lub zespołem członków np. dyrekcja

• dążenie do homogeniczności członków

• współpraca w przeobrażaniu rzeczywistości

• budowa świadomości zbiorowej - „my wiemy, my czujemy, my chcemy”

• zdobycie własności materialnej (terytorium, miejsce spotkań, narzędzia) i duchowej

• systematyzacja i normalizacja czynności - organizacja grupy

§4. Partie i ich organizacja

Partie są dobrowolnie tworzonymi organizacjami, zajmującymi się dobrowolnym, i z konieczności ponawianym werbunkiem, w przeciwieństwie do wszystkich na mocy prawa lub kontraktu ściśle ograniczonych korporacji; ich celem jest werbowanie głosów w wyborach decydujących o obsadach politycznych lub składzie decydującego ciała. Dysponują rozwiniętą biurokracją, a finansowane są z pomocą:

• mecenasów partyjnych

• osób zainteresowanych ze sfery gospodarki

• osób zainteresowanych urzędami objętymi patronatem partii

• składek członkowskich

Fundamentem partii politycznych w nowoczesnych państwach mogą być dwie różne zasady wewnętrzne:

• partie są organizacjami sprawującymi patronat nad urzędami; wówczas ich celem jest zapewnienie za pośrednictwem wyborów ich przywódcy kierowniczego stanowiska, by ten obdarzył członków partii państwowymi urzędami (partie amerykańskie)

• partie są partiami światopoglądowymi; ich celem jest urzeczywistnienie konkretnych ideałów politycznych (niemiecka partia Centrum)

• z reguły partie mają rzeczowe (przekazane przez tradycję) cele, a oprócz tego dążą do patronatu nad urzędami - wszelkie walki partyjne są nie tylko walkami o cele rzeczowe, lecz przede wszystkim także o patronat nad urzędami

→ postępująca biurokratyzacja partii

→ działalność polityczna działalnością osób zainteresowanych - jest to stosunkowo mała liczba osób zainteresowanych życiem politycznym, czyli udziałem we władzy politycznej, werbują oni zwolenników, prezentują siebie lub swych protegowanych jako kandydatów wyborczych, zbierają środki pieniężne i starają się pozyskać głosy

→ przywódcy i zwolennicy stanowią nieodzowne elementy każdej partii

Geneza partii politycznych w:

1. Anglii

• początkowo partie jako wyłącznie drużyny arystokracji

• wraz ze wzrostem mieszczaństwa pojawiają się partie notabli (bliskie partiom szlacheckim)

• działalność polityczna jest jednak zajęciem ubocznym, ogranicza się jedynie do kierowania klubem

• opłacanym politykiem zawodowym są tylko dziennikarze, a ich działalność jest jedyną ciągłą działalnością polityczną (prócz sesji parlamentu)

• trwałe stowarzyszenia partii istnieją jedynie w dużych miastach; rzeczywiste życie polityczne trwa tylko w czasie wyborów

• czynnik coraz ściślejszej zwartości partii: zainteresowanie parlamentarzystów możliwością zawierania kompromisów ponadlokalnych, nośność jednolitych programów i jednolitej agitacji

• nowoczesne formy organizacji partyjnej są wytworami: demokracji, masowego prawa wyborczego, konieczności masowego werbunku i masowej organizacji, a także wykształcenia się całkowicie jednolitego kierownictwa i dyscypliny

• polityka staje się „głównym zawodem” - władza natomiast znajduje się w rękach tych, którzy zajmują się działalnością partyjną

• przywódcą staje się ten, kto ma za sobą machinę, także ponad głowami parlamentu - tworzenie takich machin oznacza zaś nastanie demokracji plebiscytarnej (forma ta zwyciężyła w partiach mieszczańskich w Stanach Zjednoczonych, potem w partii socjaldemokratycznej w Niemczech; do dawnych form powraca się jedynie, gdy nie ma uznawanego powszechnie przywódcy lub, gdy konieczne są koncesje na rzecz interesów notabli partyjnych)

• do 1868 roku organizacja partii jest organizacją notabli (to oni są nośnikiem działalności politycznej)

• na wyższym szczeblu sytuuje się parlament i partie z gabinetem i leaderem (przewodniczącym rady ministrów lub opozycji)

• whip: osoba strzegąca dyscypliny partyjnej w parlamencie i poza nim, w szczególności wzywająca posłów do głosowania; w jej rękach znajduje się także patronat nad urzędami (spośród whipów wykształca się warstwa zawodowych polityków)

• election agent: kapitalistyczny przedsiębiorca, strzeże czystości wyborów w prawodawstwie angielskim

• od 1868 roku w Anglii zaczyna się wyłaniać system caucusów (oznacza on zamknięte zebranie, klikę w obrębie partii; powołany przez Francisa Standhorsta i Josepha Chamberlaina)

• w celu pozyskania mas konieczne stało się:

1. stworzenie potężnego aparatu sprawiających demokratyczne wrażenie związków

2. stworzenie w każdej dzielnicy związku wyborczego

3. nieustanne podtrzymywanie działalności

4. rygorystyczne zbiurokratyzowanie wszystkiego

• ta nowa machina podejmuje walkę z dotychczasowymi dzierżycielami władzy, a przede wszystkim z whipem, który podporządkowuje się partii

• centralizacja całej władzy w rękach niewielu, a w końcu jednej osoby stojącej na czele partii (dojście Gladstone'a do władzy)

• pojawia się zjawisko dyktatora kampanii wyborczej, angielscy parlamentarzyści stają się „zdyscyplinowanym stadem głosujących”

• w selekcji przywódców decydujące znaczenie ma siła demagogicznej retoryki (czy apeluje ona do rozumu, jest strategią pozornie trzeźwą „pozwalającą faktom mówić” czy jest „dyktaturą opierającą się na wykorzystaniu emocjonalności mas”); selekcja ta dokonywana jest także podczas szkoleń w pracy, które wykluczają czystych demagogów

2. Ameryka

• w zamyśle (Waszyngtona) wspólnota administrowana przez „gentelmenów” (gentelmenem był wówczas pan gruntowy lub człowiek, który ukończył college) - i tak początkowo było

• do 1824 roku kierownikami partii byli członkowie Izby Reprezentantów

• odrzucenie dawnych tradycji nastąpiło wraz z wyborem na prezydenta Andrew Jacksona (kandydata chłopów zachodu)

• kierowanie partiami przez czołowych parlamentarzystów skończyło się w roku 1840, gdyż parlament utracił wszelką władze wobec machiny partyjnej na prowincji - plebiscytarna „machina” rozwinęła się w Ameryce wcześnie, bo tam głową władzy wykonawczej i szefem patronatu nad urzędami był pleiscytarnie wybierany prezydent, w rezultacie podziału władz był on niezależny od parlamentu w swoich czynnościach urzędowych, co oznaczało, że zyski w postaci beneficjów urzędowych oczekiwały zwycięzców w wyborach prezydenckich - konsekwencją tego był spoils system

• spoils system - obdarzanie wszystkimi urzędami federalnymi zwolenników zwycięskiego kandydata - oznacza w sferze tworzenia partii, że przeciwstawiają się sobie pozbawione zasad partie, będące organizacjami łowców posad, które tworzą z myślą o jednej kampanii wyborczej programy wedle szans pozyskania głosów wyborców

• partie są wówczas nastawione na walkę o stanowisko prezydenta i stanowiska gubernatorów poszczególnych stanów - wtedy zyskają patronat nad urzędami

• programy i kandydaci partii są ustalani na national conventions partii bez ingerencji parlamentarzystów, demokratycznie, przez zgromadzenie delegatów, którzy z kolei swój mandat zawdzięczają primaries (partyjnym zgromadzeniom prawyborców)

• senatorowie są politykami wyposażonymi w znaczną władzę - to z ich pomocą prezydent obsadza stanowiska urzędników (300-400tys.)

• Izba Reprezentantów jest politycznie stosunkowo bezsilna, bo odebrano jej patronat nad urzędnikami, a ministrowie (jedyni pomocnicy uprawomocnionego przez naród prezydenta) mogą sprawować swe urzędy niezależnie od zaufania czy nieufności Izby Reprezentantów

• spoils system doprowadził w Ameryce do bezprzykładnej korupcji i nadużyć

• wraz z systemem plebiscytarnej machiny partyjnej w Ameryce pojawił się boss - polityczny przedsiębiorca kapitalistyczny, na własny rachunek i na własne ryzyko starający się o głosy wyborcze; nawiązuje on stosunki z innymi bossami i za sprawą zręczności i dyskrecji awansuje; jest niezbędny dla funkcjonowania partii, centralizuje się ona w jego rękach, bo dostarcza on w dużej mierze środków finansowych partii dzięki:

1. składkom członkowskim

2. opodatkowaniu pensji tych urzędników, którzy za pośrednictwem bossa i jego partii otrzymali urząd

3. łapówkom i napiwkom

4. boss jest nieodzowny jako bezpośredni odbiorca pieniędzy magnatów finansowych

• boss traktowany jest jako professional (zawodowy polityk), przez co jest pogardzany towarzysko; dąży wyłącznie do władzy jako źródła pieniędzy i dla niej samej; pracuje w cieniu (piastuje jedynie stanowisko senatora w senacie federalnym); nie ma żadnego stałego politycznego ”credo”, jest raczej źle wychowany, choć jego życie prywatne jest poprawne

• zaawansowana demokracja Stanów Zjednoczonych umożliwiła działanie partii jako zorganizowanej działalności, w spieranej przez trwałe, zorganizowane kluby dążące wyłącznie do profitów, dzięki politycznemu opanowaniu administracji (najistotniejszego obiektu wyzysku)

• jednak „administracja dyletantów już nie wystarcza”, co prowadzi do powolnego wycofywania się spoils system - wtedy przeobrazi się także typ kierowania partią

3. Niemcy

• o działalności politycznej rozstrzygały:

1. bezsilność parlamentów

2. znaczenie wyszkolonych urzędników fachowych (rościli sobie oni prawo do obejmowania stanowisk ministerialnych)

3. istniejące partie trzymały się pewnych zasad i twierdziły, że ich członkowie reprezentują określone „światopoglądy”

• partia mieszczańska - aktywną działalnością zajmują się notable, traktując tą prace jako zajęcie uboczne, w dużych miastach działają urzędnicy; aktywność członków jest niewielka

• stan ten, w którym podstawą wyborów były hasła i idee zanika, pojawiają się także kłopoty finansowe i, obok regularnych składek, partie odwołują się do mecenasów (największe znaczenie mają oni w mieszczańskich partiach centrowych)

• wszystkie partie niemieckie przeżyły rozwój wiodący do cechu notabli - niemieccy politycy zawodowi nie mieli żadnej władzy, a osoby o znamionach przywódczych nie były tolerowane przez notabli żadnej partii

• obecnie pojawiają się zaczątki nowych typów aparatów partyjnych - zaczynają brać w nich udział studenci i ludzie interesu

• nowe aparaty wykształciłyby się, gdyby pojawili się przywódcy, to jednak wyklucza niemieckie prawo wyborcze - jedynym wentylem mógłby być prezydent Rzeszy wybierany plebiscytarnie, a nie parlamentarnie

• wybór istnieje jedynie między demokracja z przywódcą i „machiną” a demokracją bez przywódcy, czyli panowaniem „zawodowych polityków” bez powołania

§ 5. Parlament jako organ państwa i problem

jawności administracji.

Zadanie selekcji przywódców

Nowoczesne parlamenty są reprezentacjami ludzi poddanych panowaniu za sprawą środków biurokratycznych. Stanowią środek zewnętrznego manifestowania minimum przyzwolenia będącego przesłanką trwania parlamentu.

• w przypadku aktów władz publicznych konieczna jest forma ustawowa, po uprzednim zasięgnięciu opinii parlamentu (np. preliminarz budżetowy)

• decydowanie o sposobie, w jaki państwo zdobywa pieniądze (prawo budżetowe) jest najistotniejszym środkiem władzy parlamentu

• parlament może uprawiać „politykę negatywną” - może stać w opozycji do kierowników administracji jako wroga władza, uważać biurokrację za kastę karierowiczów, której przeciwstawia się naród jako obiekt jej uciążliwych i niekiedy zbędnych zabiegów

• załatwianie spraw w parlamencie - mowy wygłaszane przez posłów są urzędowymi deklaracjami partii; kiedy przedstawiciele wszystkich partii zabrali głos kolejno raz czy dwa razy, debata w Reichstagu zostaje zamknięta

• wpływ ma ten, kto wykonuje faktyczną pracę, ta jednak toczy się za kulisami, na posiedzeniach komisji lub frakcji lub w prywatnych biurach

• „zasada małej liczby” - określone osobistości ponoszą wobec opinii publicznej odpowiedzialność, która w ramach rządzącego zbiorowo zgromadzenia rozmyłaby się całkowicie (masa deputowanych spełnia jedynie funkcję drużyny zwolenników jednego czy kilku leaderów, podporządkowanych im tak długo, jak długo odnoszą sukcesy) - objawia się do w demokracji

• parlamentarne panowanie partii wymaga od jednostki podporządkowania się przywódcom, choć państwo zwierzchnie nie daje jej:

1. żadnego wyboru

2. daje zamiast przywódców przełożonego-urzędnika

• istotne jest, by interesy nie hamowały selekcji ludzi obdarzonych znamionami przywódczymi - w partii jest to możliwe tylko wtedy, gdy jej przywódcy, jeśli odniosą sukces, mogą zyskać władzę, i odpowiedzialność w państwie

• wyłącznie pracujący (tzn. kontrolujący administracje, jednocześnie z nią współpracując) parlament może być podłożem, na którym rozwijają się autentyczne (a nie demagogiczne) znamiona przywódcze i w toku selekcji awansują obdarzeni nimi ludzie

• urzędnicy sprawdzili się tam, gdzie musieli objawić swe poczucie obowiązku i zdolność rozwiązywania problemów administracyjnych; zawiedli jednak tam, gdzie zajmowano się kwestiami politycznymi

• kierownicy urzędników muszą stale rozwiązywać problemy polityczne, a kontrolowaniem ich zajmuje się parlament

• politycy powinni stanowić przeciwwagę urzędników, których władza opiera się na wiedzy fachowej i wiedzy służbowej przekształcanej za pomocą „tajemnicy służbowej” w wiedzę tajną będącą jedynie środkiem chronienia administracji przed kontrolą

• stała kontrola administracji przez parlament i ich współpraca z nią stanowią warunek wzmocnienia pozytywnych dokonań parlamentu jako organu państwa, są przesłanką tego, by parlament mógł stać się miejscem selekcji przywódców politycznych

• partie zajmujące się kwestiami politycznymi powinny być zorganizowane na wzór drużyn (a nie cechów) - wtedy mężowie zaufania jako przywódcy będą posiadać nieograniczone pełnomocnictwo podejmowania istotnych decyzji

• do warunków czyniących parlament zdolnym do władzy należy uzupełnianie jego uprawnień władczych i wykształcenie nadających się do odgrywania tej roli parlamentarzystów

§6. Parlamentaryzm i demokracja

• parlamentaryzm i demokracja często pozostają we wzajemnym konflikcie - rzeczywisty parlamentaryzm możliwy jest tylko w systemie dwupartyjnym, ten system natomiast tylko w sytuacji arystokratycznego panowania notabli w ramach partii

• demokratyzacja prawa wyborczego (powszechne prawo wyborcze i prawa wyborcze kobiet) nie zagrażają istnieniu i formalnej władzy parlamentów

• w państwach przemysłowych system dwupartyjny nie jest możliwy w następstwie rozszczepienia warstw ekonomicznych na burżuazję i proletariat i znaczenia socjalizmu

• panowania notabli w partiach nie sposób utrzymać, bo propaganda masowa racjonalizuje działalność partyjną , zwiększa się także znaczenie aparatu partyjnego i odpowiednio maleje znaczenie notabli

• zawodowy polityk jako nieuchronny produkt racjonalizacji i specjalizacji partii politycznych spowodowanych przez szybkie wybory

• dwa rodzaje zawodowych polityków:

1. żyjący „z” polityki

2. żyjący „dla” polityki (ich położenie majątkowe umożliwia im finansowanie działalności partyjnej, a nie czerpanie z niej zysków)

• znacząca rola adwokata w rekrutowaniu parlamentarzystów (dla niego przejście od zawodu do politycznej działalności jest technicznie i z punktu widzenia wewnętrznych przesłanek szczególnie łatwe)

• oddziaływanie demokratyzacji (w ujęciu niemieckim): to demagog awansuje, a skutecznym demagogiem jest człowiek, który w największej mierze nie przebiera w środkach werbowania mas

• demokratyzacja i demagogia są powiązane (niezależnie od typu ustroju państwa)

• znaczenie aktywnej demokratyzacji mas polega na tym, że polityczny przywódca zdobywa zaufanie mas, a więc władzę, za pomocą środków demagogii masowej (cezarystyczny wariant selekcji przywódców) - przywódca może się wybić na drodze militarnej lub cywilnej (za sprawą plebiscytarnej akceptacji roszczenia do panowania niemilitarnego polityka); oba te sposoby selekcji pozostają w sprzeczności z zasadą parlamentarną i legitymizmem monarchii dziedzicznej

• każda demokracja parlamentarna stara się wykluczyć bezkonfliktowo, groźne dla władzy parlamentu, plebiscytarne metody wyboru przywódców - konflikt między plebiscytarną a parlamentarną metoda selekcji

• demokracja bez parlamentaryzmu byłaby formą pozbawionego kontroli panowania urzędników

• demokraci także nie domagają się wyrugowania parlamentaryzmu, chcą go zachować jako instancję wymuszającą jawność administracji postulując przy tym:

1. by to nie uchwały parlamentu, ale obligatoryjne głosowanie decydowało o tworzeniu praw

2. zanik systemu parlamentarnego tak, by to nie parlamenty były miejscem selekcji kierowniczych polityków, a ich wotum zaufania czy nieufności nie powinno rozstrzygać o dalszym sprawowaniu przez nich urzędu

3. tak właśnie jest w amerykańskiej demokracji - wynika to z wyborów powszechnych głowy państwa i z zasady podziału władz

• selekcja urzędników państwowych i selekcja przywódców politycznych nie są tożsame

• głosowanie powszechne jako środek wyborów, jak i prawodawstwa ma ograniczenia (nigdzie w państwach masowych nie przkazano mu najważniejszej funkcji parlamentu: ustalania budżetu)

• bezpośrednie wybory, głosowania powszechne i referenda (środki czysto plebiscytarnej demokracji) nie są w żadnym państwie odpowiednie do selekcji urzędników fachowych i krytyki ich dokonań

• parlament jest nieodzowny w demokracjach wyborczych jako organ kontroli urzędników i jawności demokracji, jako miejsce ustalania budżetu i środek ustanawiania kompromisów wyborczych

• nie polityczne masy wyłaniają z siebie przywódcę, lecz polityczny przywódca werbuje zwolenników i dzięki demagogii pozyskuje masy

• zasadniczymi przesłankami stabilnej polityki są w warunkach selekcji przywódcy silny parlament i odpowiedzialne partie parlamentarne, a więc spełnianie przez nie funkcji miejsca selekcji i potwierdzania się przywódców mas jako kierowników państwa

• niebezpieczeństwo masowej demokracji: możliwość zdominowania polityki przez elementy emocjonalne

• trzeźwy i jasny umysł dominuje przy podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji w tym większym stopniu, im:

1. mniejsza jest liczba uczestniczących w obradach osób

2. bardziej jednoznaczna jest odpowiedzialność każdej z tych osób i kierowanych przez nie ludzi

• największe osiągnięcia parlamentu (angielskiego) są produktami jednoznacznej odpowiedzialności - tam, gdzie ona zawodzi, zawodzi także panowanie partii; z tego samego powodu wynika w sferze polityki państwowej celowość działalności partii w postaci trwale zorganizowanych grup osób zainteresowanych polityką

• z punktu widzenia polityki irracjonalne są niezorganizowane „masy” - demokracja ulicy” najpotężniejsza w krajach z bezsilnym lub politycznie zdyskredytowanym parlamentem, czyli w sytuacji braku racjonalnie zorganizowanych partii

BIUROKRACJA U WEBERA

Biurokracja jest typem idealnym, gdyż jest celowo obmyśloną abstrakcja opisująca strukturę działania organizacji. Jako typ idealny biurokracja jest sprawna i wolna od zakłóceń. Jest także modelem, ponieważ upraszcza świat.

Biurokracja jest środkiem, który umożliwia przekształcenie „działania wspólnotowego” w racjonalnie uporządkowane „działanie stowarzyszone”.

Najczystszym typem legalnego panowania jest panowanie za pośrednictwem biurokratycznego sztabu administracji.

Cechy sposobu funkcjonowania nowoczesnej biurokracji:

1. zasadą są trwałe, ogólnie uporządkowane kompetencje poszczególnych organów

• stały podział czynności polegający na rozgraniczeniu sfery uprawnień obowiązków

• ściśle określony zakres prawa wydawania poleceń, rozkazów i przymusu oraz warunków prawomocności użycia przymusu

• wymienione uprawnienia i obowiązki muszą posiadać te osoby, które posiadają odpowiednie kwalifikacje

• zasada hierarchii urzędowej i toku instancji

• organy nadrzędne nadzorują podrzędne

• odpowiedzialność niższych wobec wyższych

• nowoczesne urzędowanie opiera się na pisanych dokumentach (aktach)

• zasada dokumentacji

• znaczne wyszkolenie fachowe urzędników

• określone wykształcenie i kwalifikacje

• działalność urzędowa ma pochłaniać wszelkie siły urzędnika

• praca urzędnicza jest zajęciem podstawowymi stałym a nie dodatkowym

6. czynności urzędowe przebiegają wedle reguł, których można się wyuczyć

• utrwalone na piśmie formalne przepisy, regulacje

7. oddzielenie sztabu urzędniczego od środków własności

• urzędnicy nie są właścicielami środków i narzędzi pracy

8. stanowisko służbowe jest oddzielone od zajmujących je osób

• nie można korzystać ze stanowiska w celach osobistych

9. biurokracja jest nienaruszalną formą stosunków panowania -pojedynczy urzędnik nie może działać wbrew aparatowi

Pozycja urzędnika:

1. urząd jest zawodem -lojalność wobec urzędu jako bezosobowego rzeczowego celu

2. urzędnik ma szacunek społeczny - w prawie są sankcje za obrazę czy znieważenie urzędnika

3. urzędnik jest mianowany przez nadrzędną instancję na podstawie umowy (nie jest wybierany przez „doły” -niższe instancje)

4. stanowisko jest zwykle dożywotnie -jest to gwarancja niezawisłości przeciw arbitralnemu zwalnianiu i przenoszeniu

5. urzędnik otrzymuje pieniężne wynagrodzenie za swoją pracę -stała pensja plus zabezpieczenie na starość

6. urzędnik nastawiony jest na karierę - za swoją pracę ma perspektywę dożywotniego zatrudnienia i stałego awansu

7. urzędnik jest osobiście wolny

8. sprawuje władzę zgodnie z bezosobowymi prawami a wykonywanie zadań to jego obowiązek urzędowy a nie prywatny

9. praca jest jego głównym zajęciem i poświęca jej cały czas w pracy

Społeczne i ekonomiczne założenia nowoczesnej biurokracji:

1. rozwój gospodarki pieniężnej -trwały system podatkowy jest warunkiem wstępnym ciągłego istnienia biurokratycznej administracji (podstawą systemu podatkowego jest gosp. pieniężna)

2. rozwój ilościowy zadań administracyjnych -klasycznym podłożem biurokracji są: wielkie państwo i masowa partia

3. pobudką biurokracji jest intensywne i jakościowe rozszerzenie oraz wewnętrzny rozwój zakresu zadań administracji

• rozwojowi biurokracji sprzyja rosnąca potrzeba porządku i ochrony (policji) we wszystkich domenach życia oraz rozwój komunikacji (konieczność administrowania publicznych dróg, kolei, telegrafów)

4. biurokratyczna organizacja ma czysto techniczną przewagę nad innymi formami

• biurokracja to precyzja, szybkość, jednoznaczność, znajomość akt, podział pracy, ciągłość, dyskrecja, jednolitość, małe koszty itd.

5. biurokratycznej strukturze towarzyszy koncentracja rzeczowych środków działalności w rękach pana

• w biurokracji „uzbrojenie” i zaopatrzenia pochodzi z magazynów a nie ze środków własnych urzędników

• urzędnik zastaje sprzęt i narzędzia -nie musi ich sam kupować i przynosić do pracy

6. Biurokracja panuje tam, gdzie zniwelowano społeczne i ekonomiczne różnice

• Towarzyszy nowoczesnej demokracji

KRĄŻENIE ELIT WEDŁUG VILFREDO PARETO

Vilfredo Federico Damasco Pareto (1848-1923)

• ekonomista i myśliciel społeczny

• radykalny krytyk idei postępu i liberalnej demokracji

• wyznawca pozytywizmu

• twórca teorii krążenia elit

• wprowadził do nauk społecznych wiele ważnych kategorii teoretycznych: system społeczny, równowaga społeczna, elita (te kategorie nie były jego wynalazkiem, ale on nadał im kształt w jakim weszły do socjologii XXw.)

• autor dzieł znaczących dla socjologii:

“Cours d'conomie politicue”

“Les systemes socialistes”

“ Trattato di sociologia generale”

“The Mind and Society”

1. Równowaga systemu społecznego

2. Heterogeniczność systemu społecznego

3. Piramida społeczna

4. Elita

5. Krążenie elit

6. Podsumowanie

1. RÓWNOWAGA SYSTEMU SPOŁECZNEGO

Pareto, jako teoretyk systemu społecznego, uważał za konieczne rozpatrywanie społeczeństwa w stanie unieruchomienia i przy uwzględnieniu tylko niektórych elementów składających się na każde konkretne społeczeństwo.

Stworzył abstrakcyjny model systemu społecznego, w którym działają przeciwstawne sobie siły. Historia interesowała Pareta nie jako proces, ale jako zbiór faktów układających się w powtarzalny wzór.

W świecie społecznym Pareta nie istnieje postęp czy rozwój (wyjątkiem jest nauka i technika, ale to niewielka sfera ludzkich działań). Zmiana w świecie społecznym ma charakter falowy, w istocie jest to oscylacja wokół stałego punktu równowagi systemu społecznego (J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2003, s. 353).

“Molekuły” (czyli jednostki), z których składa się “agregat społeczny”, są w ciągłym ruchu. Jedne jednostki wzbogacają się, inne- ubożeją. Wewnątrz społeczeństwa dokonują się ciągłe zmiany. Jednostki zmieniają swoje położenie i przynależność do warstw społecznych, dlatego organizacja społeczna przypomina żywy organizm.



















Dochody zbiorowości

(Rysunek nr 1)

W społeczeństwie zachodzą dwa rodzaje zmian dotyczące rozkładu bogactwa:

1. człowiek umiera, potomkowie po nim dziedziczą, dochód się nie zmienia, zmienia się natomiast osoba, która nim dysponuje, są to zmiany wywołane ruchem ludności;

2. niektóre jednostki bogacą się i przechodzą do warstw wyższych, inne- ubożeją i spadają do warstw niższych, są to zmiany wywołane ruchem bogactwa.

Jak pisze Pareto, każda warstwa pozyskuje mniej więcej tyle samo jednostek, ile ich traci. Zmiany powodowane przez ruch ludności mogą być kompensowane przez zmiany powodowane ruchem bogactwa. Wynikiem końcowym jest zerowa zmiana całkowita- kształt krzywej obrazującej rozkład bogactwa nie zmienia się (rysunek nr 1)

Dla Pareta zmiany odnoszące się do dysponentów dochodów są szczególnie doniosłe dla teorii doboru społecznego. Przyczyny, warunkujące rozkład dysponentów dochodów, oddziałują mniej lub bardziej intensywnie. Pareto wyróżnia dwie skarajne sytuacje:

1. każda jednostka znajduje się w warstwie odpowiadającej jej zdolnościom;

2. każda warstwa dysponująca określonym dochodem jest zamkniętą kastą i nie ma żadnej wymiany między warstwami.

W rzeczywistości mamy do czynienia z sytuacjami pośrednimi. Zdolności, o których wspomina Pareto, mogą obejmować dobro i zło. W zbiorowości złodziei - zdolność do kradzieży determinuje rozkład dochodów. W zbiorowości, w której produkcja dóbr warunkuje pozyskiwanie dochodów, rozkład dochodów zależy od zdolności do pracy, oszczędzania etc. Ale, jak zauważa Pareto, podział właścicieli dochodów nigdy nie jest doskonały. Jednostka, która odziedziczy fortunę znajdzie się w wyższej warstwie, niż znalazłaby się dzięki swoim zdolnościom, dobrym lub złym.

Pareto zwraca uwagę na jeszcze jedną zależność: gdy całkowita ilość bogactwa jest niewielka, tylko jednostki najzdolniejsze mogą osiągnąć jego znaczną część. Kiedy całkowita ilość bogactwa jest duża, dobra są łatwiejsze do osiągnięcia i znaczną jego część mogą uzyskać jednostki przeciętnie zdolne. Pareto posługuje się przykładem walki zapaśniczej. Jeśli jest jedna nagroda, to zdobędzie ją zwycięzca. Gdy są dwie nagrody, to zapaśnik słabszy od zwycięzcy zdobędzie drugą nagrodę. Zwycięzca zadowolony z wygranej, mniej będzie skłonny do narażania się na nowe niebezpieczeństwo i odbierania nagrody drugiemu zapaśnikowi.

2. HETEROGENICZNOŚĆ SYSTEMU SPOŁECZNEGO

W świecie społecznym Pareta podział jednostek, ze względu na rodzaj wykonywanych zajęć, nie jest do końca racjonalny. Ta sama jednostka może wykonywać kilka różnych funkcji i przynależeć do kilku różnych klas jednocześnie, dlatego społeczeństwa ludzkie nie przypominają społeczeństw zwierzęcych. W społeczeństwach ludzkich, jak pisze Pareto, wyróżnia się funkcje lub rodzaje zajęć, a nie jednostki.

Rodzaje zajęć:

1. zajęcia bezpośrednio wiążące się z wytwarzaniem dóbr ekonomicznych;

2. zajęcia pośrednio współdziałające z produkcją dóbr ekonomicznych lub użyteczne dla agregatu społecznego; obejmują opiekę;

3. bezczynność; nie do wszystkich, którzy pozostają bez zajęcia stosuje się pojęcie nieużyteczności; dzieci- w przyszłości będą wytwórcami, starcy- byli nimi w przeszłości;

4. zajęcia, których celem jest przywłaszczanie sobie (środkami legalnymi lub nielegalnymi) dóbr należących do innych.

Społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne. Ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia się do ustalania się równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji. “Każda różnica jest potencjalnym konfliktem, a walka stanowi uniwersalne prawo życia”(Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2003, s.354). Elementy składowe społeczeństwa różnią się między sobą ze względu na płeć, wiek, siłę fizyczną, zdrowie, zdolności intelektualne i moralne, aktywność, odwagę etc. Ponadto każda jednostka jest rozdarta wewnętrznie, przeżywa wewnętrzny konflikt. Obecne są w niej dwie skłonności nie do pogodzenia. Z jednej strony dąży do wsółpracy, z drugiej- do rywalizacji. Społeczeństwo, jako agregat niejednorodnych jednostek, z których każda z osobna jest wewnętrznie skonfliktowana, jest tym bardziej heterogeniczne.

Dla Pareta twierdzenie o obiektywnej równości ludzi jest tak absurdalne, że nie trzeba go nawet obalać. Podkreśla, że subiektywna idea równości ma duże znaczenie i wywiera potężny wpływ na zmiany, jakim ulega społeczeństwo.

W łonie każdego społeczeństwa rozgrywa się walka. Konflikty te związane są z powstawaniem i upadkiem społecznych elit. Społeczeństwo dzieli się na elitę i masy, według Pareta ten podział jest trwalszy niż podziały klasowe.3.PIRAMIDA SPOŁECZNA











Piramida społeczna

(rysunek nr 2)

Piramida społeczna jest w rzeczywistości rodzajem bączka (kształt zaproponowany przez Ottona Ammona). Bogaci zajmują jej szczyt, biedni- podstawę. Jak zakłada Pareto, jeżeli ludzie tworzą warstwy według posiadanego bogactwa, to figura a b c g f e d (rysunek nr 2) przedstawia zewnętrzny kształt organizmu społecznego. Kształt ten nie zmienia się, jest stały dla średniego i względnie krótkiego czasu. Molekuły agregatu społecznego nie pozostają w spoczynku. Wewnątrz organizmu społecznego odbywa się ciągły, intensywny ruch, co upodabnia go do organizmu żywego.

Pareto zakłada również, że jeżeli ludzie tworzą warstwy społeczne według innych cech, np. inteligencji, zdolności do matematyki, talentu muzycznego, czy przymiotów moralnych, to krzywa, ilustrująca rozkład tych cech, prawdopodobnie będzie mieć podobny kształt do krzywej obrazującej rozkład bogactwa. Oczywistym jest, że jednostka nie zajmuje tego samego miejsca w figurach nakreślonych ze względu na różne cechy, tzn. geniusz muzyczny niekoniecznie będzie geniuszem matematycznym.

Pareto dalej zakłada, że jeżeli wykreślimy taką krzywą dla zilustrowania stopnia wpływu pewnych jednostek na władzę polityczną i społeczną, jednostki, zajmujące określoną pozycję w figurze obrazującej dostęp do władzy, zajmą to samo miejsce w figurze obrazującej rozkład bogactwa. Klasy zwane wyższymi, są na ogół najbogatsze.

4. ELITA

Dla Pareta elita to nie szlachta, czy arystokracja, ale każda klasa ludzi, którzy w swej dziedzinie osiągają najwyższe wskaźniki. Elita rządząca to ta część tej klasy, która za pomocą przemocy lub perswazji zapewni sobie skuteczną kontrolę nad zachowaniem się mas. “Elita to ludzie wyróżniający się swoją sprawnością w konkurencji z innymi i tej sprawności zawdzięczający uprzywilejowaną pozycję - całkowicie niezależną od tego, z jakich środowisk się wywodzą “ (Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, 2003, s. 355).

W społeczeństwie są dwie warstwy:

1. warstwa niższa- nieelita

2. warswa wyższa- elita, która dzieli się na:

A. elitę rządzącą

B. elitę nie rządzącą

W każdym (nawet w najbardziej demokratycznym) społeczeństwie istnieje i rządzi elita. Jak pisze Pareto, jednostka przypisywana jest do konkretnej klasy na podstawie etykietek. Etykietki to pwenego rodzaju wskaźniki statusu, które ułatwiają klasyfikację społeczną jednostek. Niepotrzebne są żadne inne sprawdziany, wystarczy posiadanie odpowiednich etykietek, aby pozostałe jednostki uczestniczące w życiu społecznym, wiedziały, do której klasy posiadacz danej etykietki należy. Oczywiście kalsyfikacja na podstawie etykietek nie jest niezawodna.

Nowe elementy, niezbędne dla trwania elty, pochodzą z klas niższych, głównie z klas wiejskich. W świecie społecznym Pareta życie wiejskie jest szczególnie odpowiednie dla wytwarzania rezerw, które “wchłania wybitnie aktywne życie wielkich ośrodków cywilizacji”.

W klasach niższych odbywa się ścisła seklekcja, szczególnie jeśli chodzi o dzieci. W klasach zamożnych rodzi się mało dzieci i prawie wszystkie osiągają dojrzałość. W klasach biednych - rodzi się dużo dzieci, a dojrzałość osiągają tyko najzdolniejsze i najsilniejsze. Gdyby w klasach zamożnych rodziło się dużo dzieci, do dojrzałości dożyłyby nawet te najbardziej upośledzone i najmniej zdolne, co spowodowałoby zwiększenie liczby jednostek zdegenerowanych w klasach wyższych, a także opóźnienie wznoszenia się elity wywodzącej się z klas niższych. Gdyby w klasach niższych nie odbywała się selekcja, to nie byłyby one zdolne do wytwarzania elit i przeciętna jakość społeczeństwa znacznie by się obniżyła.

Pareto uważał, że uprzywilejowana pozycja nie przysługuje elicie raz na zawsze. Jest do utrzymania tak długo, jak długo jej członkowie wykazują się wspomnianymi najwyższymi wskaźnikami.

5. KRĄŻENIE ELIT

Dla zrozumienia wielkich ruchów społecznych należy wziąć pod uwagę zasadę historii: nowe elity poprzez nieustanne krążenie wyłaniają się z niższych warstw społecznych, wznoszą się do warstw najwyższych, tam rozwijają się i umacniają, a następnie popadają w dekadencję, są unicestwiane i zanikają.

Społeczeństwo dzieli się na dwie części: rządzącą zbiorowość A, która sprawia wrażenie, że działa dla dobra wspólnego, aby osłabić opozycję i na rządzoną zbiorowość B, tworzącą konkurencyjną grupę w stosunku do zbiorowości A i spośród której poszczególne jednostki dążą do władzy. A kiedy to im się uda, wtedy dokonuje się zmiana ekipy rządzącej pojawia się kolejna grupa opozycyjna wobec nowopowstałej elity.

Mamy do czynienia z ciągłą rotacją elit.To zjawisko Pareto uzasadniał w ten sposób: żadna elita rządząca nie tylko nie ulega procesowi naturalnej regeneracji, lecz, przeciwnie, doświadcza ją proces degeneracji. W procesie sprawowania władzy elita zużywa się fizycznie i moralnie. Z biegiem czasu każda elita władzy staje się więc słabsza pod względem ilościowym (naturalne ubytki), jak i jakościowym (skutek zużycia fizycznego i moralnego) a tym samym coraz bardziej traci zdolność przeciwstawiania się konkurencyjnej zbiorowości B, dążącej do władzy.

Aby zapobiec negatywnym skutkom wspomnianych procesów, elita rządząca stara się w jakimś stopniu odbudować swój potencjał przywódczy. W tym celu posługuje się polityką kooptacji, która umożliwia wprowadzenie do swego kręgu nowych ludzi, wzmacniających potencjał fizyczny i moralny grupy, ale w stopniu, który nie doprowadzi do zastąpienia dotychczas rządzących przez inną ekipę. Skuteczność polityki kooptacji jest ograniczona. Pozwala wprawdzie na przedłużenie zdolności funkcjonowania danej elity rządzącej i na blokowanie dojścia do głosu konkurencji, ale nie jest w stanie przeciwdziałać degeneracji, która jest zjawiskiem nieuchronnym.

Postępujący proces rozkładu elity władzy powoduje, że staje się ona coraz mniej zdolna do efektywnego oddziaływania na masy i traci swoją wiarygodność w społeczeństwie. Nie jest też zdolna do prowadzenia zwycięskich zmagań z opozycją, która zdobywa coraz większe uznanie wsród społeczeństwa. Opozycja występuje jako obrońca norm ważnych dla wszystkich obywateli, walkę z eltą rządzącą prowadzi pod hasłami walki o wolność, sprawiedliwość, prawo, równość i podobne ideały. Dzięki takiej taktyce opozycja przyciąga do siebie masy. Opozycyjna elita udaje, że niczego dla siebie nie żąda. Jest pewna, że zwycięstwo i tak przyniesie jej wszystko, czego zapragnie. Kiedy hasła głoszone przez opozycyjne elity zostają przyjęte przez masy, dokonuje się przewrót polityczny, przejawiający się w zmianie elity władzy i jej zaplecza.

Pareto nie ma złudzeń co do możliwości stosowania demokracji w praktyce. Masy łatwo ulegają iluzjom, są podatne na hasła serwowane im przez rządzących, zwłaszcza te, które wychodzą naprzeciw pragnieniom i oczekiwaniom mas (Janusz Sztumski, Elity- ich miejsce i rola w społeczeństwie, 1997, s. 55).

6. PODSUMOWANIE

• głównym źródłem konfliktów społecznych jest walka o władzę polityczną

• w każdym społeczeństwie istnieje elita, która kontroluje masy

• elita i opozycja są heterogeniczne ze względu na status materialny, żywione przekonania, interesy, ideologie etc.

• głównym czynnikiem transformacji społecznej są cykliczne zmiany przywództwa politycznego.

Paretowską koncepcję elity społecznej skrytykował Lewis A. Coser. Zarzucał Paretowi, że pojęciem “elita” posługiwał się w sposób dwuznaczny. Z jednej strony elitą nazywał ludzi pod jakimś względem najlepszych, z drugiej - twierdził, że niektórzy ludzie są nominowani do elity, ponieważ bezpodstawnie uznaje się, iż mają określone przymioty. Posiadane bogactwo, koligacje rodzinne i powiązania towarzyskie sprzyjają uzyskaniu przez niektóre osoby etykietki członka elity. Jak argumentuje Coser, wynika z tego, że jedni nie należą do elity, chociaż mają wystarczające zalety, inni, choć nie mogą wykazać się owymi zaletami, z różnych powodów wchodzą w jej skład. Założenie Pareta, że przynależność do elity jest funkcją posiadania szczególnych zdolności, jest według Cosera błędne.

Funkcjonalizm Parsons'a

Parsons Talcott (1902-1979) - socjolog amerykański, przedstawiciel funkcjonalizmu w socjologii, twórca najbardziej rozbudowanego systemu teoretycznego w socjologii
XX wieku. Od 1944 r. Profesor Harvard University w Cambridge. Centralnym zagadnieniem prac teoretycznych Parsons'a było najpierw zbudowanie teorii działania społecznego, później zaś stworzenie teorii systemu społecznego. W ostatnim okresie życia zajmował się też problemami teorii ewolucji społecznej. Główne prace: „The Structure of Social Action” (1937), “Szkice z teorii socjologicznej” (1949, “Struktura społeczna a osobowość” (1955). (Nowa Encyklopedia Powszechna PWN).

Funkcjonalizm -kierunek w naukach społecznych, skupiający się na badaniu funkcji zjawisk społecznych w systemie społeczno - kulturowym, w którym występują:

•funkcjonalizm antropologiczny - został ukształtowany w latach dwudziestych XX wieku, jako reakcja przeciwko ewolucjonizmowi i dyfuzjonizmowi. Funkcjonaliści ujmowali sposób funkcjonowania kultury każdego ludu w życiu danej społeczności, kładli nacisk na badania faktów w układach synchronicznych, rezygnowali z badania problemów typu historycznego, uważając je za nierozwiązywalne na podstawie materiałów etnograficznych. Czołowymi przedstawicielami funkcjonalizmu byli: B. Malinowski, A. R. Radcliffe - Brown,; Współcześnie funkcjonalizm reprezentują głównie badacze anglosascy, których interesuje odtwarzanie całościowego obrazu poszczególnych kultur i relacji wiążących fakty kulturowe z instytucjami społecznymi;

•funkcjonalizm socjologiczny - wpływowa orientacja, zwłaszcza w socjologii amerykańskiej, w której podstawowe założenia wywodzą się z funkcjonalizmu antropologicznego; dojrzałą postać nadali mu socjologowie amerykańscy: T. Parsons,
R. K. Merton i in. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych w centrum zainteresowania funkcjonalizmu socjologicznego są studia nad mechanizmami przetrwania systemów społecznych; mniejszą wagę przykłada się do poznania genezy badanych zjawisk,
a także zmian, którym system ulega; do jego podstawowych pojęć należą - oprócz funkcji
i systemu - pojęcie ładu i równowagi społecznej.

(Nowa Encyklopedia Powszechna PWN)

T. Parsons, M.J. Smelser,

„Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa”

Ekonomika jest podstawowym podsystemem społeczeństwa. Systemy społeczne wg Parsons'a niekoniecznie są całym społeczeństwem, albowiem „systemem społecznym” określany jest każdy zorganizowany wzór interakcji, obojętnie czy w postaci mikro -, czy makro społecznej. Parsons często ma na myśli podsystemy jako składowe systemów społecznych. Społeczeństwa globalne bowiem mają tendencję do różnicowania się
na podsystemy (struktury społeczne). Ekonomika jako podsystem wyspecjalizowany jest
w odniesieniu do funkcji adaptacyjnej społeczeństwa.

Celem ekonomiki np. jest produkcja dochodu oddanego do dyspozycji społeczeństwa. Zgodnie z tym twierdzeniem pozostałymi trzema podsystemami, mającymi cechy systemów społecznych, pokrewnymi ekonomice są:

1. podsystem osiągania celi,

2. podsystem integracyjny oraz

3. podsystem kultywowania wzorów i usuwania napięć .

Podsystem osiągania celu - w szerokim ujęciu koncentruje się na politycznych funkcjach społeczeństwa.

• Celem ekonomiki jest tu produkcja zgeneralizowanych ułatwień jako środków
  o nieokreślonej liczbie zastosowań. Ważną cechą tej produkcji jest ilość takich ułatwień (w sensie „fizycznym”) oraz możliwość ich generalizacji, czyli stosowanie ich do najrozmaitszych celów.

• Celem polityki jest mobilizacja warunków koniecznych do osiągania określonych celów społeczeństwa. Zasadniczym warunkiem jest tu bogactwo. Mówiąc inaczej celem polityki jest maksymalizacja zdolności społeczeństwa do osiągnięcia jego celów podsystemowych, czyli kolektywnych. Użycie bogactwa dla celów kolektywnych oznacza poświęcenie zgeneralizowanej możliwości dysponowania owym bogactwem, a stąd jego dostępności dla innych podsystemów poza polityką.

Podsystem integracyjny społeczeństwa -„ produkuje” inną zgeneralizowaną zdolność kontrolowania zachowania, analogiczną do bogactwa i władzy. Niektórzy określają ja jako „solidarność” (Durkheim). Solidarność jest zdolnością organów społecznych do „trzymania w ryzach” jednostek całego systemu, zgodnie z jego potrzebami integracyjnymi. Chodzi głównie o eliminowanie wszelkich dewiacji.
Wg tej teorii władza należy do społeczeństwa. Podsystem polityczny produkuje władzę.

Podsystem kultywowania wzorów i usuwania napięć Na szczeblu społecznym skupia się on na zinstytucjonalizowanej kulturze. Ta zaś koncentruje się wokół wzorów, z którymi wiążą się wszelkie działania społeczne.

Wzory te są stałe dla każdego systemu, ale nie oznacza to, że kultywowanie ich jest procesem samoczynnym (nie wymagającym żadnych mechanizmów). Kultywowanie wzorów wymaga złożonych „zabiegów konserwujących” i dotyczy procesów wewnętrznych jednostek, w odróżnieniu od integracji, która dotyczy stosunków między jednostkami.

Każde napięcie, które nie podlega kontroli i nie zostanie usunięte, wpływa dezorganizująco na jednostkę i zakłóca jej funkcjonowanie w społeczeństwie.

Produktem tego podsystemu społecznego jest pewien typ szacunku, przyznawanego jako nagroda za dostosowanie się do zespołu wartości, który możemy nazwać prestiżem. Prestiż jest zdolnością do działania w taki sposób, by sprostać wymaganiom systemu.

Granice pomiędzy podsystemami społecznymi

Cztery podstawowe podsystemy funkcjonalne społeczeństwa:

• ekonomika,

• polityka,

• podsystem integracyjny,

• podsystem kultywowania wzorów i usuwania napięć.

Każdy z tych systemów stanowi część sytuacji wszystkich pozostałych.
Np. dla ekonomiki zasadnicza sytuację społeczna tworzą polityka, system integracyjny
i system kultywowania wzorów.

Stosunek pomiędzy ekonomiką a podsystemem utajonego kultywowania wzorów
i usuwania napięć jest z zasady analityczny, tzn. ukazuje krytyczny punkt interakcji pomiędzy dwoma zróżnicowanymi podsystemami funkcjonalnymi. W kontekście tym kontrola polityczna nie pokrywa się z kontrolą państwową. W każdym społeczeństwie umiejscowienie bezpośredniej kontroli nad tworzeniem zgeneralizowanej siły nabywczej i manipulowaniem nią jest problematyczne. W wielu przypadkach jest ona rozproszona między pojedyncze gospodarstwa domowe. Decydującym elementem tej kontroli jest element generalizacji,
tj. możliwości zaakceptowania symbolicznych mechanizmów kontroli w łonie społeczeństwa. Kontrola sytuacji, której istotnym podtypem jest kontrola tworzenia zgeneralizowanej siły nabywczej, jest istotnym z dwóch zasadniczych wytworów dostarczanych przez politykę. Drugim, bardziej zasadniczym, jest możność rozporządzania poparciem, tj. koniecznym zaangażowaniem motywacyjnym indywidualnych i kolektywnych jednostek społeczeństwa.

Produktywność ekonomiki zawiera dwa główne elementy o znaczeniu politycznym.

1. Pierwszy z nich ma charakter ilościowy, tzn. iż podsystem polityczny jest zainteresowany w rozmiarze i zdolnościach produkcyjnych zakładu wytwórczego
   i zapasach towarów dostępnych o każdym czasie.

2. Drugim i równie ważnym jest element możliwości generalizacji, tj. stosowalności zdolności produkcyjnej do różnorodnych celów systemu.

Kontrola produktywności ekonomicznej w braku wyraźnych zbiorowych celów systemu jest często utajona. W przypadku owego utajenia pojawia się często problem oszczędności. Wynika on głównie ze względów wewnątrzsystemowych, jakim podlega gospodarstwo domowe i inne kolektywy, gdzie dominuje czynnik utajenia.

Kredyt w ekonomice traktowany jest jako konkretne zjawisko, występujące na całym obszarze systemu ekonomicznego. Kredyt przedstawiany jest w dwóch kontekstach:

1. tworzenia zasobów kapitału na inwestycje w przemyśle i

2. tworzenia kredytu konsumpcyjnego.

Kredyt jest czynnikiem wpływającym na „uelastycznienie” przez organa polityczne procesów ekonomicznych lub na większą ich „swobodę”, wykraczającą poza poziom, na jaki pozwala finansowanie za pomocą własnych funduszy. Mechanizm kredytu sprawia,
że sytuacja staje się mniej przypadkowa pozwalając na osiągnięcie różnorodnych celów
i podcelów ekonomicznych, wszakże jedynie wówczas, jeżeli osiąga się je w pewnym minimalnym tempie. Kredyt jest więc warunkowym ułatwieniem osiągania celu.

Trzy typy wymiany granicznej:

1. granica osiągania celu systemu ekonomicznego vis-a'vis granicy osiągania celu systemu kultywowania wzorów;

2. granica adaptacyjna systemu ekonomicznego vis-a'vis granicy adaptacyjnej ustroju politycznego;

3. granica integracyjna systemu ekonomicznego vis-a'vis granicy integracyjnej podsystemu integracyjnego.

Poza nimi powinny istnieć pokrewne dla nich struktury graniczne:

1. system polityki i system integracyjny, mają przyległe do siebie podsystemy osiągania celów,

2. system integracyjny i system kultywowania wzorów, mają przyległe go siebie podsystemy adaptacyjne,

3. system polityki i system kultywowania wzorów, mają przyległe do siebie podsystemy integracyjne.

Podsystem utajenia - kultywowania wzorów każdego większego systemu stanowi zawsze szczególny przypadek w stosunku do pozostałych trzech systemów w tym znaczeniu, że jest on zawsze „odizolowany” od wzajemnego oddziaływania bieżących osiągnięć
i sankcji, występującego pomiędzy większym systemem i jego systemami pokrewnymi.

Szczególna granica podsystemu utajenia podsystemu utajenia na każdym poziomie systemowym jest raczej granicą kulturową niż granicą interakcji. Kultywuje on wzory wartości. System wartości kulturowych danego społeczeństwa jest bardziej lub mniej zintegrowany. Zwłaszcza wzory wartości stosujące się do każdego podsystemu są zróżnicowanymi podsystemami wartości ogólnego systemu wartości całego społeczeństwa. Stosunki pomiędzy tymi podsystemami kulturowymi obejmują one związki zgodności, poziom ogólności, zróżnicowanie odpowiedniego kontekstu zastosowania itd.

Funkcjonalizm Parsons'a

Parsons Talcott (1902-1979) - socjolog amerykański, przedstawiciel funkcjonalizmu w socjologii, twórca najbardziej rozbudowanego systemu teoretycznego w socjologii
XX wieku. Od 1944 r. Profesor Harvard University w Cambridge. Centralnym zagadnieniem prac teoretycznych Parsons'a było najpierw zbudowanie teorii działania społecznego, później zaś stworzenie teorii systemu społecznego. W ostatnim okresie życia zajmował się też problemami teorii ewolucji społecznej. Główne prace: „The Structure of Social Action” (1937), “Szkice z teorii socjologicznej” (1949, “Struktura społeczna a osobowość” (1955). (Nowa Encyklopedia Powszechna PWN).

Funkcjonalizm -kierunek w naukach społecznych, skupiający się na badaniu funkcji zjawisk społecznych w systemie społeczno - kulturowym, w którym występują:

•funkcjonalizm antropologiczny - został ukształtowany w latach dwudziestych XX wieku, jako reakcja przeciwko ewolucjonizmowi i dyfuzjonizmowi. Funkcjonaliści ujmowali sposób funkcjonowania kultury każdego ludu w życiu danej społeczności, kładli nacisk na badania faktów w układach synchronicznych, rezygnowali z badania problemów typu historycznego, uważając je za nierozwiązywalne na podstawie materiałów etnograficznych. Czołowymi przedstawicielami funkcjonalizmu byli: B. Malinowski, A. R. Radcliffe - Brown,; Współcześnie funkcjonalizm reprezentują głównie badacze anglosascy, których interesuje odtwarzanie całościowego obrazu poszczególnych kultur i relacji wiążących fakty kulturowe z instytucjami społecznymi;

•funkcjonalizm socjologiczny - wpływowa orientacja, zwłaszcza w socjologii amerykańskiej, w której podstawowe założenia wywodzą się z funkcjonalizmu antropologicznego; dojrzałą postać nadali mu socjologowie amerykańscy: T. Parsons,
R. K. Merton i in. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych w centrum zainteresowania funkcjonalizmu socjologicznego są studia nad mechanizmami przetrwania systemów społecznych; mniejszą wagę przykłada się do poznania genezy badanych zjawisk,
a także zmian, którym system ulega; do jego podstawowych pojęć należą - oprócz funkcji
i systemu - pojęcie ładu i równowagi społecznej.

(Nowa Encyklopedia Powszechna PWN)

T. Parsons, M.J. Smelser,

„Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa”

Ekonomika jest podstawowym podsystemem społeczeństwa. Systemy społeczne wg Parsons'a niekoniecznie są całym społeczeństwem, albowiem „systemem społecznym” określany jest każdy zorganizowany wzór interakcji, obojętnie czy w postaci mikro -, czy makro społecznej. Parsons często ma na myśli podsystemy jako składowe systemów społecznych. Społeczeństwa globalne bowiem mają tendencję do różnicowania się
na podsystemy (struktury społeczne). Ekonomika jako podsystem wyspecjalizowany jest
w odniesieniu do funkcji adaptacyjnej społeczeństwa.

Zgodnie z tym twierdzeniem pozostałymi trzema podsystemami, mającymi cechy systemów społecznych, pokrewnymi ekonomice ( podsystem adaptacyjny-A) są:

4. podsystem osiągania celów -G

5. podsystem integracyjny oraz -I

6. podsystem kultywowania wzorów i usuwania napięć .-L

Podsystem adaptacyjny

>Celem ekonomiki jest tu produkcja zgeneralizowanych ułatwień jako środków
o nieokreślonej liczbie zastosowań. Ważną cechą tej produkcji jest ilość takich ułatwień (w sensie „fizycznym”) oraz możliwość ich generalizacji, czyli stosowanie ich do najrozmaitszych celów .Celem ekonomiki jest też-produkcja dochodu oddanego do dyspozycji społeczeństwa

*Produktem tego podsystemu jest-pieniądz

Podsystem osiągania celów-w szerokim ujęciu koncentruje się na politycznych funkcjach społeczeństwa

>Celem polityki jest mobilizacja warunków koniecznych do osiągania określonych celów społeczeństwa. Zasadniczym warunkiem jest tu bogactwo. Mówiąc inaczej celem polityki jest maksymalizacja zdolności społeczeństwa do osiągnięcia jego celów podsystemowych, czyli kolektywnych. Użycie bogactwa dla celów kolektywnych oznacza poświęcenie zgeneralizowanej możliwości dysponowania owym bogactwem, a stąd jego dostępności dla innych podsystemów poza polityką.

*Produktem tego podsystemu jest-władza

Podsystem integracyjny społeczeństwa -„ produkuje” inną zgeneralizowaną zdolność kontrolowania zachowania, analogiczną do bogactwa i władzy. Niektórzy określają ja jako „solidarność” (Durkheim). Solidarność jest zdolnością organów społecznych do „trzymania w ryzach” jednostek całego systemu, zgodnie z jego potrzebami integracyjnymi. Chodzi głównie o eliminowanie wszelkich dewiacji.
Wg tej teorii władza należy do społeczeństwa.

*Produktem tego podsystemu jest-wpływ(owe-„ trzymanie w ryzach”

Podsystem kultywowania wzorów i usuwania napięć Na szczeblu społecznym skupia się on na zinstytucjonalizowanej kulturze. Ta zaś koncentruje się wokół wzorów,
z którymi wiążą się wszelkie działania społeczne.

Wzory te są stałe dla każdego systemu, ale nie oznacza to, że kultywowanie ich jest procesem samoczynnym (nie wymagającym żadnych mechanizmów). Kultywowanie wzorów wymaga złożonych „zabiegów konserwujących” i dotyczy procesów wewnętrznych jednostek, w odróżnieniu od integracji, która dotyczy stosunków między jednostkami.

Każde napięcie, które nie podlega kontroli i nie zostanie usunięte, wpływa dezorganizująco na jednostkę i zakłóca jej funkcjonowanie w społeczeństwie.

*Produktem tego podsystemu społecznego jest pewien typ szacunku, przyznawanego jako nagroda za dostosowanie się do zespołu wartości, który możemy nazwać prestiżem. Prestiż jest zdolnością do działania w taki sposób, by sprostać wymaganiom systemu.

Granice pomiędzy podsystemami społecznymi

Cztery podstawowe podsystemy funkcjonalne społeczeństwa:

• ekonomika,

• polityka,

• podsystem integracyjny,

• podsystem kultywowania wzorów i usuwania napięć.

Każdy z tych systemów stanowi część sytuacji wszystkich pozostałych.
Np. dla ekonomiki zasadnicza sytuację społeczna tworzą polityka, system integracyjny
i system kultywowania wzorów.

Stosunek pomiędzy ekonomiką a podsystemem utajonego kultywowania wzorów
i usuwania napięć jest z zasady analityczny, tzn. ukazuje krytyczny punkt interakcji pomiędzy dwoma zróżnicowanymi podsystemami funkcjonalnymi. W kontekście tym kontrola polityczna nie pokrywa się z kontrolą państwową. W każdym społeczeństwie umiejscowienie bezpośredniej kontroli nad tworzeniem zgeneralizowanej siły nabywczej i manipulowaniem nią jest problematyczne. W wielu przypadkach jest ona rozproszona między pojedyncze gospodarstwa domowe. Decydującym elementem tej kontroli jest element generalizacji,
tj. możliwości zaakceptowania symbolicznych mechanizmów kontroli w łonie społeczeństwa. Kontrola sytuacji, której istotnym podtypem jest kontrola tworzenia zgeneralizowanej siły nabywczej, jest istotnym z dwóch zasadniczych wytworów dostarczanych przez politykę. Drugim, bardziej zasadniczym, jest możność rozporządzania poparciem, tj. koniecznym zaangażowaniem motywacyjnym indywidualnych i kolektywnych jednostek społeczeństwa.

Produktywność ekonomiki zawiera dwa główne elementy o znaczeniu politycznym.

3. Pierwszy z nich ma charakter ilościowy, tzn. iż podsystem polityczny jest zainteresowany w rozmiarze i zdolnościach produkcyjnych zakładu wytwórczego
   i zapasach towarów dostępnych o każdym czasie.

4. Drugim i równie ważnym jest element możliwości generalizacji, tj. stosowalności zdolności produkcyjnej do różnorodnych celów systemu.

Kontrola produktywności ekonomicznej w braku wyraźnych zbiorowych celów systemu jest często utajona. W przypadku owego utajenia pojawia się często problem oszczędności. Wynika on głównie ze względów wewnątrzsystemowych, jakim podlega gospodarstwo domowe i inne kolektywy, gdzie dominuje czynnik utajenia.

Kredyt w ekonomice traktowany jest jako konkretne zjawisko, występujące na całym obszarze systemu ekonomicznego. Kredyt przedstawiany jest w dwóch kontekstach:

1. tworzenia zasobów kapitału na inwestycje w przemyśle i

2. tworzenia kredytu konsumpcyjnego.

Kredyt jest czynnikiem wpływającym na „uelastycznienie” przez organa polityczne procesów ekonomicznych lub na większą ich „swobodę”, wykraczającą poza poziom, na jaki pozwala finansowanie za pomocą własnych funduszy. Mechanizm kredytu sprawia,
że sytuacja staje się mniej przypadkowa pozwalając na osiągnięcie różnorodnych celów
i podcelów ekonomicznych, wszakże jedynie wówczas, jeżeli osiąga się je w pewnym minimalnym tempie. Kredyt jest więc warunkowym ułatwieniem osiągania celu.

Trzy typy wymiany granicznej:

4. granica osiągania celu systemu ekonomicznego vis-a'vis granicy osiągania celu systemu kultywowania wzorów;

5. granica adaptacyjna systemu ekonomicznego vis-a'vis granicy adaptacyjnej ustroju politycznego;

6. granica integracyjna systemu ekonomicznego vis-a'vis granicy integracyjnej podsystemu integracyjnego.

Poza nimi powinny istnieć pokrewne dla nich struktury graniczne:

1. system polityki i system integracyjny, mają przyległe do siebie podsystemy osiągania celów,

2. system integracyjny i system kultywowania wzorów, mają przyległe go siebie podsystemy adaptacyjne,

3. system polityki i system kultywowania wzorów, mają przyległe do siebie podsystemy integracyjne.

Podsystem utajenia - kultywowania wzorów każdego większego systemu stanowi zawsze szczególny przypadek w stosunku do pozostałych trzech systemów w tym znaczeniu, że jest on zawsze „odizolowany” od wzajemnego oddziaływania bieżących osiągnięć
i sankcji, występującego pomiędzy większym systemem i jego systemami pokrewnymi.

Szczególna granica podsystemu utajenia podsystemu utajenia na każdym poziomie systemowym jest raczej granicą kulturową niż granicą interakcji. Kultywuje on wzory wartości. System wartości kulturowych danego społeczeństwa jest bardziej lub mniej zintegrowany. Zwłaszcza wzory wartości stosujące się do każdego podsystemu są zróżnicowanymi podsystemami wartości ogólnego systemu wartości całego społeczeństwa. Stosunki pomiędzy tymi podsystemami kulturowymi obejmują one związki zgodności, poziom ogólności, zróżnicowanie odpowiedniego kontekstu zastosowania itd.

________________________________________________________________

AGIL -zespół czterech imperatywów funkcjonalnych, każdemu z nich odpowiada konkretny system:

A-organizm I-system społeczny

G-osobowość L-system kulturowy

Georg Simmel - „Socjologia”

Georg Simmel żył w latach 1858 - 1918. Studiował na Uniwersytecie Berlińskim historię, a później także filozofię. Napisał pracę doktorską dotyczącą pojęcia materii u Kanta. 4 lata przed śmiercią otrzymał nominację profesorską. W swojej pracy koncentrował się na wieloaspektowej i krytycznej analizie problemów, a nie na dostarczaniu gotowych i syntetycznych rozwiązań.

Do historii socjologii przeszedł jako twórca socjologii formalnej.

Idea socjologii:

Według Simmla socjologia jest tylko jednym z możliwych podejść do rzeczywistości.

Ma ona ograniczone zadania i ograniczony przedmiot poznania. Tym przedmiotem poznania jest nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami. Stąd pojęcie interakcji stało się centralnym pojęciem w socjologii Simmla.

Społeczeństwo to nie zespół uspołecznionych jednostek, lecz właśnie wzajemne duchowe oddziaływanie jednostek. Simmel nie ogranicza zakresu pojęcia społeczeństwa tylko do trwałych, wzajemnych stosunków, które skrystalizowały się w definiowalne, spójne struktury w rodzaju państwa, rodziny, kościoła. Do społeczeństwa należą także wszystkie mniej ustrukturalizowane formy stosunków. Zdaniem Simmla wszystkie świadome i nieświadome, błahe i znaczące relacje wiążą ludzi nawzajem.

Społeczeństwo ma charakter funkcjonalny, gdyż składają się na niego działania i doznania jednostek, a wiec w tym wypadku należałoby mówić o uspołecznieniu.

Simmel od socjologii formalnej odróżnia:

• socjologię ogólną, czyli socjologiczne badania życia historycznego

Fakty z wszelkich dziedzin można badać nie jako czyny będące efektem działania pojedynczych jednostek, ale jako wytwory podmiotu, którym jest społeczeństwo i jako wyraz ewolucji tego podmiotu.

Socjologią więc są badania, które przy użyciu metod socjologicznych, służą do poznania wydarzeń ujętych jako rezultaty wzajemnego oddziaływania na siebie jednostek, jako etapy ponadindywidualnego życia grupy.

Simmel wyróżnia tu trzy etapy ewolucji historycznej:

• niezróżnicowane jedności wielorakich elementów

- zróżnicowanie i usamodzielnienie tych elementów

- jedność elementów

Tak więc pełny rozwój postępuje od niezróżnicowanej jedności poprzez niezróżnicowaną wielokrotność do zróżnicowanej jedności .

Ludzkie poznanie charakteryzują 3 etapy:

- teologiczny - polega na interpretowaniu zjawisk zachodzących w naturze jako wyraz woli jakiejś istoty nadprzyrodzonej

- metafizyczny - pojawiają się tu prawa wyjaśniające te zjawiska, ale są to prawa o charakterze metafizycznym, spekulatywnym

- pozytywny - czyli obecna, doświadczalna i ścisła nauka

Każda gałąź wiedzy ewoluuje poprzez te wszystkie etapy. Dostrzegając ten schemat dostrzegamy proces rozwoju społecznego. Zadaniem socjologii ogólnej jest odkrywanie pewnych ogólnych i wspólnych praw rządzących społeczeństwem przy uwzględnieniu zachodzących procesów historycznych

- socjologię filozoficzną, czyli badanie epistemologicznych i metafizycznych aspektów socjologii.

Nauka o społeczeństwie graniczy bowiem z dwoma dziedzinami filozoficznymi:

• Teoria poznania - obejmującą warunki, podstawowe pojęcia, założenia badań szczegółowych, będących punktem wyjścia do dalszych badań

• Metafizyką - uzupełnia i wiąże w całość te badania szczegółowe i odnosi je do zagadnień i pojęć, które nie mieszczą się w obrębie doświadczenia i wiedzy bezpośrednio przedmiotowej

Socjologia jest tu więc teorią poznania szczegółowych nauk społecznych poprzez analizę i systematykę założeń podstawowych. Uzależnione jest to w dużym stopniu od różnicy światopoglądów, od indywidualnych ocen.

Socjologia formalna( inaczej socjologia czysta) nie zajmuje się jedynie pojęciem interakcji. Znamienne dla niej jest to, że jej przedmiotem są nie fakty społeczne jako takie, lecz tylko pewna ich strona, którą Simmel określa mianem formy.

Forma jest ogólnym, abstrakcyjnym pojęciem, które obejmowałoby różnorodne, konkretne zjawiska w całym ich historycznym, psychologicznym, czy kulturowym zróżnicowaniu. Zjawiska te są takie same, gdy patrzymy na nie z określonego dystansu( z określonej perspektywy poznawczej)

Powodem takiego rozumowania Simmla jest stwierdzenie, że w społeczeństwie ludzkim można wyróżnić jego:

• treść - wszystko to, co jest podstawą lub okazją do oddziaływania na innych i ulegania ich oddziaływaniu. Są to więc miedzy innymi popędy, pożądanie, cele, skłonności, fizyczna obecność.

Treść jest to tworzywo procesu uspołecznienia, które samo w sobie nie ma charakteru społecznego.

• formę - powstaje ona gdy jednostki kierujące się potrzebami tworzą jedność, która może te potrzeby zaspokoić. Ta jedność opiera się na wzajemnym oddziaływaniu.

Formy są przedmiotem badania socjologii czystej.

W grupach społecznych można wyróżnić identyczne pod względem formalnym sposoby odnoszenia się jednostek względem siebie. Są to:

• stosunki podrzędności i nadrzędności

• rywalizacja

• naśladowanie

• podział pracy

• tworzenie się stronnictw

• reprezentowanie

• konsolidacja wewnętrzna

Te formy mogą być identyczne, mimo że kryje się za nimi odmienna treść. Ale może wystąpić również odwrotna sytuacja - treść może pozostawać bez zmian, zaś formy mogą być różnorodne.

Jako przykład socjologii formalnej Simmel podaje zjawisko towarzyskości.

Towarzyskość jest szczególnym momentem uspołecznienia. Występuje ona wtedy, gdy formy uwalniają się od treści i zyskują własne życie. Atrakcyjność tego zjawiska wynika z samego jego istnienia.. Nawiązanie kontaktów miedzy osobami jest wtedy wartością sama w sobie, a nie jest wynikiem zaistnienia wspólnych celów czy konieczności.

Ponieważ w życiu towarzyskim nie są ważne konkretne motywacje sprzyjające łączeniu się jednostek, duże znaczenie jest przypisane dobrej formie.

Simmel określa towarzyskość jako zabawową formę uspołecznienia.

Cechy charakterystyczne dla towarzyskości:

• Nie ma ona żadnego celu zewnętrznego, żadnej treści, więc najważniejsze są uczestniczące tu osoby

• Nie są pożądane indywidualne różnice osobowości;

jednostka nie powinna manifestować swojej odrębności i niepowtarzalności, lecz powinna tuszować swoją naturę tak by dostosować się do reszty grupy;

zanika więc wszelki indywidualizm

• Duże znaczenie odgrywa tu poczucie taktu, które jest związane z procesem przystosowania w stosunkach z innymi osobami. Wyznacza ono granice indywidualnej spontaniczności oraz manifestowania własnego Ja

• Nie ma tu miejsca na sprawy osobiste;

nie odgrywają tu żadnej roli takie wartości jak: bogactwo, pozycja społeczna, rozgłos, wybitne zdolności i osiągnięcia

• Nietaktem jest zakłócanie stosunków towarzyskich własnym nastrojem, brakiem humoru

• Istotnym warunkiem istnienia prawidłowych stosunków towarzyskich jest zachowanie dyskrecji. Powinna być ona stosowana zarówno w odniesieniu do spraw związanych z grupą, jak i w odniesieniu do własnego Ja

• Każdy powinien zapewnić drugiej osobie maksimum wartości obcowania towarzyskiego , takich jak radość, zadowolenie, odprężenie, które równałoby się maksimum wartości otrzymanych przez daną osobę;

W odniesieniu do Kanta Simmel twierdzi, że popęd towarzyski powinien być w taki sposób zaspokajany by nie przeszkadzać w zaspokajaniu go innym ludziom.

Specjalnym typem zachowania w towarzystwie jest kurtuazja. Związana jest ona z pojawieniem się w grupie jednostek wybitnych, które zakłócają równość, do jakiej dążą jednostki. Kurtuazja przejawia się w tym, że owe wybitne jednostki poprzez swoje postępowanie stawiają się na równi z resztą grupy. Towarzyskość bowiem wymaga oddziaływania na siebie osób równych. To właśnie sprawia, że ludzie by być w towarzystwie, muszą zmodyfikować swoje wewnętrzne i zewnętrzne znaczenie tak, by stać się równi towarzysko.

Według Simmla „ Życie towarzyskie jest grą, w której każdy postępuje tak „jak gdyby” wszyscy byli równi, a zarazem, jak gdyby każdy był szczególnie ceniony przez pozostałych”¹

Wyrażenie „ gra towarzyska” ma tu głębsze, podwójne znaczenie. Gra się w nią bowiem w towarzystwie, ale też za jej pośrednictwem gra się w towarzystwo.

Simmel wskazuje także formę gry wykształconą przez erotykę - jest nią kokieteria.

Sedno kokieterii opiera się na przemiennej zgodzie i odmowie. Poza płaszczyzną znajduje się treść tej formy gry, gdyż najważniejsza jest forma w jakiej się ona urzeczywistnia.

Właściwa dla stosunków towarzyskich kokieteria występuje dopiero wówczas, gdy mężczyzna poddaje się grze stosowanej przez kobietę, gdyż niezbędny jest tu element wzajemnego oddziaływania.

W sytuacji, gdy w kokieterii ważna staje się treść, nie jest to już gra, lecz prywatna sprawa, która przenosi się na płaszczyznę rzeczywistości.

Podobnie staje się w przypadku rozmowy. W realnym życiu ludzie wypowiadają się w celu przekazania pewnej określonej treści. W życiu towarzyskim zaś rozmowa jest sztuką rozmawiania. Staje się ona celem samym w sobie. Formy wzajemnego oddziaływania, które realizują się poprzez rozmowę, polegają na grze stosunków, jakie formy te nawiązują między jednostkami. Gra ta opiera się tylko na formie, treść więc nie może wysuwać się na pierwszy plan. Rozmowa bowiem nie powinna prowadzić do żadnych konkretnych rezultatów.

To wcale jednak nie oznacza, że treść rozmowy w ogóle nie jest istotna, przeciwnie, powinna być ona interesująca.

Rozmowa w życiu towarzyskim jest formą partnerstwa.

Simmel podkreśla, że ważnym elementem prowadzenia rozmowy jest na przykład opowiadanie anegdotek. Jednak to nie powinno eksponować osoby opowiadającej, lecz ma na celu ożywienie nastroju, wzajemne zrozumienie i obudzenie świadomości wspólnoty w kręgu towarzyskim.

Georg Simmel w swoim dziele „ Socjologia” zajmuje się również zagadnieniami dotyczącymi znaczenia liczebności w życiu społecznym. Liczba zespolonych jednostek wywiera duże znaczenie na jednoczenie się i wzajemne oddziaływanie jednostek.

Stwierdza on , że

• Po osiągnięciu pewnej liczebności grupa, aby funkcjonować musi rozwinąć pewne środki, formy i organa, które przedtem nie były niezbędne dla istnienia grupy

• Pewne cechy i typy wzajemnych relacji jakie występują w małym kręgu osób, zanikają wraz ze wzrostem liczebności grupy

Wg Simmla aspekt ilościowy ma dwojakie znaczenie :

1. Negatywne - związane z tym, że pewne formy rozwoju mogą się realizować jedynie poniżej lub powyżej pewnej granicy liczebności

2. Pozytywne - to właśnie ilościowe modyfikacje sprawiają, że możliwe staje się zaistnienie pewnych form rozwoju

Małe grupy:

• Socjalizm

• Ustrój ten oraz do niego zbliżone są możliwe do wprowadzenia tylko i wyłącznie w małych grupach. Spowodowane jest to tym, że wewnętrzna zasada ustroju socjalistycznego, jaką jest sprawiedliwy podział świadczeń i korzyści, może być realizowana i kontrolowana tylko w małej grupie

• By powiodło się to w dużej grupie niezbędne byłoby zróżnicowanie jednostek, ich funkcji i potrzeb. Dopiero podział pracy może wytworzyć takie zależności i powiązania , które związałyby każdego z każdym

• To specjalizacja jednostek prowadzi do stworzenia jednostki w grupie i wiąże jednostkę z całością, a całość z jednostką

• Sekty religijne

• Ich struktura nie toleruje dużej liczby członków, gdyż podstawą działania jest tu spójność wewnętrzna. Wzrost liczebności sprawiłby zaś naruszenie tej spójności, która jest określana poprzez podkreślenie wyjątkowości grupy, odzwierciedlające się w wyniku wyodrębnienia i przeciwstawienia się szerszej grupie

• Arystokracja

• Już samo pojecie jest możliwe do zastosowania tylko w odniesieniu do znikomej liczebności

• Sprawnie funkcjonuje jako całość, gdy jest przejrzysta dla każdego członka, dlatego niezbędne jest ustalenie kategorycznej granicy liczebności

• Mała grupa aranżuje w swoje działania osobowość członków, narzuca im zdecydowane postawy wobec poszczególnych osób, zdarzeń i innych grup

Duże grupy : masa

• Wykazują mniejszy stopień radykalizmu i zdecydowania w swoich postawach

• W swoim działaniu odwołują się do prostych idei, gdyż tylko właśnie takie proste idee są w stanie poruszyć masy do działania. Są one bowiem wspólne wielu osobom, nawet najbardziej prymitywnym

• Znajduje to odzwierciedlenie w zachowaniu tłumu. Wtedy niezliczone i bardzo zróżnicowane elementy sprawiają, że jednostce trudno rozeznać się w sytuacji

Simnel ukazuje również zależność między wielkością grupy a jej wewnętrzną spójnością :

- radykalizm w małej grupie wynika z bezwarunkowego poddania się jednostki tendencjom reprezentowanym przez grupę.

Dla utrzymania grupy konieczne jest ostre odcięcie się od innych zbliżonych do niej organizacji

- tym trudniej jest zachować bezwzględną spójność grupy, im bardziej różnorodne elementy indywidualne wnosi z sobą wzrost liczebności . Wraz z rosnącą liczbą członków grupy maleje jej wewnętrzna solidarność.

- Należy odróżnić następstwa kompletności od następstw wielkości grupy. W przypadku związków zawodowych niedostatek spójności i jednomyślności spowodowany ilościowym wzrostem grupy, wyrównują i neutralizują

korzyści, jakie daje kompletność

- Wielka grupa zyskuje jedność, wyrażającą się w organach, prawie, ideach, wyłącznie kosztem oderwania ich od jednostki, jej przekonań i potrzeb.

- Stosunki osobiste będące zasadą istnienia małych kręgów, są nie do pogodzenia z dystansem i beznamiętnością obiektywnych norm abstrakcyjnych, bez których nie może istnieć wielka grupa

Wybitne jednostki w grupie:

- określona liczba osób wybitnych i wpływowych ma inne znaczenie w wielkiej, niż w małej grupie

- wraz ze zmianą liczebności grupy, zmieniać się będzie efektywne znaczenie tych jednostek, nawet przy niezmienionej proporcji

- absolutna wielkość grupy i absolutna liczba jej najbardziej wpływowych jednostek oddziałuje na stosunki wewnątrz grupy niejednakowo, mimo że stosunek liczbowy miedzy nimi pozostaje identyczny

Liczebność grupy a system normatywny

- formalna różnica zbiorowego zachowania jednostek określona przez liczebność grupy dotyczy także sfery norm i powinności, a przede wszystkim obyczajów i prawa

- istnieje pewne kontinuum, którego skrajne człony stanowią prawo i moralność, a miedzy nimi znajduje się obyczaj

- wszystkie obyczaje mają charakter stanowy lub klasowy. Formy, w jakich się one wyrażają, zachowują swą istotę jedynie w obrębie konkretnych podgrup

- poprzez obyczaje grupa zapewnia sobie odpowiednie zachowanie jednostki w tej sferze, w jakiej nie można opierać się na przymusie i moralności

- obyczaje należą do porządku małych grup, stanowią ogniwo pośrednie między prawem i obyczajem

- naruszenie obyczajów wywołuje reakcję w węższym kręgu tych, którzy zostali tym dotknięci. Naruszenie porządku prawnego wywołuje reakcję całej społeczności

Według Jerzego Szackego Georg Simmel jest jednym z najwyżej cenionych twórców współczesnej socjologii. Wpływ, jaki wywarł on na socjologię, trwa do dzisiaj.

Szacki wyróżnia 4 kręgi oddziaływania Simmla na myśl socjologiczną XX wieku:

- recepcja jego poglądów filozoficznych i metasocjologicznych

- zainteresowanie teoretyków ideą socjologii czystej

- zainteresowanie jego pojedynczymi pomysłami, bez brania pod uwagę całości jego koncepcji

- Simmel jako pierwszy teoretyk nowoczesności

Bibliografia:

1. Georg Simmel, Socjologia,

2. Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003

Typy integracji kulturowej i metody interpretacji systemów kulturowych wg Pitrima Sorokina

W pracy tej chciałabym omówić niektóre z koncepcji P. Sorokin zawarte w pierwszym części wielotomowego działa Social and Cultural Dynamics wydanej 1957 roku dotyczących zagadnień z dziedziny integracji kulturowej i sposobów jej interpretacji.

Podstawowe koncepcje zawarte w dziale o typach integracji i metodach interpretacji systemów kulturowych opierają się na założeniu, że każdy wewnętrznie zintegrowany system kulturowy można poddać logicznej interpretacji w oparciu o jego wyjściowe przesłanki i wynikające z nich centralne założenia danego systemu kulturowego. Sorokin zakłada, że znaczenia, wartości i myśli leżące u podstaw każdego zintegrowanego systemu kulturowego (charakterystyczne dla danej kultury lub jej okresu), określaną przez niego „mentalnością kultury” lub „kulturowa mentalnością” można analizować logicznie, co pozwala odróżnić ową wewnętrzną treść od jej zewnętrznych nośników (Sorokin: 25).

Sorokin wskazuje dwie metody, które służą uporządkowaniu komponentów kulturowych. Pierwszym z możliwych sposobów interpretacji socjologicznej wewnętrznych aspektów kultury jest interpretacja przyczynowo-funkcjonalna, wskazująca na powiązania przyczynowo -skutkowe, których często nie jesteśmy świadomi w przypadku bardziej złożonych systemów. Sorokin sugeruje również, że ze względu na to zróżnicowanie natężenia funkcjonalnej zależności pomiędzy poszczególnymi elementami konglomeracji założenie, że każda konglomeracja kulturowa jest funkcjonalną całością, a między wszystkimi jej elementami istnieje związek funkcjonalny, postulowane przez część naukowców, jest błędne.

Drugi ze sposobów polega na logicznej interpretacji wewnętrznych aspektów kultury. Podczas gdy pierwsza z metod umożliwia tworzenie uniwersalnych formuł i praw (Sorokin:10), w przypadku interpretacji logiczno- znaczeniowej taka procedura nie jest możliwa (ibid.). Każda z tych metod ma zastosowanie w obrębie określonych dziedzin, jednak tylko logiczna metoda interpretacji wewnętrznych aspektów kultury daje możliwość odnalezienia owej centralnej idei, która te systemy scala i przenika, wskazuje „powód”(reason), centralną ideę: „która przenika wszystkie komponenty nadając im znaczenie i w ten sposób tworzy kosmos z chaosu” (Sorokin:). Żeby właściwie odczytywać wewnętrzne treści kultury, nie myląc wewnętrznej treści z jej zewnętrznymi nośnikami, należy poznać rzeczywistą mentalność danej kultury. „Rzeczywisty”, w interpretacji przyjętej przez Sorokina, należy rozumieć jako stan umysłu osoby lub grupy osób tworzących owe nośniki, tak więc właściwa interpretacja zachodzących w tej rzeczywistości zjawisk, to taka która jest możliwie najbliższa ich percepcji przez osoby które je tworzyły lub modyfikowały.

Pośród kompleksów zjawisk społecznych Sorokin wyróżnia 4 typy konglomeratów kulturowych: 1) oparte na bliskości przestrzennej lub czasowej (congeries), na „mechanicznym zjednoczeniu”. 2) oparte na oddziaływaniu czynnika zewnętrznego na indywidualne elementy, 3) oparty na więzi przyczynowo lub funkcjonalnej i 4) wewnętrznie spójne, systemy kulturowe oparty na integracji logiczno- znaczeniowej. Podczas gdy dwa pierwsze typy integracji występują we wszystkich kompleksach kulturowych (Sorokin: 17), a ich elementy nie są powiązane ze sobą w sposób przyczynowy lub funkcjonalny ani logiczno- znaczeniowy. Zmiany w takich konglomeracjach, nagromadzeniach, zachodzą często w sposób przypadkowy, poprzez mechaniczne powiększanie lub pomniejszanie zbioru elementów. Zmiany takie mają charakter pasywny, mogą być wywołane przez dowolny niemal niezależny czynnik zewnętrzny.

W przypadku konglomeracji zintegrowanych logicznie, czyli wyższych systemów kulturowych, zmiana oznacza transformację całego systemu lub przynajmniej znacznej jego części (Sorokin: 17). Żaden z pojedynczych elementów kultury nie ma wpływu na wszystkie pozostałe elementy, czy też na całość systemu kulturowego, który jest zależny raczej od własnej natur i charakteru związków zachodzących między jego komponentami (ibid.). Zależnie od stopnia i charakteru integracji, różnych dla poszczególnych kultur i okresów, systemy zintegrowane logicznie osiągają pewną autonomiczność, funkcjonują jako całość, a tym samym ograniczony jest margines ich reakcji na czynniki zewnętrzne (ibid.) Dlatego też, poleganie na zmianie jednego z elementów jako głównym czynniku zmian, jak to czynią naukowcy interpretujący całokształt życia społeczno-kulturalnego z perspektywy jednej tylko dziedziny rzeczywistości, np. polityki, ekonomii etc., zawodzi, zwłaszcza jeżeli badany przez nich czynnik ma charakter zewnętrzny dla danego systemu kulturowego.

Sorokin zauważa, że chociaż na przestrzenną bliskość lub powiązanie ze względu oddziaływania czynnika zewnętrznego może nałożyć się istnienie integracji funkcjonalno-przyczynowej, nie każda z tych dwóch typów integracji tworzy funkcjonalnie zintegrowaną całość, która powstaje tylko wówczas, gdy zaistnieje „wyraźna, zauważalna, potwierdzana bezpośrednia współzależność (wzajemna lub jednostronna) między pojedynczymi zmiennymi lub częściami lub w obrębie całego systemu” (Sorokin: 5). Konglomerat kulturowy może być uważany za funkcjonalny, jeżeli eliminacja jednego z ważnych jego elementów w sposób wyraźny wpływa na funkcjonowanie pozostałej całości (a także zazwyczaj na jego strukturę); a z drugiej strony oddzielny element związku przeniesione do innej kombinacji nie może w niej zaistnieć bez uprzednich znacznych modyfikacji” (Sorokin: 6). Funkcjonalna współzależność (funkcjonalna integracja) w takich systemach nie jest jednak jednakowa. W niektórych przypadkach stopień integracji między jej elementami bywa bardzo luźny, w skrajnych przypadkach płynnie przechodzi w podobieństwo zewnętrzne lub podobieństwo oparte o działanie czynnika zewnętrznego, wówczas trudno jest orzec czy związek ma charakter przyczynowy czy przypadkowy.

Według Sorokina, w przypadku wielu całości kulturowych wyższego rzędu wewnętrzna spójność i absolutna integracja systemu nie zawsze mogą być opisane przy pomocy logiki formalnej, a co za tym idzie metody przyczynowej (funkcjonalnej), jednak stanowią one logicznie spójne całości. Wówczas do badania zachodzących w danej kulturze zjawisk społecznych nie wystarcza już „katalogowanie” (Sorokin: 14) ich elementów na zasadzie przestrzennej bliskości. W przypadku „w najwyższym stopniu scalonych” (Sorokin: 8) systemów kulturowe wyższego rzędu, ze względu na zróżnicowanie zasięgu i stopnia powiązań funkcjonalnych między poszczególnymi elementami, trudno jest przeprowadzić empiryczne, przyczynowo-funkcjonalne rozróżnienie. W momencie gdy mamy do czynienia ze zróżnicowanym i rozległym systemem, jak kultura danego społeczeństwa, rozbicie na fragmenty może przesłaniać identyczność znaczeń, która leży u podstaw jej integracji. Dlatego też, analityczne metody charakterystyczne dla metody interpretacji przyczynowej, zawodzą. Sorokin postuluje zastosowanie wobec systemów kulturowych wyższego rzędu logiczno- znaczeniowej metody porządkującej, w której„elementem porządkującym nie jest ujednolicenie związków zachodzących pomiędzy fragmentarycznymi zmiennymi”(Sorokin: 10), ale odnalezienie 1) tożsamości znaczeń i 2) ich logicznego powiązania, która łączy je w zwarte style, formy, wzory. W przeciwieństwie do systemów reprezentujących typ integracji funkcjonalnej, wspólnym mianownikiem zjawisk powiązanych w sposób logiczno-znaczeniowy jest „podobieństwo centralnego znaczenia lub idei”(Sorokin: 10-11), która te zjawiska scala i przenika.

Według Sorokina zastosowanie metody interpretacji logicznej pozwala również interpretować wewnętrzne aspekty danej kultury i orzekać o ich logicznej integracji lub jej braku, nawet wtedy gdy nie posiadamy wiedzy o psychologicznym wymiarze wyznawanych przez daną kulturę wartości. Konieczność logicznej interpretacji wynika wg Sorokina z ograniczeń interpretacji psychologicznej: większość zjawisk kulturowych jest współtworzona przez grupy/osoby, których cele i wartości mogą się od siebie różnić; ich działania mieszają się i oddziaływają na siebie nawzajem, dlatego nie można ustalić „psychologicznej interpretacji” dla poszczególnych uczestników. Jednocześnie różniące się od siebie systemy kulturowe zintegrowane logicznie, mogą pozostawać wewnętrznie spójne, zgodnie z przyjętym w danej kulturze podstawowym przesłankami.

Metoda interpretacji logiczno- znaczeniowej zakłada stosowanie podobnych kryteriów poprawności logicznej jak w przypadku każdej innej dziedziny nauki. Tym niemniej, Sorokin uważa, że nie można uznać danego systemu za nielogiczny z punktu widzenia przesłanki leżącej u podstaw innego systemu: kanon norm logicznych pozostaje ten sam dla wszystkich kultur, jednak ocena czy dany system jest czy nie jest logiczny „musi być czyniona z perspektywy jej podstawowych przesłanek (jeśli takie istnieją)” (Sorokin 23). Jeżeli zaś natura przesłanek kulturowych odgrywa ważną rolę w orzekaniu o jej integracji, należy doszukiwać się naczelnej zasady integrującej daną kulturę w owych przesłankach.

Dzięki badaniom i obserwacjom, oraz co ważne, intuicji badacza, można określić ten wspólnego mianownik komponentów danego systemu, ideę centralną, stosując kryteria zasięgu i adekwatności.

Zgodnie z powyższymi założeniami Sorokin rozwinął teorie trzech podstawowych typów mentalności dominujących w poszczególnych kulturach i ich okresach: ideacyjnego, zmysłowego i mieszanego, idealistycznego.

Według Sorokina sposób postrzegania rzeczywistości determinują owe podstawowe przesłanki charakterystyczne dla różnych typów mentalności kulturowych. Percepcja charakteru rzeczywistości wpływa na ukształtowanie się dwóch podstawowych typó mentalności kulturowej: zmysłowego i duchowego. Oznacza to że, reprezentanci pierwszego typu mentalności będą skupiać się jedynie na materialnych, zewnętrzny aspektach otaczającego ich świata, tymczasem kultury o dominacji mentalności mentalnej będą traktować rzeczywistość materialna, jako iluzję w obliczu istnienia nieprzemijającej rzeczywistości duchowej. Te dwa podstawowe sposoby postrzegania rzeczywistości wyznaczają charakter potrzeb i celów danej mentalności kulturowej oraz sposób i zakres ich zaspokajania.

Mentalność duchowa (podtypy: ascetyczny, aktywny), kojarzona obecnie z kulturą Wschodu, z definicji ukierunkowana na świat doznań wewnętrznych i duchowe wartości takie jak zbawienie, oświecenie, obowiązek moralny wobec Boga przeciwstawiona jest mentalności zmysłowej (podtypy: aktywny, pasywny, cyniczny), dla której liczą się empiryczne, materialne wartości takie jak przyjemność zmysłowa, komfort, dobra materialne. Mentalności pośrednie, „mieszane” czy „cielesno-duchowe” (manifestujące się w działalności artystycznej, naukowej, społecznej) są wrażliwe na oba rodzaje bodźców, realizują zarówno potrzeby duchowe jak i potrzeby materialne, które często są jednak podporządkowane tym pierwszym (Sorokin: 26).

Najbardziej skrajne mentalności wymagają również największego stopnia zaspokajania realizowanych przez nie potrzeb. U grup mieszanych podobnie zarówno środki jak i zasięg ich zaspokajania jest umiarkowany.

Charakter wartości, niezmienny w przypadku wiecznych wartości duchowych (Byt) i podlegający wiecznym przemianom świat wartości zmysłowych (Stawanie) mają podstawowy wpływ na przekonanie o możliwościach zmiany świata rzeczywistego, a co za tym idzie sposobów adaptacji. Wynika z tego dążenie u kultur o dominującej mentalności duchowej do ideału kontroli człowieka nad ciałem i umysłem (ascetyczna mentalność duchowa: asceci, mistycy) i charakterystyczne dla mentalności duchowych marzenie kontroli człowieka nad światem zewnętrznym (aktywna mentalność duchowa: zdobywcy, twórcy potęg politycznych i gospodarczych). Wśród podstawowych sposobów adaptacji czyli podstawowych klas metod zaspokajania potrzeb Sorokin wyróżnia: 1) modyfikację otoczenia tak aby spełniała warunki dla realizacji danej potrzeby, jako charakterystyczna dla kultur zmysłowych 2) modyfikację samego siebie, zarówno ciała jak i umysłu, w celu wyzbycia się bądź ignorowania potrzeb, jako typową dla mentalności duchowej, oraz 3) częściową modyfikację otoczenia i własnej osoby, odpowiadająca typom mentalności mieszanych.

W przypadku mentalności mieszanych: idealistycznej i pseudo-ideacyjnej dominuje zachowanie umiaru, powodowane bardziej wielostronnym postrzeganiem rzeczywistości, jak to ma miejsce w przypadku mentalności idealistycznej, czy tez w przypadku mentalności pseudo-ideacyjnych, u których stopień realizacji potrzeb duchowych i zmysłowych narzucony jest najczęściej przez czynnik zewnętrzny. Według Sorokina spośród tych dwóch jedynie mentalność idealistyczna wydaje się być systemem w pełni zintegrowanym. Dostrzega ona zarówno istnienie stałego Bytu, jak i proces ciągłych przemian w rzeczywistości materialnej. Jej potrzeby i cele, realizowane z uwzględnieniem świata zewnętrznego i przy pewnej jego modyfikacji, nalezą zarówno do sfery potrzeb materialnych jak i duchowych, są one jednak najczęściej podporządkowane tym ostatnim.

Mentalność pseudo-ideacyjna, określana przez Sorokina jako pod-kultura, jest zorientowana bardziej na materialny aspekt rzeczywistości, jednak jej sposób postrzegania świata zewnętrznego nie jest ściśle zdeterminowany. Bezradność, nieumiejętność stawiania oporu sprawia, że wspomniane ograniczenie możliwości stopnia realizacji potrzeb duchowych i materialnych warunkowane przez czynnik zewnętrzny (społeczności więzienne, prymitywne, żyjące w skrajnie jałowych warunkach) (Sorokin: 29) powoduje, że członkowie takich systemów nie są w stanie aktywnie modyfikować własnego otoczenia, ani w sposób nieprzymuszony zmieniać samych siebie.

W ujęciu Sorokin kultura jest zjawiskiem cyklicznym, zintegrowanym. Jak podkreśla, nie oznacza to, że każdy system kulturowy jest spójny w identycznym stopniu. Wymienione podstawowe typy mentalności kulturowej: ideacyjny, zmysłowy i mieszany-idealistyczny występują po sobie w cyklach, przejście od typu mentalności duchowej do zmysłowej, znamionuje według Sorokina każdą z kultur, w różnym stopniu, w pewnym sensie oznacza ono proces występowania po sobie etapów internalizacji i obiektywizacji wytworów i procesów społeczeństw ludzkich.

Bibliografia: Pitim Sorokin, 1991 (1957) Social and Cultural Dynamics, vol. 1, Transaction Publishers, Londyn Dynamika socjokulturowa w integralnej teorii kultury Pitrima A. Sorokina.

Kultura dla Sorokina jest "sumą wszystkiego co zostało stworzone lub przekształcone poprzez świadomą czy nieświadomą aktywność w procesie wzajemnych oddziaływań dwu lub więcej jednostek wraz z ich zachowaniem". Ta bardzo szeroka definicja sprawia, że Sorokin, podejmując się zbudowania systemu całej kultury, musiał ustalić czym jest jej podstawowy element. Wyszedł od analizy "zjawisk socjokulturowych", które to określenie wynika z założeń co do relacji społeczeństwo-kultura. Stanowisko socjologizmu głosi, że podstawowym, właściwym bytem jest społeczeństwo i kultura jest mu podporządkowana jako byt pochodny, zachodzi w nim i jest jego manifestacją. Stanowisko kulturalizmu natomiast głosi, że istnieją autonomiczne dziedziny kultury, które nie są zależne od jakichkolwiek postaci organizacji społecznej a społeczeństwo stanowi część składową rzeczywistości kulturowej. Oba stanowiska hierarchizują zjawiska społeczne i kulturowe. Mówią o ponadkulturowej istocie społeczeństwa lub odpowiednio o ponadspołecznej istocie kultury. Dla Sorokina natomiast te dwa aspekty rzeczywistości są związane i nierozelwalne, dlatego mówił właśnie o zjawiskach socjokulturowych. Warunkiem istnienia kultury jest społeczeństwo i odwrotnie, społeczeństwo jest nie do pomyślenia bez kultury. Zależności między zjawiskami społecznymi a kulturowymi najlepiej odzwierciedla relacja wzajemnego dopełniania się, przenikania, a nie nadrzędności i podrzędności.

Sorokinowska definicja kultury przestrzega też przed mechanicznym odrywaniem "kultury materialnej" od "wzajemnych oddziaływań". Owa dwuelementowość kultury pobrzmiewa na początku drogi naukowej Sorokina, kiedy to pisal o wewnętrznym i zewnętrznym aspekcie kultury. Później sformułował i rozwijał trójelementową koncepcję kultury, którą określał "nierozdzielną Trójcą". Nierozdzielność nie oznacza jednak równości składników. Składnikiem zasadniczym kultury jest warstwa znaczeniowa, która ja określa. Składają się na nią: czyste znaczenia, wartości i normy (kultura ideologiczna); działania ludzkie obiektywizujące i aktualizujące znaczenia (kultura behawioralna); materialne nośniki (kultura materialna). Kultura w szerokim znaczeniu to integralne połączenie tych trzech komponentów, na które składają się jeszcze różne inne elementy. Kultura jest więc złożoną całością i w celu zrozumienia tej nieskończonej różnorodności trzeba odnaleźć zasady, za pomocą których da się daną kulturę jako całość uporządkować. Musi więc istnieć jakiś porządek integracyjny. Integracja była dla Sorokina kluczem do analizy świata socjokulturowego. Dotarcie do niej możliwe jest za pomocą metody logiczno-znaczeniowej, której istota polega na odszukiwaniu "centralnej zasady", wewnętrznego wzoru czy idei, które są "osią centralną", nadającą sens wszystkim składnikom kultury, porządkującą jej niezidentyfikowane elementy. Dotarcie do zasady centralnej możliwe jest dopiero po prześledzeniu niższych form integracji. Według Sorokina integracja zjawisk socjokulturowych dokonuje się na cztery podstawowe sposoby: poprzez zwyklą, bezpośredią styczność przestrzenną lub mechaniczną dwu lub więcej kulturowych obiektów; poprzez zależność od czynnika zewnętrznego; poprzez zintegrowanie przyczynowe lub funkcjonalne; poprzez wewnętrzną, logiczno-znaczeniową jedność. Jeśli obiekty łączy jedynie przypadkowa przestrzenno-mechaniczna styczność, to nie mogą one zintegrować się w system kulturowy. Tworzą one nieuporządkowany śmietnik kulturowy, chaos kulturowy, który Sorokin określał terminem congeries. Wyższy stopień integracji występuje w przypadku unifikacji zjawisk socjokulturowych przez wspólny, powszechny czynnik zewnętrzny np. środowisko geograficzne. Z jeszcze wyższą formą integracji, przyczynowo-funkcjonalną, mamy do czynienia w przypadku kompleksu kulturowego np. kultury luku. Całość jednoczy tu jeden, podstawowy, wspólny element. Systemy takie charakteryzują się określoną jednością przyczynowo-funkcjonalną wzorów, wartości, cech i wytworów. Zmiana jakiegoś istotnego komponentu powoduje modyfikację całego kompleksu. Najwyższą formą integracji jest jedność logiczno-znaczeniowa. Wszystkie elementy systemu pasują do siebie, są ze sobą logicznie i przyczynowo powiązane. Cały system znaczeń i charakterystyczne zalożenia danej kultury są też jest logiczne i spójne.

Według Sorokina, poza empirycznymi systemami socjokulturowymi, istnieją nadrzędne supersystemy, będące w istocie systemami pojęciowymi, ujmującymi podstawowe własności systemów empirycznych. Supersystemy są modelami kultury, złożonymi z wielu elementów, przypominającymi typy idealne Maxa Webera. Integruje je główna przesłanka, która przenika wszystkie elementy składowe a dotarcie do niej jest możliwe po udzieleniu odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: jaka jest istota rzeczywistości; jaka jest natura potrzeb i celów, które mają być zaspokojone; jaki jest poziom koniecznego zaspokojenia potrzeb; w jaki sposób są one zaspokajane? Ten zabieg pozwala na wyodrębnienie supersystemu obejmującego wszystkie zjawiska socjokulturowe. Artykułuje on, rozwija i realizuje w swoich dziejach historycznych swoją główną przesłankę, zasadę na jakiej jest oparty. Supersystem jako całość kulturowa ma swoje ogólne cechy: istnienie realne nie wyczerpuje się w istnieniu elementów składowych; zindywidualizowanie; ustrukturalizowanie; rozwój zgodnie z własnymi , immanentnymi prawami; ograniczenie zmienności dla zachowania funkcjonalnej i znaczeniowej jedności.

Rzeczywistość socjokulturowa oprócz wymiaru systemowego ma także wymiar dynamiczny, przekształcający się w czasie i przestrzeni. Kultura jest więc bytem historycznym, charakteryzującym się swoistą logiką rozwoju i mającym swój rytm zmian. Kultura w aspekcie dynamicznym to proces ciągłego stawania się, przekształcania się zjawisk socjokulturowych. Zmieniają się one nieustannie, bez wyjątku, z prostego powodu, że istnieją i należy to do ich przeznaczenia. Gdzie powinniśmy jednak szukać źródeł tych zmian i jak je interpretować? Czy przyczyny zmian tkwią wewnątrz samego zjawiska czy poza nim, w czynnikach z zewnątrz? Są trzy możliwe odpowiedzi na te pytania. Po pierwsze, istnieje eksternalistyczna teoria zmiany, która szuka przyczyn zmian socjokulturowego systemu w czynnikach na zewnątrz tego systemu. Są to czynniki środowiskowe, które kształtują, kontrolują, modyfikują, zmieniają, tworzą i niszczą badany system. Wedle tej teorii, system jest raczej pasywny i nie ma własnych czynników zmiany. Odmianą eksternalizmu jest mechaniczno-behawioralna interpretacja socjokulturowej zmiany, która to zakłada, że system jest w stanie statycznym, spoczynku, ekwilibrium, do chwili kiedy jakaś zewnętrzna siła zaczyna nim poruszać i zmieniać go. Zasada bodziec-reakcja jest tutaj fundamentalna . Bez bodźca, którym jest coś zewnętrznego w stosunku do systemu, system ten nie jest w stanie wykazywać jakiejś aktywności, doświadczać jakichkolwiek zmian albo transformacji. Po drugie, mamy immanentną teorię zmiany, która głosi, że system zmienia się ze względu na swoje własności, siły tkwiące wewnątrz. Nie może przestać być w ruchu, zmieniać się, nawet jeśli to co na zewnątrz systemu pozostaje w bezruchu, nie zmienia się. Zmiana jest więc immanentna, wrośnięta we właściwości systemu. Po trzecie, istnieje teoria integralna, która w zmianach systemu dopatruje się wpływu zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych czynników, kładąc je jednak na równi, nie wskazując jaki jest specyficzny wpływ jednych i drugich.

Poglądy Sorokina zwracają się w kierunku teorii zmiany immanentnej ale z elementami eksternalizmu przy określonych warunkach i granicach. Teoria immanentnego cyklu socjokulturowego, głoszona przez Sorokina, opiera się na zasadzie zmiany immanentnej. W myśl niej, każdy system, który w trakcie swojego istnienia porusza się i nie jest w stanie spoczynku, nie jest w stanie przestać zmieniać się właśnie dlatego, że jest aktywny tak długo jak tylko istnieje. Fakt samego istnienia i funkcjonowania systemu sprawia, że zmiana jest nieuchronna. Sama w sobie teoria eksternalistyczna jest dla Sorokina bezużyteczna, ponieważ nie rozwiązuje problemu, nie wskazuje konkretnej przyczyny zmiany, tylko oddala to rozwiązanie, gdyż każda przyczyna ma swoja przyczynę itd. Prowadzi to do czterech ślepych uliczek w rozumowaniu. Pierwszą jest szukanie źródła zmiany w niekończącym się łańcuchu przyczyn. Drugą jest co prawda przerwanie tego regresu, ale to z kolei wiąże się z przyjęciem jakiegoś nieruchomego, ostatecznego źródła zmiany, założenie, że istnieje główny poruszyciel, Bóg na przykład. Można też uznać jakiś zespól czynników np. demograficznych, ekonomicznych za źródło zmian makrosystemowych. Wchodzimy wtedy w trzecią ślepą uliczkę, którą jest z jednej strony arbitralność tego wyboru czynników, z drugiej zaś, sprzeniewierzenie się eksternalizmowi poprzez poszukiwanie źródeł zmian w samym systemie. Czwarta ślepa uliczka, w którą wchodzi eksternalizm to logiczna niedorzeczność, czyli tworzenie czegoś (zmiany) z niczego ( z systemów pozbawionych możliwości immanentnej zmiany). Jeżeli, ani nieskończony lańcuch przyczyn, ani jedna ostateczna przyczyna czyli glówny poruszyciel, ani arbitralnie ustalone czynniki, nie mogą być źródłem zmiany, to wtedy przyczyną jaka pozostaje jest "nic". Teoria zmiany immanentnej jest wolna od tych błędów logicznych.

Jedną z implikacji zasady zmiany immanentnej jest to, że system socjokulturowy, tak długo jak istnieje i funkcjonuje, generuje konsekwencje, które nie są rezultatem działania czynników zewnętrznych, ale właśnie rezultatem istnienia i funkcjonowania systemu. Konsekwencje te są włączane do systemu, niezależnie czy są dobre czy nie, pożądane czy nie, zamierzone czy nie przez system. Jedną z form tej immanentnej generacji konsekwencji jest zmiana samego systemu. Następną, fundamentalną implikacją zasady zmiany immanentnej jest zasada immanentnej autodeterminacji przyszłości. Przyszły los danego systemu jest wyznaczony głównie przez jego immanentną naturę, przez jego własności i potencjał wewnętrzny. Okoliczności zewnętrzne są znaczące, ale głównie na tej zasadzie, że opóźniają lub przyspieszają immanentne przeznaczenie systemu, osłabiają lub wzmacniają cechy systemu, przeszkadzają lub ułatwiają realizację immanentnych możliwości systemu i ostatecznie w przypadku katastroficznych zmian, niszczą system. Ale owe okoliczności zewnętrzne nie mogą zmusić systemu do manifestowania tego, czego nie posiada, do stania się czymś czym immanentnie nie może się stać, do robienia czegoś, czego immanentnie nie jest zdolny robić. Podobnie, zewnętrzne okoliczności mogą zniszczyć system lub powstrzymać go przed realizacją jego przeznaczenia, ale nie mogą zmienić charakteru i jakości każdego etapu rozwoju, nie mogą też odwrócić lub zmienić kolejności etapów realizującego się przeznaczenia systemu. Nie mogą też zmusić systemu do odmiennego rozwoju, do którego nie ma potencjalnych możliwości. Stopień autodterminacji zależy od rodzaju systemu socjokulturowego i od rodzaju otoczenia. Najwyższy stopień autodeterminacji i autonomii wobec środowiska zewnętrznego posiadają systemy najlepiej zintegrowane przyczynowo i znaczeniowo, gdzie współzależność poszczególnych elementów systemu jest duża, panują między nimi solidarne i trwale relacje oraz nie ma sprzeczności, antagonizmów, napięć i konfliktów. Duży wpływ na autodeterminację ma też sila systemu, którą Sorokin określał na podstawie następujących wskaźników: liczba członków systemu; ich biologiczne, psychiczne i społeczne cechy; suma rzeczywistej wiedzy, doświadczenia i mądrości, które są do dyspozycji systemu; sprawność organizacji systemu w sensie rozdziału praw, obowiązków i funkcji wśród jego członków; rozmiary środków i instrumentów oddziaływania na zachowanie ludzkie a także wpływu na przyrodę; i wreszcie, zasięg solidarnej integracji systemu. Brany z osobna, każdy z tych wskaźników, nie może być wyznacznikiem siły systemu, dopiero razem mogą na nią wskazywać.

Sorokin byl przede wszystkim badaczem dynamiki kulturowej. Zmiany kulturowe dokonują się według niego przez następstwo supersystemów. Zmiana supersystemów to rytm decydujący o globalnych zmianach kultury. Ustalenie przyczyn i praw tej zmienności to motyw przewodni każdej teorii kultury. Sorokin krytykował linearną teorię postępu i model cykliczny same w sobie i jako dwa odmienne stanowiska w wyjaśnianiu zmienności. Chciał pokazać, że rozwój linearny (wieczny postęp) i model cykliczny (wieczne powroty) nie muszą być ze sobą sprzeczne. Jego dynamika kulturowa zakłada połączenie fazy postępowej ( procesy linearne w ramach cyklu ) z fazą regresywną ( mechanizmy powracania ). Supersystemy zmieniają się gdy degeneruje się ich główna przesłanka. Skutkiem tego jest dezorganizacja, której może zapobiec tylko przyjęcie nowej przesłanki i co za tym idzie nowego supersystemu.

BIBLIOGRAFIA:

• Pitrim A. Sorokin, On the practice of sociology, The University of Chicago Press, Chicago 1998

• Pitrim A. Sorokin, Social and Cultural Dynamics, t.1: Fluctuation of Forms of Art, American Book Company, New York 1937

• Czeslaw Gryko, Integralna teoria kultury Pitrima A. Sorokina, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 2000

35

Typy więzi społecznych u F.Tonnies'a

Socjologia wg. Tonnies'a jest nauką, która bada społeczną istotę człowieka. Żyjemy w różnego rodzaju związkach z różnymi ludźmi - pośrednich lub bezpośrednich. Socjologia bada właśnie te związki. Jak poznajemy innych ludzi? Czemu zachodzą miedzy nami relacje? Jak one przebiegają? Są to właśnie pytania na które stara się odpowiedzieć.

Tonnies w swoim tekście początkowo rozważa relacje między ludźmi i ich typy, później definiuje pojęcie więzi społecznej, stara się odpowiedzieć na pytanie co wpływa na nasze działanie. Następnie rozważa czym jest wymiana i próbuje określić czym są jestestwa społeczne i wynikające z nich typy relacji. Również pojęcie woli zostaje u Tonnise'a rozpatrzone i wytłumaczone. Ostatnia część tekstu natomiast skupią się głównie na tematach zbiorowości, zrzeszenia i społeczeństwa obywatelskiego.

Tonnies rozróżniał 4 rodzaje relacji mogących wystąpić między ludźmi:

1. Znajomość i obcość

• Znajomy - ktoś kogo ja znam i kto zna mnie również.(Relacja sympatii)

• Ktoś kogo znam - ta osoba jednak nie musi mnie znać. (Relacja ma zabarwienie obojętne uczuciowo)

2. Sympatia i antypatia

• Uczucie to może wynikać z pierwszego wrażenia. Opiera się na powierzchowności danego człowieka.

• Może również wynikać z prawdziwego poznania danej osoby np. możemy mieć do czynienia z sytuacja kiedy na początku kogoś nie lubimy a potem zmieniamy o nim zdania i staje się naszym przyjacielem (lub odwrotnie - przyjaciel staje się wrogiem).

• Zazwyczaj sympatia odczuwana jest do osób które znajdują się w tym samym „ obozie” (ugrupowaniu, kategorii) co my sami. np. szkoła, naród, klub, zawód.

• Z ostatniego stwierdzenia konsekwentnie wynika też, że antypatią obdarzamy tych, którzy znajdują się w „obozie” identyfikowanym jako przeciwny naszemu np.: Chłopi- szlachta,

• Antypatia może też sama w sobie być czynnikiem łączącym grupę : Wspólne jest nam to, że nie lubimy X'a.

3. Zaufanie i nieufność

• Zazwyczaj znajomi wzbudzają nasze zaufanie, a obcy nieufność.

• Sympatia jest czynnikiem który zwiększa zaufanie, a antypatia tym który zwiększa nieufność.

• Zaufanie lub nieufność są uczuciami do których prowadzi nie tylko własne doświadczenie lecz także innych np. zasłyszana opinia o kimś.

• Zaufaniem możemy też obdarzać osoby których w ogóle nie znamy, jedynie ze względu na wykonywaną przez nich pracę np. listonosz, lekarz, maszynista. Ufamy im ponieważ wierzymy w ich :

1. umiejętności

2. chęci

• Jeśli sprawy które wchodzą w grę są dla nas bardzo ważne, dodatkowo bierzemy pod uwagę:

1. świadectwa

2. doświadczenie

3. opinię

4. osobistą radę lub polecenie, które danej osobie otworzyło drzwi do jej działalności, jej urzędu.

• Dodatkowo ufamy, bo jesteśmy przekonani, że dana osoba ma pewne wartości moralne i sprawowanie właściwie przez nią jej obowiązków jest w jej interesie. Zaufanie to opiera się na 3 wielkich systemach w jakie wierzy większość ludzi:

1. porządek

2. prawo

3. moralność

4. Bycie z kimś „powiązanym” lub wolnym

• Powiązanie oznacza mus, obowiązek , powinność, brak przyzwolenia - musimy się stosować do pewnych zasad, jesteśmy zależni od kogoś np. matka - niemowlę, pan - niewolnik

WIĘŹ SPOŁECZNA - obustronna zależność, wola jednej strony oddziałuje na wole drugiej wzmacniając ją lub hamując, względnie na raz wzmacniając i hamując.

• Gdy obie strony chcą tego samego powstaje WIĘŹ WSPÓLNA - jest to chęć wspólna, którą można traktować jako jedność, ponieważ jest wzajemna (ustanawia i wzmacnia zarówno chęć A zgodną z chęcią B, jak i chęć B zgodną z chęcią A). Więź wspólna stanowi najprostszy przypadek woli dwóch osób. Woli ze względu na chcenie a więc i działanie wobec drugiego, czyli obydwu wzajemnie wobec siebie. W ten sam sposób co dwie jednostki, powiązana być może jednostka z wieloma osobami, zaś wiele osób ze sobą na raz. Wtedy wola każdej z osób uczestniczących jest częścią woli wspólnej , jest określona i od niej zależy. (może się ona przejawiać w różnych formach np. uczestniczy w niej różna liczba osób, jest ona uświadamiana lub nie , manifestuje się w różny sposób ).

• Każdą wiążącą wolę pojmować można jako podmiot oznaczający powiązaną większość lub gromadę, która przez osoby do niej należące wyobrażana jest i traktowana jako jedna osoba (jako osoba zbiorowa).

• Formy społeczne są jednorodne, choć różne pod względem formy i treści. Jednorodność ich polega na tym, że zawarta jest w nich wola społeczna, która determinuje współdziałające wole indywidualne, przez to, że po części nadaje prawa a po części nakłada obowiązki. Każda osoba uczestnicząca ma jakieś powinności zadane przez inne wole, jak również przez jej własną, względnie poprzez wolę wiążącą.

• Wola szersza może oddziaływać na wolę węższą.

RODZAJE LUDZKIEGO DZIAŁANIA

Rozróżnić możemy dwa rodzaje działania:

1. Takie którego inni od nas oczekują, jak i my sami oczekujemy od siebie ze względu na innych. Związane jest to z istotą „praw” i „obowiązków”.

2. Działanie wolne, które pojawia się gdy dostrzegamy, że nasze potrzeby nie mogą zostać zaspokojone siłą naszych własnych chęci ani poprzez stosunki naturalne. Czyli moje działanie będzie uwarunkowane koniecznością lub pragnieniem ale nie istnieniem innych ludzi np. Gdy nie dostanę bułki w domu, musze na nią sam zarobić , jakoś ją kupić. Wkraczam wtedy w stosunki społeczne, których wzorcem jest wymiana a zatem sprzedaż i kupno rzeczy i świadczeń.

Działamy w zgodzie z :

1.	Pragnienia i skłonności	Charakterystyczne dla wspólnoty
2.	Miłość lub przyzwyczajenie
3.	Rozumne poczucie obowiązku

1.	Daję po to aby otrzymać coś w zamian	Charakterystyczne dla społeczeństwa
2.	Osoba z którą wchodzę w relacje jest mi obca, obojętna

WYMIANA - jest to najprostszy przypadek więzi społecznej. Powoduje, że choć dwa przedmioty nie mają ze sobą nic wspólnego, to jeden staję się środkiem do zdobycia drugiego.

Związek, który ustalony tylko poprzez obietnicę też możemy uznać za wymianę, tylko, że rozciągniętą w czasie.

Jest to stosunek oparty na społeczeństwie.

ZWIĄZEK DWUOSOBOWY - np. przyjaźń czy miłość, to typ związku który może zostać rozbity przez jedną osobę.

• STOWARZYSZENIE - jest to związek wielu osób, dlatego złe zachowanie jednej z nich nie zagraża jego istnieniu jako związku. Dopiero zachowanie kilku osób - bardziej licznej grupy może doprowadzić do rozpadu. Mamy tu do czynienia z relacją : większość - mniejszość, przy czym zazwyczaj wola większość ma moc obowiązującą.

JESTESTWA SPOŁECZNE - Są to efekty działalności i istnienia człowieka, które istnieją bez względu na to czy w nie wierzymy czy też nie. Tonniesa porównuje je z Bogami.

Wśród jestestw społecznych wyróżniamy :

1. Stosunki - podmioty stosunku są jego świadome, chcą go w sensie pozytywnym

2. Zbiorowości - obiekty które łączą wspólne dążenia, pragnienia, uczucia, myślenie

3. Zrzeszenia lub związki (grupy, stowarzyszenia, towarzystwa) - zdeterminowana w sposób spójny wola, która wiąże i zmusza by zgodnie z nią działać.

Stosunek społeczny jest najogólniejszym i najprostszym społecznym jestestwem. Polega on na faktach będących przyczyną styczności ludzi, ich wzajemnej od siebie zależności oraz na najbardziej koniecznych potrzebach człowieka.

Ze stosunku społecznego wynika zawsze działanie i oczekiwania nasze wobec kogoś, kogoś wobec nas, lub oba te przypadki na raz: np. ktoś jest moim bratem - jest to relacja praw i obowiązków.

Jest to stosunek oparty na wspólnocie.

Stosunki biorące początek w społeczeństwie:

• Towarzyski - dobrowolny układ między jednostki np. umowa o pracę

• Władczy - taki stosunek ma np. państwo do obywatela.

Typy oparte na wspólnocie:

• Typ towarzyski - braterstwo, koleżeństwo, przyjaźń

• Typ władczy - ojciec-syn, kapłaństwo, stosunek opieki

• Stosunki mieszane (władczy i zarazem towarzyski) - małżeństwo

LUDZKIE CHCENIE - jest czymś naturalny i pierwotnym. Spełnia się ono w możności i jest zarazem przez możność organicznie określane (tzn. określone przez kulturę)

Rodzaje woli:

1. Wola organiczna - żywy, dawny odziedziczony sposób myślenia i odczuwania przodków, dziedzictwo przodków. Powołuje ona do życia wspólnotę kontrolowaną przez zwyczaj i tradycję.

2. Wola refleksyjna - wola racjonalna ( nie należy jej mylić z wolą rozumną). Wola ta pozostaje w pełni świadoma. Działamy ze względu na wyższe potrzeby.

3. Wola rozumna - pozostaje w zgodzie z motywami podświadomymi, stanowiącymi głęboką podstawę woli organicznej.

WSPÓLNOTA I SPOŁECZEŃSTWO

Wspólnota - rodzaj więzi gdzie przeważa wola organiczna, która jest zarazem rozumna. Jest to bezpośrednie chcenie i działanie. Związana jest z tworzeniem, kreacja.

Społeczeństwo - więzi kształtowane lub istotnie warunkowane przez wolę refleksyjną, którą charakteryzuje świadomość. Związana jest ona z pracą mechaniczną i jest przeciwieństwem twórczości, jest raczej wykonywaniem tylko.

Nie należy sądzić, że zasady te z istoty i trwale należą, bądź do woli refleksyjnej bądź do woli organicznej. Przyjąć trzeba dynamikę zachowań, odpowiadających ruchliwemu pierwiastkowi ludzkiego odczuwania i myślenia - tu motywy słabną bądź przechodzą jedne w drugie, przy czym zaobserwować można pewna regularność.

ZBIOROWOŚCI

Typy zbiorowości:

• Naturalna

• Duchowa

• Społeczna (tworzy ją zbiorowość naturalna, społeczna i jeszcze jedne element nieokreślony). Zbiorowości oparte na społeczeństwie działają inaczej niż zbiorowości naturalne i duchowe, bo są bardziej świadome i mają de zrealizowania konkretne cele.

Zbiorowość społeczna jest oparta na wspólnocie wówczas gdy jej uczestnicy traktują ją jako daną przez naturę.

ZRZESZENIE

Zrzeszenie (powiązanie) nigdy nie jest czymś naturalnym. Fakt ten istnieje wyłącznie dlatego, że większość wierzy w jego istnienie a w każdym razie myśli o nim jako o istniejącym.

Cechą charakterystyczną zrzeszenia jest jego możliwość spójnego chcenia i działania - możliwość podejmowania decyzji.

Typem zrzeszenia opartym o wspólnotę krwi jest: plemię, ród, klan. Opierają się one na stosunku towarzyskim ( wspólne zamieszkiwanie) a zarazem władczym ( decyzje wynikające z narad są obowiązujące).

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

* Kiedy życie społeczne oparte na wspólnocie ulega osłabieniu (indywidualizm), zaś rozwija się i stopniowo osiąga przewagę współdziałanie wynikające z potrzeb, interesów, życzeń powstają warunki do rozwoju „społeczeństwa obywatelskiego”. Jest to zjawisko kosmopolityczne i nieograniczone.

* Społeczeństwo obywatelskie jest zbiorowością o charakterze głównie ekonomicznym, w której uczestniczą jednostki i rodziny mające swój udział w bogactwach społecznych tzn. ziemi i kapitale, jako koniecznych środkach produkcji dóbr.

* Zbiorowość ta buduje sobie państwo w granicach zakreślonych przez dawne pokrewieństwo plemienne ( dowodem może być np. wspólnota języka). Państwo takie jest środkiem dla osiągnięcia swych celów a więc przede wszystkim dla ochrony osób i ich dóbr, jak i również własności duchowej.

Podsumowując, Tonnies w swojej pracy skupił się głównie na relacjach zachodzących między ludźmi i tym co może na nie wypływać. Jego teorie są bardzo uniwersalne i próbują uchwycić każdy element relacji międzyludzkich. Szczególnie warto zaś zapamiętać powtarzający się wielokrotnie motyw do którego autor lubi nawiązywać podziału na wspólnotę i stowarzyszenie.




a'

a

m

0

Y

n

t

b

b'

s

X

d

e

a

f

b

g

c

---