WYKŁAD 2
Myśl polityczna starożytnego Rzymu.
Rzymianie - cechował ich konserwatyzm, megalomania, zainteresowani podbojami nie myślą filozoficzną. Klasyczny ustrój rzymski to republika,ukształtowana ewolucyjnie.
Polibiusz
Grek, tworzący w Rzymie. Obserwując grecki ustrój i sukcesy polityczne i militarne Rzymu doszedł do wniosku, że należy połączyć ustroje. Wyróżniał 3 klasyczne typy ustrojowe: królestwo; arystokracja, demokracja; które, nawiązując do teorii Arystotelesa, są skłonne do degeneracji. Aby zapobiec degeneracji należny połączyć 3 elementy w jeden ustrój - ustrój mieszany, którego istotą byłaby zgoda stanów, aby ułatwić podporządkowanie się państwu.
Marek Tuliusz Cyceron
Był prawnikiem, otrzymał gruntowne wykształcenie filozoficzne i retoryczne. Próbował dostosować myśl Arystotelesa do republiki rzymskiej. Prawdziwa cnota polega na całkowicie praktycznym jej zastosowaniu. Najwyższa wartość cnoty objawia sie w procesie stanowienia władzy w państwie.
Naturalny charakter państwa
Koncepcyjnym punktem wyjścia myśli politycznej Cycerona jest zaczerpnięta od Arystotelesa koncepcja społecznej natury człowieka. Człowiek odczuwa wrodzony „pęd do życia zbiorowego” i z natury „nie jest istotą skłonną do pozostawania
w odosobnieniu i samotnego błąkania się”. Odczucie to jest człowiekowi wrodzone i od niego niezależne. Ludzki popęd społeczny wiąże się więc nieodmiennie z jego tendencją do działania na rzecz dobra wspólnego. Człowiek jest nie tylko istotą stadną. Jest również w sposób naturalny skłonny do obrony tej zbiorowości i poświęcania dla niej własnego dobra, włącznie z dobrem najwyższym, którym jest życie.
Przejawem tej społecznej natury człowieka jest jego udział w życiu publicznym
i aktywność obywatelska. Ta ostatnia jest cnotą, a jej brak — wzorem klasycznych stoików — postrzega Cyceron jako godne potępienia lenistwo. Uczestniczenie w życiu publicznym wiąże się z powinnością działania na rzecz dobra wspólnego i samo stanowi obowiązek.
Obowiązkiem tym w szczególnym stopniu obciążona jest arystokracja.
Państwo ze swej istoty jest tworem naturalnym i koniecznym dla przetrwania rodzaju ludzkiego. Bez niego nie sposób wyobrazić sobie normalnej ludzkiej egzystencji i ideału dobrego życia.
Definicja państwa - Państwo (res publica) (…) to rzecz ludu (res populi). Lud zaś — to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze wspólnego bytowania.
Integralnym elementem przytoczonej definicji państwa jest oparcie go na uznawaniu przez wszystkich jego członków tego samego prawa. Państwo musi być dla Cycerona państwem praworządnym. Prawo jest podstawowym warunkiem, pod którym ludzie mogą pokojowo egzystować w ramach takiej wspólnoty. Jeśli wspólnota ta jest wytworem natury, to prawem, które łączy jej członków jest przede wszystkim prawo naturalne.
Istotą prawa naturalnego jest sprawiedliwość. Sprawiedliwość jest cnotą zbiorową — odmiennie od innych cnót, jest ona bowiem czynnikiem, bez którego nie może pokojowo funkcjonować żadna ludzka zbiorowość. Na niej opierać się powinny wzajemne relacje między obywatelami, a także stosunki między obywatelem a państwem. Jej istotą jest bowiem bezpośrednie urzeczywistnianie wspólnego dobra. Treścią jest oddawanie każdemu tego, co mu się należy.
Sprawowanie władzy
Władza jest tworem wtórnym wobec wspólnoty politycznej. A zatem z takich relacji wynika to, że jest służebna wobec wspólnoty. Powinna służyć wspólnocie, jej jedynym celem powinno być dobro wspólne.
Skoro państwo i prawo jest tworem natury to władza stanowi twór nienaturalny, a więc z pewnością zostanie kiedyś obalona. Człowiek nie może długo żyć w niewoli, dąży do wolności.
Podział ustrojów
Rozważając kwestię władzy państwowej, Cycero przejmuje od Greków tradycyjny podział form ustrojowych na rządy jednostki, niewielkiej grupy i całego ludu. Twierdzi też, że wszystkie te formy mogą sprawdzać się w praktyce politycznej, jeśli są sprawiedliwe.
Cycero wskazuje jednak również na podstawową wadę łączącą wszystkie te czyste formy ustrojowe. Jest nią przede wszystkim brak politycznej wolności różnych warstw społecznych w rozmaitych ustrojach. W ustroju monarchicznym ogół obywateli jest całkowicie podporządkowany monarsze, który nawet jeśli rządzi zgodnie z dobrem wszystkich, pozbawia ich możliwości współdecydowania o losie państwa. Udział we władzy jest zaś sednem politycznej wolności. W ustroju arystokratycznym natomiast
z wolności politycznej prawie nie korzysta lud, gdyż rządzi wąska elita najlepszych bądź najbogatszych. W demokracjach rządzą wprawdzie wszyscy, lecz nawet jeśli sprawują władzę sprawiedliwie i z umiarem, o słuszności decyzji politycznych decyduje większość, nie zaś zgodność z naturalną sprawiedliwości. Ta ostatnia forma ustrojowa jest według Cycerona najmniej stabilną formą rządów.
Dlatego właśnie najlepszym ustrojem jest według niego ustrój mieszany, złożony
z elementów trzech wymienionych form rządów. Czynniki sprawujące władzę wzajemnie się tu ograniczają — „miarkują” — co gwarantuje ustrojową stabilność państwa. Jej istotą i największą zaletą jest zaś dopuszczenie do udziału we władzy wszystkich warstw społeczeństwa. Postulat „zgody stanów” (concordia ordinum) zapobiegać ma społecznym niepokojom i napięciom wewnętrznym. Postulując dopuszczenie do władzy wszystkich stanów, największą rolę przypisuje on arystokracji. Przez arystokrację nie pojmuje jednak najbogatszych czy dobrze urodzonych, lecz przede wszystkim najcnotliwszych
i najzdolniejszych. To oni według Cycerona są najbardziej predestynowani do sprawowania władzy - wykazują największą troskę o dobro wspólne i potrzebę realizacji zasad sprawiedliwości.
Sprawiedliwość
Sprawiedliwość jest tworem natury, jest niestopniowalna, jest dla każdego taka sama. Treścią sprawiedliwości jest oddanie każdemu tego, co mu się należy. Wymaga poszanowania własności innych, wspólnej własności oraz powstrzymania się od wyrządzania szkód. Sprawiedliwość to immanentna cecha prawa naturalnego. Konieczne przyznanie prymatu prawa naturalnego nad prawem tworzonym, które powinno być podporządkowane zasadom sprawiedliwości. Sprawiedliwości nigdy nie należy utożsamiać z prawem stanowionym, bo prawo tworzą ludzie. Prawo, które nie jest zgodne z prawem natury nie jest prawem, nie trzeba go przestrzegać, a władza która zmusza do przestrzegania takiego prawa jest władzą tyrańską.
Wczesne chrześcijaństwo
Okres tzw. wczesnego chrześcijaństwa datuje się od czasów Jezusa do początków epoki średniowiecza. Zarodków chrześcijańskiej myśli politycznej poszukuje się najczęściej w nowotestamentowej historii o groszu czynszowym, w słowach, które Jezus wypowiedział do chcących go sprytnie podejść Faryzeuszy: „Oddawajcie więc, co jest cesarskiego cesarzowi, a co Bożego Bogu” (Nowy Testament) - konieczność ułożenia relacji między chrześcijanami a państwem rzymskim. Jest to postawa biernej akceptacji i ścisłego rozdzielenia sfery wiary od sfery życia doczesnego. We wczesnym chrześcijaństwie obojętność wobec spraw polityki i państwa wiąże się ze zgodą na podporządkowanie się instytucjom sprawującym władzę. Apolityczność wynika z przekonania, iż Jezus przyjdzie ponownie, „prekluzja”.
Myśl polityczna szkoły aleksandryjskiej - Klemens, Tertulian, Orygenes.
Punktem wyjścia doktryny szkoły aleksandryjskiej była teza antropologiczna, zgodnie
z którą człowiek jest istotą stworzoną przez Boga. Jako taki posiada dualną,
duchowo-cielesną naturę.
Pierwiastek cielesny obecny w człowieku odpowiada za skłonność do grzechu. Za jego sprawą człowiek jest istotą niedoskonałą, ulegającą niekiedy podszeptom szatana. Niedoskonałość ta wpisana została w naturę ludzką.
Człowiek jest jednak jednocześnie istotą duchową. Duchowość to pierwiastek boski. W człowieku mieszczą się zarodki cnoty, które on sam, własnym działaniem powinien przez całe życie pielęgnować i rozwijać. Człowiek jest istotą potencjalnie cnotliwą i nie może być z gruntu zły. Póki człowiek żyje, nie da się o nim powiedzieć, że jest całkowicie i bezwzględnie zły. Zawsze bowiem może się zmienić. Bóg kocha także grzeszników i nigdy nie odmawia im szansy poprawy.
Obowiązkiem chrześcijan jest miłowanie bliźnich i wybaczanie. Na tym obowiązku powinny być oparte relacje społeczne. Chrześcijańska wspólnota jest
wspólnotą otwartą. Jej członkiem może się stać każdy, gdyż każdy jest dzieckiem Bożym. Każdy też i w każdym czasie może doznać iluminacji i stać się chrześcijaninem. Wspólnota wiary obejmuje cały świat - każdy równy wobec Pana. Chrześcijanin akceptuje różnice w świecie doczesnym jako dane przez Najwyższego. Charakteryzuje go stoicka wiara w odwieczny porządek stworzonego przez Boga świata.
Boski charakter władzy
Władza państwowa pochodzi do Boga. Dana przez Boga władza nie może być zła, może natomiast być dobrze lub źle wykorzystywana. W myśl poglądów przedstawicieli szkoły aleksandryjskiej dobre jej używanie oznacza przede wszystkim działanie zgodne
z interesem ogółu. W doktrynie tej szkoły brak jest zasadniczo rozważań natury ustrojowej. Jej przedstawiciele wychodzą jednak z założenia, że władza — na wzór boski — sprawowana jest jednoosobowo. Klemens Aleksandryjski porównuje dobrego władcę
z dobrym pasterzem, dla którego liczy się przede wszystkim dobro stada. Sprawowanie władzy powinno jego zdaniem stanowić przede wszystkim misję władcy, a nie wyłącznie jego przywilej. Władza rodzi obowiązki. Władca służyć ma swoim poddanym, prowadząc ich ku moralnej doskonałości. Misję tę powinien wykonywać nawet z poświęceniem własnego życia, gdyż „dobry pasterz życie kładzie za owce”.
Ów „dobry pasterz będzie jednocześnie dobrym ustawodawcą. Prawo jest pochodną władzy. Jeśli władza pochodzi od Boga, to prawo również. Dlatego właśnie obywatele winni są prawu posłuszeństwo. Prawo pełni rolę wychowawczą, prewencyjną, a wobec zbiorowości wręcz funkcję lecznicze. Dobry władca powinien mieć na względnie przede „wszystkim zdrowie społeczności”.
Święty Augustyn
Najwybitniejszym myślicielem wczesnego chrześcijaństwa był bez wątpienia święty Augustyn, biskup Hippony. Inspiracją filozoficzną św. Augustyna było z jednej strony Pismo święte, z drugiej natomiast myśl Platona. Augustyn był bowiem przekonany, że Platon rozumiał Boga zgodnie z „prawdą naszej religii”.
Wolna wola i predestynacja
Punktem wyjścia myśli politycznej świętego Augustyna i jednocześnie kategorią stanowiącą dla niej stały punkt odniesienia jest kategoria Boga. Bóg jest jedynym bytem absolutnym oraz przyczyną wszystkiego, co istnieje. Dla Augustyna jest on Bogiem osobowym. Podstawę tego ujęcia stanowi koncepcja określana mianem doktryny dualizmu Boga i świata, którą odróżnia się od doktryny monistycznej, charakteryzującej neoplatonizm i myśl hellenistyczną. W koncepcji monistycznej Bóg jest rozumiany nieosobowo, dzięki czemu natura Boga i świata stanowi tę samą naturę. Świat jest emanacją boskiej istoty, a nie jego w pełni świadomym dziełem. Augustyn natomiast pojmuje świat jako wytwór Boga i wolne dzieło jego woli, a zatem — dzieło od niego różne. Skoro Bóg jest osobowy, to świat nie jest częścią jego osoby; skoro zaś tak jest, to posiada on odmienną naturę: Bóg jest nieskończony, świat zaś — skończony. Koncepcja dualistyczna podkreśla, że świat jest przejawem boskiej łaski, dziełem rozumnym i wolnym, a tym samym, całkowicie zależnym od Boga.
Osobowe ujęcie Boga pozwala Augustynowi ujmować człowieka jako istotę stworzoną na Jego obraz i podobieństwo. Człowiek stworzony został jako byt doskonały i początkowo żył zgodnie z prawami Bożymi. Wyposażony jednak w wolną wolę sam pragnął pokierować swoim postępowaniem, w wyniku czego popadł w grzech pierworodny. Został za to „rzucony w czas”, tzn. przestał być bytem absolutnym, a więc nieskończonym. Wolność woli doprowadziła go do stanu, w którym znajduje się obecnie — jest śmiertelny i niedoskonały. Człowiek jest jednocześnie istotą doskonałą
i grzesznikiem. Jako stworzony przez Boga jest doskonały, jako obdarzony wolną wolą
— grzeszny. Z elementem pierwszym związana jest jego nieśmiertelna dusza,
z elementem drugim — śmiertelne ciało.
Pesymizm antropologiczny
W ocenie człowieka jest Augustyn raczej pesymistą. Zło jest dziełem wolnych stworzeń, nie należy do przyrody i nie pochodzi od Boga, a tylko od człowieka. Źródłem zła jest degeneracja i zanikanie dobra. Zło jest tożsame z niebytem.
Wszystko, co istnieje jest dobre. Wybierając pożądliwość rzeczy ziemskich, człowiek oddala się od Boga i stopniowo wyzbywa się własnej natury. Staje się przez to „coraz mniej dobry”. Wybierając życie bez Boga, człowiek wybiera życie mniej racjonalne,
a bardziej „zmysłowe”; kierując się pożądaniem, staje się bliższy istotom niższym
— zwierzętom. Wolna wola może doprowadzić go do sprzeciwienia się własnej naturze rozumnej. W tej sytuacji powstaje pytanie:
Dlaczego Bóg obdarzył człowieka wolną wolą? Przecież, gdyby tego nie uczynił, człowiek nigdy nie zostałby wygnany z raju. Odpowiedź na to pytanie jest dwojaka. Po pierwsze, powiada Augustyn, wolna wola jest kwestią łaski. Po drugie natomiast, stwarzając człowieka na swoje podobieństwo, Bóg obdarzył go wolną wolą, gdyż sam jest istotą wolną. Gdyby nie ona, człowiek nie byłby tak podobny Bogu. W koncepcji Augustyna Bóg jest więc w pewnym sensie postawiony w sytuacji wyboru tragicznego. Jest „rozerwany” między stworzeniem istoty bezwolnej, lecz posłusznej i bezgrzesznej a kreacją istoty wolnej, lecz być może krnąbrnej i buntowniczej.
Sednem wolności woli jest według Augustyna możliwość dokonania przez człowieka wyboru między „nienaturalną” pożądliwością rzeczy doczesnych a „naturalną” miłością do Stwórcy. Wybierając świat doczesny człowiek kieruje się wyłącznie własnymi pożądaniami; wszystkie podejmowane decyzje są wyrazem jego arbitralnej woli.
W aspekcie drugim, człowiek pragnie działać i działa zgodnie z wolą Stwórcy, objawioną mu w akcie jego najwyższej łaski. Wolność wyboru w aspekcie pierwszym nazywa Augustyn wolnością formalną, w aspekcie drugim natomiast wolnością moralną czy inaczej wolnością istotną. Ów drugi rodzaj wolności jest dla niego jej najwyższą
i najwłaściwszą formą.
Koncepcja predestynacji
O zbawieniu lub potępieniu decyduje jednak wyłącznie łaska Stwórcy. Wyraża tu Augustyn tzw. koncepcję predestynacji. Zgodnie z nią, wartość etyczna ludzkich czynów nie przesądza o zbawieniu. Decyduje o tym tylko Bóg, a kryteria, którymi się kieruje zawsze pozostają nieprzeniknione dla zwykłego śmiertelnika. Istotne jest przede wszystkim to, że Bóg jest zawsze sprawiedliwy. Nie może też mylić się w ferowanych przez siebie wyrokach. Człowiek może się im tylko podporządkować i, postępując zgodnie ze znanymi mu regułami prawa boskiego, ufnie oczekiwać wyroku. Z jednej strony jest tak, że jeśli Stwórca zdecyduje o jego potępieniu, to ów człowiek — nawet jeśli przez całe swoje życie ani razu nie postąpi wbrew prawu bożemu — nie uniknie boskiej kary.
Z drugiej jednak strony doktryna predestynacji oznacza też, że człowiek, który wybrany został do zbawienia, zawsze postępuje zgodnie z boskimi nakazami. Obdarzenie łaską to dla Augustyna obdarzenie możliwością działania zgodnie z wolą bożą.
Państwo boże i państwo ziemskie
Augustyn wskazuje, że każdy człowiek należy do jednej z dwu zbiorowości: wspólnoty zbawionych, którą określa on mianem państwa bożego, albo wspólnoty potępionych określanej jako państwo ziemskie. Cała ludzkość dzieli się na obdarzonych łaską i potępionych; tylko Bóg decyduje o tym, kto będzie obywatelem państwa bożego, a kto ziemskiego. Państwo boże stanowi niewidzialny Kościół, którego głową jest Chrystus. Jego członkowie są na ziemi jedynie pielgrzymami, troszcząc się przede wszystkim o życie wieczne. Cechuje ich obojętność wobec dóbr tego świata
i bezgraniczne oddanie Bogu. Obywatele państwa ziemskiego są natomiast ich całkowitym przeciwieństwem. W świetle antropologicznych założeń Augustyna są oni podobni do racjonalnych zwierząt, u których sfera duchowości bliska jest zeru. Samo państwo ziemskie można by porównać do społeczeństwa konsumpcyjnego, którego członkowie dbają wyłącznie o zaspokojenie doczesnych potrzeb. W związku z tym wzajemne relacje obywateli tych dwóch wspólnot opierają się na przeciwnych zasadach. We wspólnocie zbawionych relacje te przesycone są miłością bliźniego i wzajemnym szacunkiem, we wspólnocie ziemskiej dominuje egoizm i wyniosłość. Odmienna jest też geneza tych dwóch państw. Państwo boże jest dziełem biblijnego Abla, państwo ziemskie natomiast — Kaina. W świecie doczesnym państwa te przenikają się, a ich członkowie są wymieszani.
Państwo
Państwo tworzy potrzeba zjednoczenia po to, aby w ten sposób skuteczniej załatwiać sprawy, których w pojedynkę załatwić się nie da. Zjednoczenie służy głównie zagwarantowaniu bezpieczeństwa i dobrobytu obywateli. Augustyn jest zdecydowanym zwolennikiem oddzielenia władzy świeckiej i duchownej.
Koncepcja państwa - bicza bożego. Augustyn zastanawia się, co właściwie począć mają obywatele państwa, którym włada tyran. Czy jego władza także posiada boską legitymizację? Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa. Augustyn konsekwentnie obstaje tu jednak przy biblijnej tezie, że każda władza pochodzi od Boga, a sprzeciwianie się władzy stanowi grzech. Władca-tyran jest karą za grzechy poddanych, zesłaną na nich przez Boga. Zsyłając taką karę chce on doświadczyć ich jeszcze na ziemi. W gruncie rzeczy także za króla-tyrana powinni oni dziękować Bogu, gdyż cierpienie zbliży ich być może do królestwa niebieskiego.
6