1. Poglądy ekonomiczne Arystotelesa (384-322 p. N. E) i jego następców. Ekonomika, to sztuka zarządzania domem, czyli zgodnego z naturą zdobywania środków utrzymania; te zaś dostarcza przyroda (natura), a więc tylko ten sposób jest zgodny z naturalnym porządkiem rzeczy. Chrematystyka, to sztuka gromadzenia i mnożenia pieniędzy; tu dochód pochodzi z odebrania innym części zysku, więc (poza handlem wymiennym) jest niezgodny z naturą; szczególną pogardą darzy Arystoteles lichwiarstwo. Cele życiowe człowieka antyku: żyć pięknie, zadowalać się płodami natury, ziemi uprawianej przez niewolników, dbać o tężyznę fizyczną i rozwój duchowy (kalós kai agathós), uprawiać filozofię, troszczyć się o państwo. Produkcja materialna jest niegodna człowieka wolnego (którego wolność rozumiano dosłownie, „ma miećwolny czas”), ten powinien oddawać się działalności politycznej i twórczości naukowej. Nauka o wymianie i pieniądzu: dwojaka funkcja rzeczy: zaspokojenie potrzeby lub wymiana (np. buty na odzież); dla ułatwienia wymiany wprowadzono pieniądz, który służy porównywania wartości użytkowej rzeczy. Pieniądz ma materialną wartość, ponieważ jest wykonany z materiału posiadającego pewną, określoną użyteczność (metalizm). W średniowieczu mylnie interpretowano jego teorię jako nominalistyczną (co z kolei oznacza, że pieniądz jest tylko znakiem, któremu znaczenie i siłę nabywczą nadaje lub odbiera prawodawca). Przejęcie poglądów greckich przez Rzymian (Katon, Cyceron, Seneka): ideał męża dobrego (vir bonus), czcigodnego, dostojnego, odznaczającego się cnotami, z czego wynikają obowiązki (officia) wobec państwa. W zamian za służbę dla ogółu może otrzymać ziemie, ale nie pieniądze. Apologetyka rolnictwa, potępienie lichwiarstwa (ale wzbogacony lichwiarz może zostać człowiekiem szlachetnym, jeśli zakupi majątek ziemski!!).2. Teorie ekonomiczne chrześcijaństwa. Okres pierwotny (do IV w. n. E.): praktykowano rodzaj komunizmu konsumpcyjnego (wg prawa natury wszystko należy do wszystkich - co sankcjonowały dekrety Gracjana; własność prywatna jest skutkiem grzechu, bogacenie się nie przystoi prawdziwemu chrześcijaninowi - przypowieść o wielbłądzie i uchu igielnym).

Nauka Tomasza z Akwinu (1225-1274): powstała w okresie rozwoju gospodarczego, silnej urbanizacji. Jej sednem jest nowa nauka o istocie własności prywatnej, koniecznej ze względów gospodarczych i społecznych (argumenty za: lepsza efektywność gospodarowania na własnym; unikanie chaosu w podziale funkcji i pracy; przywracanie pokoju społecznego, bo unika się sporów o użycie dóbr). Własność należy do człowieka, ale nadana mu została przez Boga, stąd jej użycie nie może być pełne; właściciel ma obowiązek dzielić się nadwyżkami dochodów). Dobra dzielą się na środki wytwarzania, pieniądze i dobra konsumpcyjne. Pieniądz jest bogactwem sztucznym, jego gromadzenie ponad stan odpowiedni właścicielowi jest grzechem.

Teoria ceny sprawiedliwej. W ramach podziału własności odbywa się wymiana dóbr, pracy i usług; ale tylko wymiana ekwiwalentna jest sprawiedliwa. Wartość dobra mierzy się ceną, a pieniądz umożliwia porównywanie dóbr. Cena sprawiedliwa zakłada pełną ekwiwalentność; ceny wyższe lub niższe od wartości są niezgodne z prawem - to stwierdzenie ojca Kościoła interpretuje się jako próbę obrony przed skutkami rodzącego się kapitalizmu. Handel dla zysku jest godny potępienia (jeśli przekracza koszty przewozu towarów, składowania, obrotu itp.). Procent jest lichwą, grzechem, reprezentuje bowiem dochód bez pracy (z pewnymi wyjątkami; można np. pobierać procent za zwłokę).

Nowożytna rewolucja ekonomiczna - merkantylizm (XVI-XVII w.)

1. Funkcjonowanie społeczeństwa w systemie gospodarki naturalnej (przedkapitalistycznej) odbywa się na podstawie tradycji (tu właściwe jest przekazywanie zadań społecznych i wytwórczych z pokolenia na pokolenie) lub nakazu (społeczeństwo rządzone jest autorytarnie i zmuszane presją do realizacji arbitralnej woli władcy; np. budowa piramid w Egipicie lub absurdalny program odwracanie biegu rzek syberyjskich w ZSRR).

Uwaga! Ekonomia w takich warunkach jest zbędna, przydaje się teologia i wszelkiej maści ideologia, która wspiera rządy tyranów.

Specyficzne przeszkody utrudniające niw rozwoju gospodarki nowożytnej: nieumiejętność poprawnego księgowania (problem zera i dzielenia);przeszkody komunikacyjne (liczne cła, myta i inne opłaty rogatkowe; rozmaite miary powierzchni, długości, objętości oraz systemy pieniężne);przeszkody prawne (przymus handlowy w uprzywilejowanych miastach);ideologiczne (stosunek Kościoła do handlu i kredytu: przykład z Bostonu - niemoralne jest kupowanie tanio a sprzedawanie drogo, rekompensowanie sobie strat podnoszeniem cen na inne grupy towarów etc.);tradycyjna organizacja wytwórczości i handlu (ścisła reglamentacja cechowa, niezmienne normy wytwarzania, podział rynku; cena wyrobu ustalana według czasu wytwarzania, zakaz reklamy, lęk przed zmianami organizacyjnymi i innowacjami technicznymi - procesy o naruszenie ustalonego porządku boskiego); stosunek do życia (troska o utrzymanie pozycji społecznej, stosunek do ziemi jako ojcowizny a nie przedmiotu swobodnego obrotu), stosunek do pracy jako sposobu życia a nie sposobu na wzbogacenie. 2. Wprowadzenie systemu rynkowego. Czynniki i warunki. Czynniki historyczne: Zmiana tradycyjnych form wytwórczości i posiadania; kryzys organizacji cechowej; koncentracja własności w rękach wielkich posiadaczy ziemskich. Grodzenie ziemi w Anglii w XVI-XVIII w. Tworzenie pastwisk dla owiec. Masowe wywłaszczanie wolnych dotąd gospodarzy, powstanie warstwy proletariuszy wiejskich, biedoty, potencjalnie taniej siły roboczej. Niezbędne warunki rozwoju systemu rynkowego: Komercjalizacja ziemi jako przedmiotu swobodnego obrotu handlowego. Praca jak czynnik produkcji, wystawiana na sprzedaż, a nie sposób życia. Powstawanie kapitału (w rezultacie wypraw zamorskich, grodzenia pastwisk, a także spekulacji). Społeczne i ekonomiczne skutki rewolucji protestanckiej: Krytyka ubóstwa i jałowej kontemplacji (odrzucenie średniowiecznej zasady „res sacra miser” - ubóstwo jest rzeczą świętą). Społeczna akceptacja działalności handlowej i pracy dla zysku. Dociekliwość naukowa i pomysłowość techniczna nie jest dziełem szatana, lecz sposobem poznania i zmiany otoczenia człowieka. Koncepcja człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus) - stworzenia kierującego się tam, dokąd prowadzi go jego umysł, będący w istocie maszynką do liczenia.

Przyjęcie nowych zasad określających działalność ekonomiczną człowieka:

• Każdy człowiek z natury pragnie pieniędzy.

• Żadne prawa nie wygrają z dążeniem do osiągania zysku.

• Zysk jest motorem handlu.

Uwaga! Dopiero wtedy pojawia się zainteresowanie pracą ekonomistów, objaśniających człowiekowi nową sytuację, doradzających przy podejmowaniu decyzji. Powstanie ekonomii jako nauki objaśniającej prawidłowości i możliwości gospodarki rynkowej.

3. M e r k a n t y l i z m - ideologia i polityka gospodarcza scentralizowanego państwa nowożytnego, zakładająca konieczność przyspieszonego rozwoju gospodarczego, uprzemysłowienia, ale przede wszystkim rozwoju intensywnego handlu zagranicznego, dążąca do uzyskania dodatniego bilansu handlowego oraz tworzenia dodatkowych miejsc pracy; przy tym wskazująca środki tego rozwoju.

Apogeum rozwoju tego kierunku ekonomicznego przypada na XVI-XVII w.

Podstawowe kategorie i problemy ekonomiczne analizowane przez merkantylistów Problem źródeł bogactwa. Teoria bilansu handlowego.

Dochód narodowy w tym okresie jest identyfikowany z bogactwem kruszcowym.

Czynnikami jego pomnażania nie jest produkcja (z wyjątkiem tej, która umożliwia eksport), ani wytworzone przez nią zasoby towarowe, lecz przywóz kruszców i handel zagraniczny.

Zadaniem państwa jest prowadzenie polityki forsowania eksportu, protekcja gospodarcza we wszelkiej postaci oraz popieranie zakładanych kompanii handlowych w celu uzyskania dodatniego bilansu handlowego kraju.

Warunki osiągnięcia dodatniego bilansu handlowego: niskie ceny surowców i koszty produkcji oraz wysokie ceny sprzedaży (stąd protekcja dla monopoli i restrykcje handlowe, przeciwdziałające konkurencji na rynkach państw lub prowincji zależnych, np. w koloniach brytyjskich w Indiach i Ameryce Północnej).

Pozyskiwanie bogactw jest możliwe przez:przywóz kruszców (wyprawy zamorskie i grabież nowego świata), co wprawdzie było importem, ale uważano go za pożyteczny, gdyż złoto jest w istocie surowcem, „w złocie jest mało obcej pracy”; eksport towarów przetworzonych w kraju.

Opinie merkantylistów na temat źródeł bogactwa kraju:

Bogactwa kraju płyną z pracy ludu wywiezionej na rynki obce. Zagranica kupując krajowe towary daje zatrudnienie i płaci zarobki krajowym robotnikom. Hiszpanie są biedni, bo kupują towary zagraniczne płacąc kruszcem, nie dodając [do niego] swojej pracy. Handel wewnętrzny jest bezpłodny w znaczeniu tworzenia bogactw. Problem pieniądza i metali szlachetnych. Złuda Midasa. Niektórzy merkantyliści żywili kult złota dla złota. Jego posiadania i pomnażanie uznawali za główne źródło i dowód bogactwa kraju. Z czasem jednak doszli do wniosku, że nie powinno być ono tezauryzowane (gromadzone w kufrach, sejfach bankowych itp.), lecz ma nieustannie krążyć i przez to aktywizować procesy gospodarcze. Samo posiadanie złota nie wpływało na rozwój gospodarki, czasem przeciwnie. W praktyce okazało się bowiem, że zwiększona podaż kruszców szlachetnych (przywożonych przez uczestników wypraw zamorskich) spowodowała spadek ich wartości, a w konsekwencji doprowadziła do wzrostu cen. Zwiększony napływ złota spowodował więc zachwianie równowagi gospodarczej.

Nierównowagę powodował też większy spadek wartości srebra w porównaniu do złota, co powodowało ucieczkę lepszych monet z obiegu i ich tezauryzację (zjawisko opisane w połowie XVI w. w postaci prawa Greshama - Kopernika).

Zmiana stosunku do operacji kredytowych; odejście od religijnego i etycznego oceniania lichwy na rzecz kryteriów ekonomicznych (Franciszek Bacon). Kredyt zostaje uznany za nieodzowny warunek rozwoju produkcji kapitalistycznej. Problem ludnościowy. Ludność Europy została u progu epoki nowożytnej wyniszczona w rezultacie wojen i epidemii. Zmiany gospodarcze zrodziły poza tym zapotrzebowanie na tanią siłę roboczą. Z tego powodu merkantyliści uznali za priorytet popieranie wzrostu ludności przez aktywne działania państwa.

Proponowano następujące środki i metody aktywnej polityki populacyjnej:

1. premiowanie wcześnie zawieranych małżeństw i małżeństw wielodzietnych (prawo bykowe);

2. wianowanie ubogich dziewcząt (Mons Pietatis i inne instytucje filantropijne);

3. Wprowadzenie pewnych elementów ochrony prawnej i materialnej dzieci nieślubnych;

4. ściganie ubogich jako próżniaków, zwalczanie „ludzi luźnych” przy pomocy środków administracyjnych (policyjnych) i restrykcji podatkowych (Prawo o ubogich królowej Anglii Elżbiety z 1597 r.);

5. przysposabianie do pracy od wczesnego dzieciństwa (zatrudnianie dzieci od 4-5 roku życia w manufakturach francuskich) w myśl zasady: Lenistwo w pierwszych latach życia jest źródłem wszelkiego nieporządku w życiu ludzkim (Colbert

Odmiany merkantylizmu

Kameralistyka - niemiecka odmiana merkantylizmu. Prawdziwym bogactwem kraju jest ludność, źródło siły wojennej i podatków; te ostatnie (a nie zyski z eksportu, który w krajach niemieckich był słabo rozwinięty) kameraliści uznawali za kluczowe dla rozwoju państwa (stąd nazwa, bowiem camera to administracja podatkowa i zarazem miejsce ściągania podatków).

Wybitni ekonomiści doby merkantylizmu

1. Thomas Mun (1571-1641), kupiec londyński, dyrektor Kompanii Wschodnioindyjskiej, autor dzieła pt. Rozmowa o korzyściach płynących z handlu zagranicznego (1630).

2. Antonio Serra z Kalabrii, napisał (1613) Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra...

3. Barthelemy de Laffemas (1545-1611), doradca króla francuskiego Henryka IV, praktyk i polityk gospodarczy.

4. Polacy: Andrzej Frycz Modrzewski, Anzelm Gostomski (autor Gospodarstwa z 1588 r.), Stanisław Zarembka, Krzysztof Opaliński, Andrzej Maksymilian Fredro

. Fizjokratyzm i podstawy francuskiej ekonomii klasycznej (XVIII w.)

1. Warunki rozwoju.

Francja pozostaje krajem rolniczym. Powstająca burżuazja, zniechęcona spekulacjami giełdowymi, lokuje kapitały we własności ziemskiej. Rozwój rolnictwa francuskiego (rewolucja rolna) spowodowany przez:wprowadzenie upraw roślin pastewnych (w tym koniczyny i lucerny), zastosowanie ulepszonego sprzętu rolniczego, wprowadzenie hodowli nowych ras bydła, stosowanie na szeroką skalę nawozów i nawożenia, opracowanie techniki płodozmianu w miejsce tradycyjnej trójpolowki, rozwój oświaty propagowanej przez powstające towarzystwa rolnicze, powstanie wielkich gospodarstw ziemskich i koncentracja własności w rolnictwie, wprowadzenie swobodnej dyspozycji własnością gruntu i ograniczenie feudalnego współużytkowania przez wspólnoty wiejskie.

2. Szkoła fizjokratów francuskich. Francois Quesnay (1694-1774). Biografia twórcy kierunku: syn rolnika, lekarz nadworny króla Ludwika XIV, encyklopedysta, autor dzieł ekonomicznych, w tym słynnej Tablicy ekonomicznej (1759), założyciel wpływowej szkoły ekonomicznej; jego uczeń Anne Robert Jacques Turgot został ministrem królewskim. Założenia doktryny fizjograficznej (samo określenie pochodzi od słowa physiocratie, co znaczy dosłownie panowanie przyrody), zmierzającej do odkrywania zasad porządku przyrodniczego i społecznego, wynikających z konieczności fizycznej i siły doświadczenia ludzkiegoKoncepcja porządku naturalnego. Według fizjokratów głównym motywem działalności człowieka jest interes osobisty, stąd jego celem pozostaje tak kształtować swój los, aby był on możliwie najlepszy, byle tylko nie powodować krzywdy innych ludzi. Cel ten osiąga się, gdy jednostka posiada pełną wolność ekonomiczną, produkcji i konsumpcji, czyli jest obdarzona tzw. świętą wolnością (liberté sacrée). Działa wówczas porządek (stan) naturalny, natomiast gdy zwracamy uwagę na interesy społeczne innych ludzi - przejawia się też tzw. porządek pozytywny (społeczny). Stan naturalny ma właściwą dla siebie, naturalną strukturę, w tym mechanizm samoczynnej regulacji przywracania równowagi ekonomicznej. Zadaniem ekonomisty, niczym lekarza, jest poznanie naturalnych praw działania gospodarki społecznej, a następnie takie nań oddziaływanie, które usunie wszelkie przeszkody w jego rozwoju. Fizjokraci uznawali wszelkie aktywne formy interwencji i regulacji naturalnego mechanizmu gospodarczego za wysoce szkodliwe i niepotrzebne. Podstawową maksymą tej szkoły ekonomicznej stała się zasada „lesserferyzmu” (od słowa laisser-faire, nie przeszkadzać), pozostawiająca gospodarce pełną swobodę rozwoju, a w praktyce stosowanie polityki nieinterwencji i pełne przyzwolenie na wolną konkurencję podmiotów gospodarczych.

Źródła bogactwa. Handel i przemysł powinny być związane z rolnictwem krajowym, dla którego stanowią zaplecze, zapewniając przerób i wymianę produktów rolnych. Przywóz z obcych krajów surowców i środków żywności jest szkodliwy, podcina bowiem naturalne fundamenty rozwoju gospodarki. Żródłem naturalnego bogactwa kraju jest jedynie ziemia i praca produkcyjna w rolnictwie, które daje produkt dodatkowy, czyli nadwyżkę nad poniesionymi nakładami i kosztami utrzymania. Nie dotyczy to jednak drobnego rolnictwa, lecz wielkiej produkcji rolnej, wytwarzającej na rynek, inwestującej kapitały w nowe techniki rolne (płodozmian, nawożenie, hodowla bydła) i urządzenia produkcyjne. Ze względu na swoja rolę rolnictwo musi być otoczone największą opieką państwa; natomiast inne warstwy społeczne i działy gospodarcze trzeba pozostawić swojemu losowi. Model struktury społecznej kraju. Fizjokraci wyodrębniali w społeczeństwie 3 podstawowe klasy, przypisując im inne role i przydając różne znaczenie w rozwoju gospodarczym: Klasa właścicieli (panujący król oraz świeccy i duchowni właściciele ziemscy). Jest ona stróżem prawa i porządku publicznego, a jednocześnie posiada wyłączną własność ziemi. Z tytułu tzw. nakładów pierwotnych (lokacja i zagospodarowanie osad przed wiekami, organizacja produkcji rolnej, inwestycje produkcyjne) ma ona prawo pobierać rentę dzierżawną, rozumianą jako procent i amortyzacja tych pierwotnych nakładów oraz zysk dający bezpłatnie przez płodną naturę. Przychody osiągane przez właścicieli ziemskich są częściowo konsumowane, a częściowo inwestowane. Jako zapłata za środki żywności trafiają do rąk rolników, a jako zapłata za wyroby rzemieślnicze - do rąk warstw miejskich. W ten sposób powstaje ciągle odnawiający się popyt, który uruchamia i utrzymuje mechanizm gospodarki całego kraju. Klasa produkcyjna składa się tylko z rolników, drobnych, których gospodarka ledwie wystarcza na własne utrzymanie (jest więc gospodarka rabunkową), oraz rolników produkcyjnych, uprawiających ziemię przy użyciu własnego kapitału obrotowego (zakup ziarna na siew i utrzymanie robotników rolnych) i według zasad racjonalnego gospodarowania. Kapitały zainwestowane w rolnictwie powinny być wolne od podatków. Klasa bezpłodna (jałowa) składa się z rzemieślników, kupców i przemysłowców. Nie wytwarza ona żadnej nadwyżki jak rolnictwo, zasługuje więc jedynie na wynagrodzenie za pracę; jeśli dzieje się inaczej, to ze szkodą i kosztem klasy produkcyjnej rolników. Handel powinien odbywać się tylko między producentami i konsumentami, wszelkie pośrednictwo jest szkodliwe dla kraju. Ochrona interesów przemysłu i handlu przez system przywilejów i licencji, jak ma to miejsce w epoce merkantylistycznej, jest szkodliwe dla kraju.

Stosunek do ubóstwa. Ubóstwo powstaje wskutek interwencji państwa, w rezultacie udzielania przywilejów i przy braku wolności ekonomicznej. Głównym źródłem ubóstwa są niewłaściwe podatki. Podatek powinna płacić jedynie klasa właścicieli ziemskich (teoria tzw. jedynego podatku). Tablica ekonomiczna Quesnaya jako pierwszy w dziejach ekonomii schemat reprodukcji prostej (zob. poniższy schemat tabelaryczny) Uwagi do schematu. Żywność i surowce zakupione przez klasę jałową za 2 mln. zostaną przetworzone na art. przemysłowe o wartości takiej samej, a więc 2 mln. Podobnie środki pozostające w rękach właścicieli zostaną zużyte, ale będzie mieć ona prawo do kolejnej renty dzierżawnej. Jedyną klasą produkcyjną, która zużyje żywność, surowce i artykuły przemysłowe (tu narzędzia rolnicze) o wartości 3 mln., a przy tym uzyska produkt wyższej wartości, tj. 5 mln. liwrów są rolnicy. Klasa jałowa może część swego dochodu zużyć na zakup towarów luksusowych lub surowców zagranicznych. Z tego powodu część dochodu nie wróci do rolnictwa, co spowoduje zastój gospodarczy, a nawet oczekiwany przez fizjokratów z niepokojem wieki kryzys. Krytyka schematu Quesnaya jako pozbawionej realnej podstawy statystyczn Tablica ekonomiczna Quesnaya jako pierwszy w dziejach ekonomii schemat reprodukcji prostej. Tablica przedstawia proces cyrkulacji gospodarczej w kraju na przełomie 2 okresów produkcyjnych.

Uproszczony schemat przedstawia obieg dóbr jaki miał miejsce we Francji w ostatnim roku życia Fr. Quesnaya (jesień1773 - jesień 1774 r.).

Klasyczna ekonomia angielska: Adam Smith Warunki rozwoju.

Rewolucja francuska (1789). Wolność. Równość. Braterstwo.

1. Wolność osobista przypisana jednostce nie z tytułu urodzenia w stanie uprzywilejowanym, lecz z faktu urodzenia w ogóle, jako człowieka. Wolność ekonomiczna jako jej konsekwencja.

2. Równość wobec prawa jako warunek powstania społeczeństwa obywatelskiego, a zarazem rozwoju normalnej gospodarki rynkowej (samodzielność prawna i ekonomiczna podmiotów obecnych na rynku). Wprowadzenie prawa powszechnego, obejmującego wszystkich obywateli w tym samym zakresie, w miejsce prawa stanowego, obejmującego tylko członków grupy. Złamanie fundamentów społeczeństwa feudalnego i stworzenie podstaw nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego.

3. Solidaryzm jako warunek funkcjonowania społeczeństwa.

Rewolucja przemysłowa w Anglii (koniec XVIII - początek XIX w.): wynalezienie maszyny parowej (1769) i jej zastosowanie w przemyśle i komunikacji (lokomotywa Stephensona z 1814 r.); wytapianie żelaza przy użyciu węgla kamiennego (dotychczas - drzewnego); rewolucja w przemyśle włókienniczym: budowa przędzarki (1764-1775-1779), krosna mechanicznego (1785), odziarniarki (1793) i innych maszyn przędzalniczych. Obfitość wolnej siły roboczej, przy wysokim przyroście naturalnym. Adam Smith (1723-1790); Szkot, studiował w Glasgow i Oksfordzie, wykładał literaturę i retorykę w Edynburgu, a następnie logikę i filozofię moralną w Glasgow; podróżował jako guwerner po Europie (1763-66), bywał we Francji na spotkaniach encyklopedystów i fizjokratów; w l. 1766-1776 napisał fundamentalne dzieło ekonomii klasycznej pt. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, wyd. polskie 1954); pochowany w Canongate, pod skromnym, ale wiele mówiącym nagrobkiem (TU LEŻY ADAM SMITH, AUTOR BOGACTWA NARODÓW). Pogląd na świat i społeczeństwo

Istnieje Bóg (duch uniwersalny), który rządzi światem poprzez prawa naturalne. Każdy człowiek w sposób wrodzony dąży do bogactwa, co jest korzystne dla społeczeństwa, bo daje mu pewne korzyści. Natura ludzka jest jednakowa: homo oeconomicus jest z urodzenia próżny, dumny, leniwy, niemoralny i chciwy; innych ludzi używa do zaspokojenia swoich potrzeb, kieruje się własnym interesem, chce mieć więcej niż ma oraz pragnie wykonywać pracę dla siebie łatwiejszą. Dlaczego więc taka zbiorowość egoistów i próżniaków nie rozpada się pod działaniem sił odśrodkowych, zwłaszcza przy braku centralnej władzy (republiki parlamentarne)?Działanie systemu rynkowego. „Niewidzialna ręka” praw rynku1. Interes jednostki działa jako siła napędzająca, kierująca do takiej pracy, za jaką społeczeństwo jest skłonne zapłacić. Każdy z nas chce zdobyć jak najwięcej dla siebie, nie myśląc o społecznych konsekwencjach. Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu, i nie mówimy im o naszych własnych potrzebach. lecz o ich korzyściach.

2. Regulatorem życia gospodarczego i społecznego jest konkurencja, czyli sprzeczność interesów podmiotów występujących na rynku. Każdy podmiot ma do czynienia z całą grupa podobnie motywowanych osobników, którzy dążą do tego samego. Człowiek nie może więc powodować się tylko własną chciwością, bo konkurenci szybko wyeliminują go z rynku. Tak więc, jeśli ustawi wyżej ceny - straci klientów lub nabywców, jeśli za mało zapłaci swoim robotnikom, porzucą oni pracę i przejdą do lepiej wynagradzanej. Działanie we własnym interesie, ale w otoczeniu innych jednostek o podobnej motywacji, prowadzi do konkurencji, a dzięki niej społeczeństwo otrzymuje dobra jakich poszukuje, w pożądanej ilości i po cenie, którą jest skłonne zapłacić.

3. Prawa rynku nie tylko wyznaczają konkurencyjne ceny na wyroby, lecz także zapewniają dostosowanie się producentów do wielkości społecznego zapotrzebowania na towary. Przykład z rękawiczkami i bucikami. 4. Rynek ureguluje nie tylko ceny i ilości towarów stosownie do społecznego popytu, ale wyznaczy też dochody tych, którzy współdziałają w celu wytworzenia tych towarów (nadmierne zyski osiągane w pewnej dziedzinie gospodarowania przyciągną kolejnych inwestorów, aż konkurencja między nimi doprowadzi do ograniczenia nadwyżek; wysokie płace przyciągną nadmiar pracowników, co wpłynie na obniżenie płac itp).

Wnioski dotyczące funkcjonowania gospodarki rynkowej.1. Mechanizm rynkowy to samoregulujący się system uporządkowanego zaopatrywania się społeczeństwa.2. Rynek jest anonimowy i bezwzględny, jest swoim własnym strażnikiem. 3. „Rynek jest szczytem indywidualnej swobody ekonomicznej, a zarazem najbardziej wymagającym władcą”.4. Wolność ekonomiczna jest złudzeniem; postępowanie wbrew prawom rynkowym (a wedle indywidualnych pomysłów) prowadzi do ruiny gospodarczej. Współczesna ocena systemu rynkowego. Opisany trafnie przez A. Smitha system był charakterystyczny dla kapitalizmu wolnokonkurencyjnego (liberalnego). Obecnie taki system nie istnieje, bowiem rynek został zdominowany przez wielkie korporacje i potężne związki zawodowe. Wzrosła także interwencja państwa w procesy gospodarcze. System rynkowy a jednostka i społeczeństwo. Teoria bogactwa narodów.Źródłem bogactwa nie jest złoto i przywileje kupców (jak u merkantylistów), czy uprawa roli (jak u fizjokratów). Bogactwo składa się z dóbr konsumowanych przez wszystkich ludzi w społeczeństwie; celem życia gospodarczego jest więc przepływ dóbr i usług konsumowanych. Źródłem zdobycia i powiększenia bogactwa jest praca, a podstawą zwiększenia jej skuteczności - akumulacja, pojmowana jako proces ciągłego inwestowania. Podział i specjalizacja pracy wpływają bardzo skutecznie na wzrost wydajności. Przykład fabryki szpilek, w której proces technologiczny został rozłożony na wiele prostych czynności. Społeczny podział pracy obniżył koszty wytwarzania towarów. Prawo akumulacji, czyli ustawicznego inwestowania oszczędności. Akumulujcie, a świat na tym skorzysta!

Młoda arystokracja przemysłowa Anglii nie zwykła nawet dawać większych datków na cele dobroczynne (na szkółkę niedzielna w Manchesterze zebrano 2,5 tys. funtów szterlingów, z czego tylko 90 funtów przekazali najwięksi pracodawcy w regionie), aby nie tracić pieniędzy na cele pozaprodukcyjne. Akumulacja przynosiła korzyść jednostce, ale również espołeczeństwu (np. zakup maszyn powodował zwiększone zapotrzebowanie na siłę roboczą), choć nie mogła trwać w nieskończoność (bowiem zyski z kolejnych inwestycji pochłaniały coraz wyższe płace). Prawo populacji. Według A. Smitha liczbę robotników - jak każdego towaru - można regulować odpowiednio do popytu: jeśli płace będą wysokie, liczba robotników wzrośnie i odwrotnie. Inaczej: „pobyt na ludzi, podobnie jak popyt na każdy inny towar, reguluje z konieczności proces rozradzania ludzi”. Proces możliwy tylko w ówczesnych warunkach, wysokiej śmiertelności i umieralności, wyższe płace mogły w znacznym stopniu wpływać na liczbę dzieci dożywających wieku produkcyjnego. Tak więc wzrost akumulacji powoduje podniesienie płac, ale wzrost liczby robotników znów wprowadza równowagę. Tak jak w przypadku działania rynku, sprzeczne tendencje zestawione razem dają równowagę ekonomiczną i społeczną. Leserferyzm A. Smitha. 1. Rynek należy pozostawić w spokoju, a wtedy tak pokieruje systemem, że osiągnie on najwyższe efekty. 2. Im mniej państwa, tym lepiej: rządy są rozrzutne, nieodpowiedzialne i bezproduktywne.3. Powinno się znieść wszelkie przeszkody i pozwolić na to, aby rynek sam doszedł do naturalnych poziomów cen, płac, zysków i produkcji.4. Ograniczenia importu i subwencje eksportowe powinny zostać zniesione.

5. Wydatki państwa na nieproduktywne cele (opieka społeczna? A. Smyth się tym zagadnieniem nie zajmował) należy ograniczyć. Ocena systemu (z pozycji ahistorycznych!)1. Teoria ewolucyjnego rozwoju gospodarki nie przetrwała, gdy po jakimś czasie okazało się, że nie rozwija się ona progresywnie, lecz w rytmie cykli koniunkturalnych.2. Przedstawił system stacjonarny, mało dynamiczny (nie zauważył rewolucji przemysłowej i trwałych zmian społecznych, jakie ona spowodowała).3. Zbudował jako pierwszy w pełni naukowy system objaśniający działanie mechanizmów rynkowych w warunkach wolnej konkurencji; system ściśle wbudowany w porządek społeczny. Klasyczna ekonomia angielska: D. Ricardo i T. R. Malthus. Warunki rozwoju.Brak dokładnych informacji o stanie zaludnienia Anglii na przełomie XVIII/XIX w. Przeświadczenie o zbyt niskim, a potem nazbyt gwałtownym przyroście liczby ludności, za którym nie nadążały możliwości jej wyżywienia. Sprzeczność interesów ujawniających się między klasą przemysłowców, zarazem pracodawców, a wielkich właścicieli ziemskich, producentów zboża. Wzrost cen na zboże w ostatniej dekadzie XVIII (czterokrotny) jako konsekwencja faktycznego przyrostu liczby ludności i wzrostu zapotrzebowania na żywność. Wzrost zysków z rolnictwa na początku XIX w. Import taniego zboża z kontynentu i reakcja właścicieli ziemskich w parlamencie. Uchwalenie Ustaw Zbożowych (Corn Laws, 1815), które nakładały ruchome cła na importowane zboże: im niższe były ceny zboża sprowadzanego, tym wyższe stawki celne. Kryzys w rolnictwie w latach wojen napoleońskich (1813-1815) i ustalenie się cen pszenicy na głodowym poziomie. Kres modelu progresywnej gospodarki rynkowej stworzonej przez A. Smitha,w którym wszyscy osiągają trwałe i długotrwałe korzyści. Powstanie systemów ekonomicznych o cechach konfrontacyjnych, ujawniających sprzeczności interesów klas i grup społecznych. Thomas Robert Malthus (1766-1834), duchowny anglikański, później profesor ekonomii politycznej, autor Eseju o prawie ludności (1798), w którym dostrzegł podstawową sprzeczność między rosnącą liczbą liczba ludności a wyczerpującymi się zasobami żywności, a także dzieła pt. Zasady ekonomii politycznej... (1820). Jako pierwszy przewidywał istnienie w gospodarce rynkowej zjawisk koniunktury (określał ją jako „ogólny przesyt”, czyli zalew towarów bez nabywców) i recesji, ale nie potrafił tego przekonująco objaśnić. Podstawy teorii maltuzjańskiej 1. Podstawowym problemem i nieszczęściem jest nadmierna liczba ludności na świecie, niewspółmierna do możliwości jej wyżywienia. 2. Ilość pożywienia reguluje liczebność rodzaju ludzkiego, podobnie jak dzieje to się w przyrodzie (apokryficzny przykład Juana Fernandeza, który u wybrzeży Chile pozostawił kozy na mięso, a gdy się nadmiernie rozmnożyły, regulował ich liczebność wypuszczając na brzeg psy).3. Ludność podwaja się przeciętnie co 25 lat, czyli rośnie w postępie geometrycznym (1, 2, 4, 8, 16, 32 itp.), natomiast środki utrzymania powiększają się dużo wolniej, w postępie arytmetycznym (1, 2, 3, 4, 5, 6 itp.).4. Ludzkość jako gatunek broni się przed katastrofą w taki sam sposób jak świat zwierzęcy: zmniejszeniem populacji proporcjonalnie do istniejących zasobów żywności przez choroby, epidemie, głód, wojny i inne plagi.5. Klęski elementarne stanowią więc naturalny i pozytywny mechanizm regulujący stan zaludnienia; człowiek może poza tym powstrzymać się od prokreacji. Konsekwencje i ocena teorii maltuzjańskiej. 1. Nędza jest naturalnym stanem większej części społeczeństwa. Walka z nią nie może być skuteczna, bo robotników jest zbyt wielu, przy czym wzrost wynagrodzenia za pracę nie poprawia ogólnej zamożności; robotnicy bowiem bez umiaru oddają się prokreacji, a kolejne dzieci konsumują wszelkie nadwyżki żywnościowe. Malthus - bez przekonania - zalecał seksualną powściągliwość (pochwalał celibat, sam jednak - wprawdzie późno - ale założył rodzinę), opóźnianie wieku zawierania małżeństw; przy tym był przeciwny antykoncepcji.2. Ogólne wnioski wynikające z teorii Malthusa (groźba przewagi przyrostu ludności nad wydajnością rolnictwa) okazały się słuszne; jednak zalecane środki - uproszczone lub naiwne.3. Tempo przyrostu ludności w najbardziej rozwiniętych krajach europejskich wyraźnie zmalało już w końcu XIX w. (na skutek urbanizacji i zmniejszania się liczby potomstwa; dzieci w mieście bowiem traktowane były jako obciążenie pracujących rodziców, a na wsi - jako powiększenie zasobów gospodarstwa), a w skali światowej w ostatnim ćwierćwieczu XX w. 4. Kontrola urodzeń w drugiej połowie XX w.5. Rewolucja demograficzna (XIX-XX w.) David Ricardo (1772-1823), syn londyńskiego giełdziarza i bankiera, żydowskiego imigranta z Holandii. Terminował u ojca, ale wkrótce zerwał z rodziną, gdy ta nie zaakceptowała jego małżeństwa z ładną kwakierką. Przeszedł więc na unitarianizm i zaczął robić majątek na giełdzie na własną rękę. Już w 1797 r. zgromadził pokaźny majątek, dzięki czemu mógł zająć się pracą naukową. Ostatecznie wycofał się z giełdy w wieku 42 lat, zgromadziwszy fortunę o wartości 500-1.600 tys. funtów szterlingów. Tak w nauce, jak i w działalności finansowej miał dar odrzucania przypadkowych wydarzeń i skupiania się na podstawowych strukturach i zasadach życia społecznego i gospodarczego. Jego niewiarygodne powodzenie w operacjach giełdowych wynikało nie tyle z niezwykłych uzdolnień matematycznych, co ze znajomości zachowań ludzi, którzy mają zwyczaj przypisywać zdarzeniom zbyt duże znaczenie. Jeśli obracając akcjami stwierdził, że istnieją powody niewielkiego wzrostu ich wartości, kupował je, gdyż był pewien zysku. Gdy wartość akcji spadała, sprzedawał w przekonaniu, że niepokój i panika spowodują ich gwałtowną wyprzedaż, nie uzasadnioną okolicznościami (sir John Bowring). Zdobył powszechny szacunek, został członkiem Izby Gmin. Za jego sprawę ekonomia polityczna stała się tak popularna, że znajomości jej zasad wymagano nawet od kandydatek na bony! Był naukowym adwersarzem Malthusa, ale zarazem jego największym przyjacielem. Doradzał mu w sprawach finansowych, czego zresztą pastor nie potrafił w pełni wykorzystać (sprawa obligacji państwowych emitowanych podczas wojen napoleońskich). Pozostawał pod wpływem dzieła A. Smitha O bogactwie narodów. Napisał rozprawy: Wysoka cena złota (1809), O wpływie niskich cen zboża na zyski od kapitału (1815), a swój system przedstawił w dziele pt. Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania (1817). Podstawy systemu ekonomicznego D. Ricardo1. W przeciwieństwie do A. Smitha nie widział w ekonomii wielkiej harmonii społecznej i źródła korzyści dla wszystkich, lecz pole ustawicznej walki, toczonej przez posiadaczy ziemskich z pozostałymi klasami społecznymi; świat gospodarki i związanej z nią polityki jest według niego teatrem tragicznych zmagań.2. Prawdziwym beneficjentem gospodarki rynkowej jest posiadacz ziemski. Robotnik otrzymywał wynagrodzenia za pracę, kapitalista miał zysk z poczynionych i zainwestowanych oszczędności (akumulacja), natomiast właściciel ziemski miał dochód w postaci renty z posiadanej ziemi, bez względu na to czy uprawiał ją dobrze czy tylko tak sobie. W przeciwieństwie do pozostałych źródeł dochodu renta nie była ograniczana przez konkurencję ani siłę zaludnienia. Zależała od zróżnicowania w produktywności ziemi (tzw. renta różniczkowa) - wywodziła się z różnicy kosztów uprawy ziemi, dobrej i gorszej.3. Ricardo zauważył, że płace robotników zależą nie tyle od ich wydajności, co od kosztów utrzymania (przysłowiowa kromka suchego chleba). To stawia w uprzywilejowanej sytuacji nie kapitalistę (który musi inwestować i płacić robotnikom coraz wyższe wynagrodzenie), lecz właściciela ziemskiego, który w tej sytuacji odnosi korzyści z wyższych cen zboża (wyższych, bo rośnie liczba robotników) nawet wtedy, gdy zaniedbuje swoje grunty. Ocena teorii D. Ricardo System zróżnicowanych i nieuzasadnionych dochodów działał dopóki przemysłowcom nie udało się przełamać pozycji i oporu arystokracji ziemskiej; import taniego zboża z Europy zmniejszył dochody z rolnictwa. Wykazana sprzeczność interesów wskazanych grup zeszła więc na dalszy plan, ale kierunek rozumowania zaproponowany przez D. Ricardo utrzymał się w ekonomii politycznej do dzisiaj. Od utopii ekonomicznych do ekonomii społecznej. Wrunki rozwoju przemysłu w Anglii w I połowie XIX w. Uciążliwe warunki pracy w fabrykach: masowe zatrudnianie dzieci, długi i nienormowany dzień pracy (do 16 h), kary fizyczne - traktowane jako naturalny porządek rzeczy. Sprzeciw wobec mechanizacji produkcji przez niszczenie maszyn (luddyzm). Działalność Roberta Owena (1771-1858). Ubogi Walijczyk wcześnie podejmuje pracę w sklepie z wyrobami lnianymi. Założenie fabryczki produkującej maszyny włókiennicze w Manchesterze. Objęcie posady kierownika przędzalni u Drinkwatera. Założenie wzorowo zorganizowanej fabryki w New Lanark (Szkocja) z modelowym osiedlem robotniczym. Humanitarne traktowanie robotników czynnikiem motywacyjnym. Troska o wykształcenie i wychowanie dzieci. Wysoka wydajność i zyskowność produkcji (osiągnął w rezultacie majątek w kwocie 60 tys. funtów szterlingów).

Plan reorganizacji społecznej przez utworzenie samowystarczalnych wsi spółdzielczych o charakterze produkcyjnym i rolnym (800-1200 osobowych komun-kibuców). Realizacja pomysłu w USA przez założenie Nowej Harmonii i ogłoszenie Deklaracji Umysłowej Niepodległości (1826) - „od własności prywatnej, religii i małżeństwa”. Krach przedsięwzięcia. Upowszechnienie idei ruchu spółdzielczego (zwłaszcza spożywców) i zawodowego; powstanie związków zawodowych (Grand National) w 1833 r. Osiągnięcia: 1. nadanie ludzkiego wymiaru gospodarce rynkowej; 2. uznanie, że otaczający świat staje się nam przyjazny lub wrogi nie ze swojej natury, lecz ze względu na naszą działalność („człowiek jest tworem okoliczności”). Działalność Saint Simona (1760-1825). Arystokrata francuski, wychowany w blasku rodowego nazwiska i poczuciu misji dziejowej („Niech pan wstaje, panie hrabio, ma pan dzisiaj dokonać wielkich czynów”). Udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych AP i rewolucji francuskiej (po stronie ludu). Objawienie w celi więziennej: Karol Wielki przepowiada mu karierę filozofa. Dziwaczne poszukiwania wiedzy teoretycznej (dyskusje z uczonymi) i praktycznej znajomości życia społecznego (terminowy kontrakt małżeński, zakończony po roku „małżeństwo jako instytucja oświatowa ma swoje ograniczenia”). Katastrofa finansowa i życiowa (nieudane samobójstwo). Twórca religii przemysłowej: dochody człowieka powinny być miarą jego pracy. Działalność Charlesa Fouriera (1772-?). Francuski komiwojażer, fantazyjny filozof dziejów świata, oczekujący na ostatni etap jego rozwoju (Harmonii, człowiek miał w nim osiągać wiek 144 lat). Twórca koncepcji falansterów, zorganizowanych niczym wsie spółdzielcze Owena (ale jak przystało na Francuza - z centralną kuchnią dla wszystkich). Praca źródłem przyjemności. Wspólnota pracy (Małe Hordy). Wnioski:1. Ekonomia utopijna była reakcją na ekonomię klasyczną, odkrywającą niewzruszone prawa gospodarki rynkowej, którym człowiek musiał się bezwzględnie podporządkować;2. Projekt zbudowania nowego społeczeństwa według wspólnoty własności (współposiadania) i solidaryzmu społecznego, a nie troszczenia się tylko o własny interes.3. Współczesne zastosowania - skandynawskie modele państwa opiekuńczego. Geniusz w służbie utopii. John Stuart Mill (1806-1873) Wszechstronne i wczesne wykształcenie w naukach klasycznych, potem w zakresie logiki i ekonomii politycznej. Inspiracja Harriet Taylor. Swoje poglądy ekonomiczne zawarł w dziele pt. Zasady ekonomii politycznej (1848). Odkrył, że przedmiotem praw ekonomicznych nie jest podział wytworzonych bogactw, bo ten zależy od praw i zwyczajów konkretnego społeczeństwa, lecz produkcja. W rezultacie takie kategorie i zjawiska jak obniżanie płac, wyrównywanie zysków, czy podwyższanie renty gruntowej nie mają charakteru praw naturalnych (jak chcieli ekonomiści klasyczni), więc można je zmieniać. Z czasem okazało się, że jest to mechanizm zwrotny: wpływ ludzi na dystrybucję bogactw (np. 100% podatek nałożony na zysk) odbija się na poziomie produkcji. J. S. Mill stał się jednak prekursorem dystrybucji dochodów według kryteriów społecznych np. przez opodatkowanie ren, podatki spadkowe. Karol Marks (1818- 1883) jako grabarz systemu kapitalistycznego. Niemiec pochodzenia żydowskiego, z wykształcenia dr filozofii, zajmował się dziennikarstwem i organizowaniem ruchu robotniczego. Powołał do życia Związek Komunistów, dla którego opracował tezy programowe w postaci słynnego Manifestu Komunistycznego (1848). Stworzył Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników (tzw. Pierwszą Międzynarodówkę) w 1864 r., liczący w okresie największego rozwoju 7 mln. członków. Dziełem jego życia i biblią ruchu komunistycznego był Kapitał (t. I-IV). Twórca teorii ekonomicznej oraz nowej teorii dziejów. Patron i ideowy przywódca światowego ruchu komunistycznego aż do momentu jego upadku w ostatnich latach. Bałwochwalczo czczony zwłaszcza w b. ZSRR. Ożeniony z córką barona Jenny von Westphalen, z którą miał 5 dzieci; żył w nędzy, wspierany przez przyjaciela i współpracownika Fryderyka Engelsa. Teoria materializmu historycznego. Podstawą każdego ustroju społecznego jest produkcja i wymiana jej produktów. W każdym społeczeństwie podział wytworzonych produktów prowadzi do zróżnicowania ludzi na klasy i stany. Z tego powodu wielkie zmiany społeczne i przewroty polityczne zależą od zmian w sposobie produkcji i wymiany, mają więc przede wszystkim podłoże ekonomiczne (są więc nieuniknione), a nie filozoficzne czy polityczne. Każde społeczeństwo ludzkie jest zbudowane na bazie ekonomicznej, twardych realiach gospodarczych konkretnej epoki historycznej. Niezależnie od tego, społeczeństwu potrzebna jest nadbudowa pozaekonomicza, w postaci prawa (które reguluje więzi społeczne), państwa (nadzoruje funkcjonowanie społeczeństwa i egzekwowanie prawa), religii (określa świadomość zbiorową) i filozofii (rozumianej wówczas jako kwintesencja nauki). Forma nadbudowy jest zawsze dostosowana do rodzaju bazy ekonomicznej i tak np. rozwinięte społeczeństwo klasowe nie może rządzić się regułami prymitywnej wioski. Społeczeństwo jest zorganizowane w struktury grupowe (klasowe) pozostające w określonym stosunku (korzystnym lub nie) do istniejących form produkcji. Każda zmiana bazy ekonomicznej pociąga za sobą zmiany stosunków społecznych (nadbudowy). Rozwój gospodarki kapitalistycznej wskazywał na nieuchronną rewolucję ze względu na powstające sprzeczności między bazą a nadbudową. Baza produkcji przemysłowej stawała się bowiem procesem coraz bardziej zorganizowanym i zintegrowanym, natomiast nadbudowa prywatnej własności - systemem najbardziej indywidualistycznym ze wszystkich istniejących w dziejach systemów. W rezultacie kapitalizm zmierza ku zagładzie w drodze kryzysu gospodarczego, recesji i społecznego chaosu. Gdy kryzys gospodarczy osiągnie apogeum, zwycięży proletariat, nowa klasa robotnicza, przodująca siła nowego społeczeństwa (według W. I. Lenina - już kumunistycznego). Teoria systemu kapitalistycznego. Podstawą gospodarki jest towar, sprzedawany po właściwej cenie. Ceną towaru jest wartość, czyli (za D. Ricardo) zawarta w nim praca, bezpośrednia (fizyczna) i pośrednia (wytworzenie maszyny). W systemie marksowskim(sic) zysk powstaje w drodze szczególnego wykorzystania siły roboczej. Do jej opłacenia potrzeba bowiem mniej pieniędzy, niż wydaje kapitalista na opłacenie robotnika. Wartość siły roboczej mierzy się bowiem ilością pieniędzy potrzebnej robotnikowi do swojej i rodziny egzystencji (A. Smith, D. Ricardo). Robotnik wytwarza w rzeczywistości więcej niż wynoszą jego opłacone koszty utrzymania, resztę jednak zatrzymuje kapitalista w postaci zysku. Marks nazywał nieopłaconą część pracy „wartością dodatkową”. Kapitaliści mają więc zysk, ale wszyscy ustawicznie ze sobą konkurują, także o siłę roboczą. W tej sytuacji płace mają tendencję wzrostową, a wartość dodatkowa (i zyski) - tendencję spadkową. Kapitaliści mogą wprawdzie wprowadzić do fabryk wydajniejsze maszyny, ale zysku przez to nie powiększy, co najwyżej obniży koszt pracy (w warunkach bezrobocia spowodowanego mechanizacją produkcji). Zysk bowiem - zdaniem Marksa - mogą tworzyć tylko żywi robotnicy, a nie maszyny. Tak czy inaczej malejąca stopa zysku doprowadzi w końcu przedsiębiorstwa do bankructwa, a to w postaci masowej - do kapitalistycznego kryzysu. Kryzys (obecnie mówi się raczej o recesji) ma jednak znaczenie uzdrawiające, bo prowadzi do odnowienia możliwości systemu. Robotnicy pozbawieni pracy godzą się bowiem na płace niższe od ich wartości; pojawia się znów wysoka wartość dodatkowa, ekstra zyski, które ponownie napędzają koła gospodarki. I tak do następnego kryzysu, za każdym razem coraz poważniejszego. Kresem rozwoju jest rewolucja proletariacka, wywłaszczenie kapitalistów i powstanie społeczeństwa bezklasowego. Ocena systemu marksowskiego (także ahistoryczna).1. Teoria okazała się wiarygodna (z pewnymi zastrzeżeniami) dla liberalnego kapitalizmu; koncepcja wartości dodatkowej nie sprawdziła się w warunkach gospodarki monopolistycznej i w okresie rewolucji naukowo-technologicznej.2. Wprowadzenie do ekonomii kategorii siły roboczej jako towaru.3. Trafna prognoza wyprzedzająca wiele zjawisk i procesów jakie rzeczywiście zaszły w świecie kapitalistycznym:3.1. Zyski rzeczywiście mają tendencję spadkową, a utrzymanie ich ciągłości wymaga ustawicznego rozwoju;3.2. Potrzeba wzrostu wymusza poszukiwania nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych (ścisła zależność między innowacyjnością a rentownością w przemyśle);3.3. Gospodarka rozwijała się w ramach cykli koniunkturalnych;3.4. Gospodarka została zdominowana przez wielkie przedsiębiorstwa i monopole; 3.5. Obecnie większa część siły roboczej sprzedaję swoją pracę na rynku.4. Brak stabilności i społecznej elastyczności systemu kapitalistycznego, zwłaszcza w Europie, wielka koncentracja bogactwa i władzy. Prorokowany upadek systemu kapitalistycznego jednak nie nastąpił; kapitalizm okazał się strukturą ekonomiczną zdolna do działań dostosowawczych: Norwegia - egalitarny program redystrybucji dochodów;Japonia - dożywotnie zatrudnienie pracowników;Francja - system planowania gospodarki narodowej;Anglia - narodowy system ochrony zdrowia i opieki społecznej;Szwecja - system gospodarki społecznej. Ekonomia subiektywistyczna. Warunki rozwoju. Rozwój produkcji wielkoprzemysłowej w Anglii, Francji i Niemczech w latach 1848-1871. Powstanie przemysłu w Rosji i na Bałkanach. Rozwój komunikacji i łączności (koje, żegluga, telegraf). Zmiana form organizacji produkcji, cyrkulacji i kredytu: powstanie spółek akcyjnych, nowoczesnych banków i giełd. Początki monopoli. Rozwój ruchu zawodowego i teorii socjalistycznych. Regres życia naukowego i akademickiego. Epigonizm. Tendencje imperialistyczne w polityce największych potęg gospodarczych świata. Powstanie imperium brytyjskiego i francuskiego; spóźnione Niemcy biją się o kolonie. Szkoły w ekonomii subiektywistycznej (lata 70-te XIX - początek XX w.)A. Austriacka: Karol Menger (1840-1921), wykładowca Uniwersytetu Wiedeńskiego, autor Zasad ekonomii politycznej (1871), potem Eugeniusz Böhm-Bawerk i Fryderyk Wieser;B. Anglosaska: Wiliam Stanley Jevons (1835-1882), autor Teorii ekonomii politycznej (1871), następnie Alfred Marshall (1842-1924), prof. Uniwersytetu w Cambridge, autor Zasad ekonomiki (1890), John Bates Clark (O podziale bogactw...), Artur Cecil Pigou; C. Lozańska: Leon Walras, prof. Uniwersytetu w Lozannie, autor Podstaw czystej ekonomii politycznej (1874-1877) oraz Vilfredo Pareto (1848-1923), napisał Wykład ekonomii politycznej (1895) i Podręcznik ekonomii politycznej (1906) Zasady i założenia ekonomii subiektywistycznej1. Mikroekonomiczny punkt widzenia na gospodarkę (poprzednio - makroekonomiczny, całościowy), uznający motywy postępowania jednostki ludzkiej za odpowiedni punkt wyjścia badań ekonomicznych. Indywidualizm poznawczy. 2. Subiektywizm, pokazujący stosunek jednostki ludzkiej do rzeczy (problem pożądania rzeczy, zadowolenia z jej osiągnięcia - hedonizm). Wedle subiektywistów jednostka dąży do maksymalizacji zadowolenia i minimalizacji przykrości. Wartość jako kategoria ekonomiczna sprowadzona zostaje do sumy zadowolenia jednostki z konsumpcji lub posiadania określonego dobra. Koszty - to suma ofiar lub wyrzeczeń.3. Uznanie prymatu konsumpcji, a w konsekwencji prymatu wymiany nad produkcją. Rynek jest zespołem więzi między konsumentami. Spośród 2 podstawowych praw ekonomicznych, podaży i popytu, subiektywiści kładą nacisk na popyt. Społeczeństwo jest sumą jednostek konsumpcyjnych. Celem wszelkiej produkcji jest zaspokajanie anie potrzeb, a nie wytwarzanie dóbr dla nich samych.4. Zastosowanie na szeroką skalę rachunku marginalnego. Zastąpienie badań wielkości globalnych i przeciętnych (ekonomia klasyczna) analizą wielkości krańcowych (ang. marginal), czyli przyrostów i ubytków. Analiza ekonomiczna oparta na zachowaniach konsumentów. Dążą oni do zakupu „koszyka dóbr” (zasobu o kreślonej strukturze asortymentowej i jakości), który pozwala osiągnąć maksimum łącznej użyteczności (zadowolenia), czyli osiągnięcia tzw. stanu równowagi. Maksymalizacja łącznej użyteczności realizowana jest przez porównywanie przyrostów nabywanych dóbr. Teoria użyteczności krańcowej (wg szkoły austriackiej) W miarę zwiększania konsumpcji danego dobra wywołany tym przyrost zadowolenia z względu na konsumpcję kolejnej jednostki maleje, a więc tzw. użyteczność krańcowa jest coraz mniejsza. Intensywność każdej potrzeby zmniejsza się w miarę jej zaspokajania. O zadowoleniu decyduje intensywność potrzeby i wielkość zapasów. Np. człowiek głodny pochłonie pierwszy bochenek zdobytego chleba, ale już ostatni będzie powoli ciamkał. Użyteczność krańcowa pierwszego (i jedynego) bochenka jest bardzo wysoka, kolejnego - stopniowo maleje. Użyteczność krańcowa określa wartość rzeczy. Konsument, dysponujący określonym dochodem, wydatkuje go jednak na różne dobra. Zmierza do osiągnięcia z danego dochodu maksymalnej sumy zadowolenia, czyli maksimum użyteczności. Powstaje problem, jak podzielić swój dochód między różne dobra nabywane przy danych cenach rynkowych. Otóż wybiera taki koszyk zakupów, przy którym każda złotówka wydana na ostatnią jednostkę każdego dobra przyniesie mu jednakowy przyrost zadowolenia. W ten sposób osiągnie stan równowagi i będzie powtarzał zakupy w takich samych ilościach i asortymentach w następnych okresach, do czasu aż zmienią mu się upodobania, ceny lub dochody. Anglosaski neoklasycyzm A. Marshalla. Termin „neoklasycyzm” oznacza tu próbę połączenia klasycznej ekonomii angielskiej (obiektywnej) z subiektywnym spojrzeniem na zjawiska ekonomiczne. Treścią tej pierwszej są ekonomiczne stosunki między ludźmi, natomiast drugiej - stosunek człowieka do rzeczy, postrzegany przez jego potrzeby (popyt). Teoria ceny i wartości. 1. Wszystkie związki między zjawiskami i wielkościami ekonomicznymi noszą charakter funkcjonalny, odwracalny, stąd trudno odróżnić co jest przyczyną, a co skutkiem np. cena jest funkcją popytu, ale i popyt zależy od ceny; cena jest funkcją podaży, ale rozmiary podaży zależy od ceny. 2. Wartość i cenę w równym stopniu określają czynniki konsumpcji (popyt, użyteczność) - tak chciała szkoła austriacka, jak i czynniki produkcji (podaż, koszty produkcji).3. Analiza procesów rynkowych odbywa się przy założeniu konkurencji doskonałej, tj. w warunkach tak dużej liczby podmiotów sprzedających i kupujących, że żaden z nich - manipulując podażą - nie jest w stanie wpłynąć na cenę, jest to cena równowagi cząstkowej.4. Ujęcie ceny równowagi rynkowej na wykresie pokazuje jej zależność od podaży i podaży (rycina poniżej). W miarę wzrostu ceny (odkładanej na osi Y, skala 0-100), zapotrzebowanie na dobro (popyt) maleje, a ilość dobra zaofiarowana (podaż, odkładany na osi X, skala 0-200) rośnie. Przy jakiejkolwiek cenie odmiennej od 55 oferowana na rynku i zapotrzebowana ilość dobra jest różna. Taka cena nie utrzymuje się przy doskonałej konkurencji, ponieważ nie równoważy ona podaży i popytu. Punkt równowagi rynku to punkt przecięcia krzywych podaży i popytu, a cena równowagi to dokładnie 55 zł. Metoda równowag cząstkowych pokazuje, że cena rynkowa określonego dobra zależy nie tylko od podaży i popytu na rynku na te dobra. Istnieją związki między cenami różnych dóbr, tzw. substytucyjnych, czyli wzajemnie zastępujących się (np. tłuszcze jadalne różnych rodzajów) lub komplementarnych, czyli wzajemnie uzupełniających (np. samochód i benzyna, papierosy i zapałki). Wszystkie te ceny przez mechanizm konkurencji dążą do wzajemnego dostosowania się do siebie, a rynek dąży do stanu równowagi wszystkich występujących na nim wielkości. Celem ekonomii jest opisanie stanu równowagi ogólnej rynku. Cena a czynnik czasu. Czas jako podstawowy element w funkcjonowaniu procesu równowagi. Równowaga rynkowa zależy w dużym stopniu od tempa zachodzenia procesów gospodarczych. I tak w krótkim okresie czasu sprzedawcy i nabywcy spotykali się na rynku, aby się targować, ale transakcje dotyczyły określonej ilości dóbr - np. diamentów przyniesionych w walizkach. W długim okresie ilość diamentów nie była określona. Gdy popyt był duży, można było uruchomić kopalnie, a jeśli duża podaż - zamknąć stare zakłady. Tak więc w krótkim czasie na cenę towarów wpływa ich subiektywna użyteczność (popyt), w długim - koszty produkcji. Współzależność czynników rynkowych. Podaż i popyt są jak ostrza tych samych nożyc, trudno ustalić które z ostrzy dokonuje cięcia. Ocena teorii A. Marshalla. 1. Teoria pokazuje zależność popytu od subiektywnych odczuć konsumenta, pomija natomiast obiektywne wielkości, w tym zależność popytu od dochodu narodowego i zasad jego podziału wynikających ze względów społecznych i historycznych.2. Wprowadzenie pojęcia elastyczności popytu, uwzględniającego w analizie czynnik czasu.3. Świat rzeczywisty charakteryzuje nie tyle równowaga gospodarcza i rynkowa, co ustawiczna i gwałtowana zmiana.4. Teoria jest właściwa dla ustabilizowanego społeczeństwa, podczas gdy wkrótce świat nawiedzi wojna, rewolucja i kryzys - wielkie katastrofy XX w. Konserwatywna ekonomia zupełnie nie była przygotowana do radykalnych zmian społecznych i gospodarczych. Podziemie ekonomii. Frederic Bastiat (1801-1850); francuski ekonomista, ośmieszał absurdy ekonomiczne (tunele drążone pod górami dla ułatwienia komunikacji między krajami, obstawione posterunkami celnymi, które utrudniają tę komunikację; linie kolejowe przerywane w jednym miejscu, aby dać zajęcie tragarzom; obrona wolnego handlu przed nieuczciwą konkurencją ... słońca). Henry George: łowca przygód, poszukiwacz złota, marynarz, kompozytor, dziennikarz, urzędnik, wykładowca; autor dzieła Progress and Poverty; renta ziemska źródłem nieuzasadnionych zysków; jeden podatek od posiadania ziemi panaceum na kłopoty gospodarcze. Instytucjonalizm amerykański i Thorstein Veblen (Webln)Warunki rozwoju. Powstanie kapitalizmu monopolistycznego w ostatniej ćwierci XIX w.: 1. Odejście od zasad liberalnych w dziedzinie przemysłu i obrotu towarowego w kierunku monopolizacji;2. Narastanie dystansu między krajami rozwiniętymi a zacofanymi;3. Wzrost znaczenia kapitału finansowego (połączenie kapitału bankowego i przemysłowego) i eksport kapitałów;4. Powstanie kolonializmu, protekcjonizmu i nacjonalizmu. Monopolizacja to łącznie się kapitałów i przedsiębiorstw. Istotą tego procesu było tworzenie spółek akcyjnych lub wchłanianie mniejszych zakładów i powstanie zrzeszeń monopolistycznych w formie:kartelu - grupującego przedsiębiorców tej samem branży;syndykatu - wspólnego biura sprzedaży produktów kartelu; koncernu - grupa przedsiębiorstw odrębnych prawnie, ale należących do tego samego właściciela, branżowa lub komplementarna. II rewolucja przemysłowa (1870-1914). Odkrycie elektryczności i jej praktyczne wykorzystanie. Konstrukcja silnika spalinowego. Masowa produkcja stali (w miejsce żelaza). Rewolucja w chemii (soda, kwasy, nawozy sztuczne, farmaceutyki, guma). Nowoczesna infrastruktura w miastach (oświetlenie, kanalizacja, komunikacja masowa). Wprowadzenie przymusu oświatowego. System demokracji parlamentarnej (powszechne prawo wyborcze). Powstanie masowych partii politycznych. Różnice w rozwoju Starego i Nowego Świata. Konwenanse społeczne w Europie (stopniowy awans społeczny parweniuszy). Pozycja społeczna w Ameryce ugruntowana bogactwem; duch niezależności i indywidualnych osiągnięć. Szacunek do instytucji prawa europejskiego. Bezwzględna walka konkurencyjna w USA: porwania, rujnowanie konkurencji, nowobogackie ekstrawagancje, naciąganie i ograbianie inwestorów (przykładem zakup Anaconda Copper Co. przez Henry Rogersa i Williama Rockefellera). Stan oficjalnej ekonomii amerykańskiej:apologia zaradności i przedsiębiorczości,opis funkcjonowania systemu w formie abstrakcyjnej,zaangażowanie w rozwój gospodarki utrudniające krytyczną analizę. Thorstein Veblen (1857-1929). Portret psychofizyczny. Syn norweskiego chłopa, imigranta, osiadłego w stanie Minnesota. Wychowany w pionierskich warunkach, w rodzinie patriarchalnej. Neurotyk, izolujący się od otoczenia. Wykształcony w Carleton College Academy (ślub z Ellen Rolfe, 1888), studia w Yale, zakończone doktoratem filozofii. Niepowodzenia życiowe i zawodowe. Podjęcie pracy na Uniwersytecie Cornella (1891) i Uniwersytecie Chicago, założonym w 1892 r. przez Rockefellera. Zaniedbywanie obowiązków dydaktycznych, dziwactwa, skandale towarzyskie i zła reputacja. Przenosiny do Uniwersytetu Stanforda (1906), potem Uniwersytetu Missouri (1911). Powrót pod koniec życia do Kalifornii. System ekonomiczny Veblena (instytucjonalizm) opierał się na analizie natury i działań człowieka aktywnego ekonomicznie, jego obrządków i rytuałów. Zawarty został w książce pt. Teoria klasy próżniaczej (1899), która przyniosła mu sławę. Opis systemu gospodarczego zawarł on w większym dziele pt. Teoria przedsiębiorstwa (1904).Veblen uważał, że w postępowaniu ludzi występują określone reguły, które stają się w grupie społecznej wzorcem, i z czasem, gdy zostaną powszechnie uznane, nabierają cech instytucji. Instytucje to zespoły zwyczajów i nawyków myślenia, sposobów i metod działania, uświęconych przez długotrwałą praktykę i prawne usankcjonowanie. Instytucją gospodarczą jest np. własność prywatna, pieniądz i gospodarka pieniężna, podział dochodu i pracy, system cen, formy organizacyjne przemysłu i rynku itp. Podstawą kształtowania się instytucji gospodarczych jest czynnik psychiczny, stąd punktem wyjścia analizy ekonomicznej powinno być zbadanie motywów postępowania i bodźców działania poszczególnych grup społecznych. Instytucjonaliści odrzucają abstrakcyjny model analizy ekonomicznej, w to miejsce zalecają badania wyżej wymienionych instytucji gospodarczych, w ramach których ów system działa. Ekonomia traktowana jako jedna z nauk społecznych, obok socjologii czy prawa. Dostrzegali znaczenie statystyki w badaniach ekonomicznych. Teoria klasy próżniaczej. Pierwsza z jego książek jest w istocie szyderczym opisem społeczeństwa, jego śmieszności, okrucieństw i zwykłego barbarzyństwa. Zastanawia się w niej nad społeczną organizacją pracy i ekonomiczną psychopatologią życia codziennego. Podstawową kategorią jest u niego próżniactwo i klasa próżniacza oraz jej zewnętrzne atrybuty (skłonność do wystawności). Niejako wbrew nazwie zaliczał do niej najbardziej aktywne jednostki, które siłą lub sprytem zdobywały bogactwo lub władzę (a najczęściej jedno i drugie). Natura ludzka jest nam dana w spadku po tym okresie barbarzyńskim w rozwoju ludzkości. Niegdyś wyładowywała się w agresji, zdobywaniu łupów (i kobiet), w czasach gospodarki monopolistycznej szukała bogactwa, „a akumulacja pieniędzy i ich wystawne czy subtelne demonstrowanie stało się współczesnym odpowiednikiem wywieszania skalpów na wigwamie”. Człowiek jest w istocie „powierzchownie cywilizowanym barbarzyńcą”, gardzi pracą fizyczną i akceptuje wystawność jako wzorzec osobowy. Stabilizacja społeczna jest możliwa nie w drodze subtelnej gry interesów (jak u A. Smitha), lecz współzawodnictwa robotników z klasą próżniaczą, w nadziei wejścia do niej. Opis systemu gospodarczego (Teoria przedsiębiorstwa)Wbrew klasycznej ekonomii T. Veblen uznał, że kapitalista nie jest centralnym generatorem postępu ekonomicznego. Przeciwnie, jest on sabotażystą systemu gospodarczego, powoduje jego nierównowagę i wahania, które wykorzystuje dla swoich celów. Ma cele przeciwne do społeczeństwa pracującego, które jako całość jest wielką, zazębiającą się maszyną, zainteresowaną produkcją dóbr. Przedsiębiorcy nie są tym zainteresowani, bo nie przynosi to im specjalnych zysków. Dopiero przestoje w regularnej produkcji i spowodowane tym zamieszanie pozwala klasie próżniaczej osiągać niebywałe zyski. Fordowie i Rockefellerowie nie są zainteresowani przyziemnym wytwarzaniem dóbr lecz manipulowaniem masami nieuchwytnych bogactw. Przykład takiego zjawiska są losy United States Steel Corporation, koncernu stalowego, założonego w 1901 r. W realnych aktywach był on wart 682 mln dolarów, ale jego wartość giełdową w akcjach i obligacjach wywindowano do 1321 mln dolarów, przy honorarium J. P. Morgana - 12,5 mln dolarów. Sprzedawano produkowane w nim szyny po 28 dolarów za tonę, gdy koszt ich produkcji nie przekraczał połowy tej kwoty. Ocena instytucjonalizmu. 1. Człowiek jest istotą o silnych i irracjonalnych popędach, łatwowierną, niewyrobioną i rytualistyczną. Ulega złudnej sile komunałów, jest łatwą ofiarą reklam. Przenikliwa i sardoniczna analiza człowieka działającego w systemie monopolistycznym, ujawniającego pierwotne instynkty w walce o bogactwo i wysoką pozycję społeczną. 2. Dostrzegł znaczenie nauki i techniki, wiodących sił w rozwoju społeczeństwa i gospodarki XX w. Wprowadzenie maszyn rzeczywiście wywołało z czasem rewolucję równie głęboką, jak oswojenie zwierząt czy zamieszkanie w miastach. 3. Niepotrzebnie przenosił skrajności rozwijającego się systemu kapitalistycznego do syntezy ekonomicznej.4. Odkrycie, że mechanizm wolnej konkurencji jako uniwersalny regulator ekonomiczny został w poważnym stopniu ograniczony przez monopolizację gospodarki (podważenie mitu wolnej konkurencji).5. Uznanie monopolu za system eksploatujący zasoby ludzkie, techniczne i mechanizmy rynkowe tylko dla własnych celów, bynajmniej nie w interesie ogólnospołecznym. 6. Instytucjonalizm przygotował grunt do ingerencji państwa w życie gospodarcze. Katastrofa gospodarki rynkowej i jej genialny analityk: J o h n M a y n a r d   K e y n e s (ur. 1883 w Cambridge - zm. 1946 w Sussex)Warunki zewnętrzne. Sytuacja gospodarcza i społeczna USA w okresie międzywojennym: 1. Powszechna zamożność obywateli (77 mld dolarów wypłacanych w płacach, rentach, zyskach i odsetkach w połowie 1929 r.); 2. Nierównomierna alokacja zamożności; 3. Powszechne przekonanie o możliwości szybkiego wzbogacenia się przez zakup akcji; 4. Kryzys bankowy - wielki kryzys giełdowy w październiku 1929 r.- kryzys gospodarczy; 5. Przebieg i skutki kryzysu: spadek wartości dochodu narodowego z 87 mld (1929) do 39 mld (1933); spadek stopy życiowej do poziomu 1914 r.;wzrost bezrobocia z 2 (1929) do 14 mln (1933); likwidacja 9 mln rachunków oszczędnościowych; bankructwo 85 tys. przedsiębiorstw; spadek wartości płac o 40%, dywidend o 56%, a przeciętnego wynagrodzenia o 60%; długotrwałość kryzysu. John Maynard Keynes (1883-1946). Sylwetka genialnego ekonomistySyn ekonomisty, Johna Nevilla Keynesa. Wszechstronnie utalentowany: matematyk, ekonomista, analityk i praktyk, dyplomata, znawca i kolekcjoner sztuki klasycznej i nowoczesnej, mecenas artystów, tradycjonalista, życiowy optymista (co znalazło odbicie w jego teorii, tak jak nieudacznictwo życiowe K. Marksa odbiło się na jego pesymistycznej ocenie systemu gospodarki rynkowej). Zdobył gruntowne wykształcenie w najbardziej ekskluzywnej szkole średniej w Wielkiej Brytanii Eton; następnie studiował w King's College w Cambridge. Podjął pracę w służbie cywilnej (Urząd Indii, 1907-1908). Został redaktorem „Economic Journal”, najbardziej wpływowego czasopisma ekonomicznego w Wielkiej Brytanii. Przystał do grupy intelektualistów i artystów Bloomsbury. Od 1908 r. był wykładowcą ekonomii w Cambridge. Służba w Ministerstwie Skarbu podczas I wojny św.: w tym czasie w imieniu W. Brytanii wykupił część obrazów z francuskiej Galerii Narodowej; doradca brytyjskiego rządu na konferencji pokojowej w Wersalu - przeciwnik traktatu wersalskiego jako rujnującego Niemcy i Europę, przy tym przewidział odrodzenie niemieckiego despotyzmu i militaryzmu. Po wojnie spekulował na rynkach międzynarodowych; odrzucał informacje poufne, korzystał ze szczegółowej analizy danych (bilanse, wiedza o finansach i handlu, nade wszystko znajomość cech ludzi interesu); zdobył majątek o wartości 2 mln dolarów. Był czynnym gejem; późno ożenił się z primabaleriną słynnego zespołu Diagilewa, Lidią Lopokową. Miał osobliwe przyzwyczajenia: studiował kształt i stan rąk; kolekcjonował odlewy kończyn górnych. Przeżył udar serca w 1937 r. Podczas II wojny światowej ogłosił projekt „odłożonych oszczędności” jako głównego źródła finansowania kosztów wojny (część poborów miała automatycznie lokowana w obligacjach państwowych, możliwych do wykupienia po wojnie). Współtwórca Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Członek Izby Lordów, baron Tilton, doktor honorowy wielu uniwersytetów. Wyrozumiały dla wolno myślących studentów (bo „ekonomiści powinni być pokorni jak dentyści); nieprzyjemnie złośliwy wobec gruboskórnych przemysłowców i wysokich urzędników państwowych. Ważniejsze dzieła: Traktat o reformie pieniężnej (1923) - zalecał w nim świadomą kontrolę nad walutą danego kraju; Traktat o pieniądzu (1930) - tu zajmował się nierównomiernym funkcjonowaniem gospodarki (zob. dalej); Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (1935-1936) - analiza systemu gospodarczego w stanie nierównowagi. Teoria rozwoju gospodarki w stanie nierównowagi. Krytyka hipotezy W. S. Jevonsa o występowaniu zależności koniunktury gospodarczej od mechaniki niebieskiej (plam na słońcu) w cyklach 10,5-letnich. Powrót do koncepcji Malthusa (ogólnego przesytu), czyli potraktowanie oszczędzania jako źródła nierównowagi gospodarczej. Oszczędzanie połączone z równoczesnym inwestowaniem (akumulacja w okresie gospodarki liberalnej) nie powodowało kryzysu. Z czasem (od połowy XIX w.) oszczędzanie zostało oddzielone od inwestowania, bo też było realizowane przez inne grupy ludzi. Wzrost ogólnej zamożności (indywidualnych dochodów) dawał wysoki dochód narodowy (i odwrotnie, spadek dochodów zmniejszał zamożność kraju). Dochód narodowy nie jest jednak konstrukcją statyczną, to w rzeczywistości ustawiczny przepływ środków z ręki do ręki (zakup, wypłata pensji, rent, odsetek, zakup i sprzedaż obligacji). Ta ustawiczna cyrkulacja dochodów ożywia gospodarkę. Kryzys gospodarczy może być spowodowany:nadmiernym oszczędzaniem określonego typu (zamrażaniem oszczędności), które zakłóca okrężny przepływ dochodów;zmniejszonym zainteresowaniem przedsiębiorców inwestowaniem (niepokój o przyszłość, niski popyt, inflacja etc.). Powyższa koncepcja nie objaśniała jednak, w jaki sposób gospodarka rynkowa może pozostawać w stanie permanentnego kryzysu. Wydaje się bowiem, że w stanie najgłębszej recesji oszczędności są dostępne przy najniższej stopie oprocentowania (jest ich nadmiar), stąd ich wypożyczanie jest tańsze, a tym samym rośnie zachęta do inwestowania. Okazało się, że podczas wielkiego kryzysu ten automatyczny bezpiecznik równowagi gospodarczej nie zadziałał; gospodarka pozostawała w fazie permanentnej recesji. W dziele Ogólna teoria... J. M. Keynes odkrył, że w gospodarce rynkowej nie istnieje jakiekolwiek zabezpieczenie przed kryzysem, bowiem w fazie najgłębszej recesji nie ma nadmiaru oszczędności.

Jako dowód podaje się wyniki analizy stanu oszczędności w latach 1929-1933: w 1929 r. obywatele USA odłożyli 3,7 mld dolarów, w 1932-33 nie tylko nic nie oszczędzili, lecz zużyli dawne zasoby finansowe; korporacje odłożyły 2,6 mld dolarów przed kryzysem, w jego trakcie straciły 6 mld dolarów). W rezultacie gospodarka stała sparaliżowana, bo pobyt był mały, proporcjonalny do niskich dochodów. Ludzkie potrzeby są zawsze tak wielkie jak marzenia. Gospodarka nie służy ich zaspokajaniu, wytwarza dobra, by zaspokoić popyt; ten zaś jest równie mały jak zawartość portfela. Bezrobotni z ekonomicznego punktu widzenia znaczą tyle co zero; równie dobrze mogliby znajdować się na Księżycu, tak mały jest ich wpływ na rynek. Wnioski:gospodarka znajdująca się w stanie recesji może w nim trwale pozostawać; koniunktura gospodarcza zależy od inwestycji (spiralę koniunktury napędza wzrost nakładów inwestycyjnych);inwestycje są niepewnym (chimerycznym) kołem napędowym gospodarki ze względu na „ogólny przesyt”, czyli nasycenie rynku towarami i usługami. Kuracja gospodarcza polega na wprowadzeniu celowych wydatków państwa, mających na celu pobudzenie gospodarki. W USA wprowadzono prace interwencyjne: sprzątanie, budownictwo dróg, mostów, domów, tam, lotnisk, portów. Tym samym podtrzymano siłę nabywczą ludności, pobudzono konsumpcję, stworzono warunki do rozwoju działań rozwojowych przez przedsiębiorstwa prywatne. Zanotowano wzrost dochodu narodowego i spożycia o 50%. Opinia J. M. Keynesa o ekonomii i ekonomistach. Nauka ekonomii nie wymaga żadnych szczególnych uzdolnień. Intelektualnie biorąc, jest przecież przedmiotem łatwym w porównaniu z wyższą filozofią czy naukami ścisłymi. Łatwy przedmiot, w którym jednak niewielu celuje! Być może wyjaśnieniem tego paradoksu jest potrzebna mistrzowi - ekonomiście rzadko spotykana kombinacja uzdolnień. Musi on być w pewnym stopniu matematykiem, historykiem, mężem stanu , filozofem. Musi rozumieć symbole i umieć posługiwać się słowem. Musi rozpatrywać to, co szczegółowe w kategoriach abstrakcyjnych i umieć w jednym ciągu myśli łączyć abstrakcję z konkretem. Musi badać teraźniejszość w świetle przeszłości dla potrzeb przyszłości. Nie może pozwolić sobie na pomijanie jakiejkolwiek części natury ludzkiej i jakichkolwiek ludzkich instytucji. Powinien jednocześnie zachować bezstronność i zmierzać do określonych celów. Powinien być nieprzekupny i zachowywać rezerwę jak artysta, a niekiedy jednak powinien być równie przyziemny jak polityk. Teoria rozwoju gospodarczego JosephaAloisa Shumpetera. Warunkipowstania. Prognoza rozwoju gospodarki przedmiotem badań ekonomicznych. Optymistyczna wersja przyszłości w ujęciu J. M. Keynesa (Ekonomiczne perspektywy naszych wnuków, 1930): założenie tendencji rozwojowej kapitalizmu ze względu na większe możliwości eksploatacji przyrody przez kolejne pokolenia, mimo generalnego zmniejszania się zasobów naturalnych (prawo malejących korzyści). Joseph Alois Schumpeter (1883-1950). Pochodził z Austrii, wcześnie osierocony przez ojca, wychowywany w Theresianum, ekskluzywnej szkoły przeznaczonej dla chłopców z arystokratycznych rodzin. Stamtąd wyniósł snobistyczne nawyki (jeździectwo, stroje, światopogląd). Studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim u Eugena von Böhm-Bauwerka. Wyjechał następnie do Anglii, gdzie zawarł krótkotrwałe małżeństwo. Został doradcą finansowym księżniczki egipskiej i w krótkim czasie podwoił jej dochody. W latach 1908-1918 był profesorem uniwersytetów w Czerniowcach i Grazu. Po I wojnie światowej działał krótko w rządzie niemieckim. Potem jako minister finansów opracował plan stabilizacji waluty austriackiej, a następnie został prezesem prywatnego banku Biedermanna w Wiedniu. Po bankructwie zdecydował się spłacać wierzycieli, przez co stracił cały majątek i przez kolejnych 10 lat zwracał długi. Ożenił się powtórnie z 21-letnią córka administratora domu czynszowego swojej matki, którą od 5 lat przygotowywał do roli żony w szkołach francuskich i szwajcarskich; żona zmarła w rok po ślubie. Wyjechał z wykładami do Japonii i Niemiec (uniwersytet w Bonn). W 1932 r. osiadł na stałe w USA jako wykładowca ekonomii Uniwersytetu Harvarda. Ożenił się po raz trzeci z ekonomistką, Elizabeth Boody. Ważniejsze dzieła: najbardziej znana jego praca to Teoria rozwoju gospodarczego (1912); a poza tym Cykle gospodarcze (1939); Kapitalizm, socjalizm i demokracja (1942). Teoria wzrostu i dynamiki kapitalizmu. J. A. Schumpeter wychodzi od analizy gospodarki zamkniętej, w której proces produkcji jest całkowicie statyczny i niezmienny; jedynie odtwarza się w swoistym ruchu obrotowym, a nie zwiększa bogactwa. Zastój dotyczy także pracy i płacy. Konkurencja wśród pracodawców zmusza ich do wypłacania robotnikom pełnej wartości wypłaconego produktu. W korzystniejszej sytuacji są robotnicy, bo otrzymują pełną pensję za swoją pracę, a także właściciele ziemi (renta gruntowa). Kapitaliści co najwyżej dostają wynagrodzenie za zarządzanie. Taki system jest więc całkowicie bezwładny. Zyski nie wynikają z wyzysku robotnika, ani zarobków kapitału. Pojawiają się wtedy, gdy ruch obrotowy gospodarki odbiega od rutynowego toku. Innowacje techniczne lub organizacyjne, nowe lub tańsze sposoby produkcji, dają dochody, które nie można przypisać do robotników lub właścicieli zasobów naturalnych. Jest to rodzaj „renty” pobieranej przez wprowadzającego te innowacje pioniera, zwanego po prostu przedsiębiorcą. „Przedsiębiorcza” działalność daje zysk. Zyski się zmniejszają i kończy, gdy inni kapitaliści zaczną stosować udogodnienia wynalezione przez pionierów. Wtedy inwestycje spadają, zaczyna się kryzys gospodarczy. Gospodarka rozwija się w rytmie cykli koniunkturalnych, od jednego kryzysu do drugiego. Nie są one jednak czymś tragicznym, „dla kapitalizmu kryzys jest dobrym zimnym prysznicem”. Przedsiębiorca-innowator dokonuje swoich odkryć z różnych powodów: radości tworzenia, instynktu posiadania lub zdobywania. Teoria cykli koniunkturalnych. J. A. Schumpeter wyróżnił 3 rodzaje kryzysów, o rozmaitych długościach cyklu: krótki, średni (co 7-11) i długi (co 50 lat). Na skalę wielkiego kryzysu nałożyły się wszystkie wymienione wyżej cykle i ujemne czynniki zewnętrzne (nieudolna polityka państwowa, skutki rewolucji rosyjskiej). Kapitalizm jest skazany na zagładę, bo jest sukcesem ekonomicznym, ale klęską socjologiczną. Prowadzi do wzrostu zamożności, ale rodzi krytyczne nastawienie. Innowacja staje się z czasem rutyną; burżuazja traci wiarę w siebie. Może powstać w przyszłości umiarkowanie socjalistyczny kapitalizm. Elita nowych czasów. Przedsiębiorcy w tym ujęciu nie wywodzą się z elitarnej klasy, są po prostu ludźmi obdarzonymi talentem do innowacji. Jest to arystokracja talentów. Proletariat nie może stanowić elity przywódczej już choćby ze względu na swoją liczebność. Stąd wiarę w przywództwo klasy robotniczej trzeba włożyć między bajki. Monetaryzm szkoły chicagowskiej. Ogólne dane o kierunku badawczym. Monetaryzm jako wykształcony system ekonomiczny powstał 30 lat temu, jako opozycja do panującej doktryny keynesizmu. Stanowi nie tyle oryginalny prąd teoretyczny, co skuteczne narzędzie walki z polityką interwencjonizmu państwowego. Jest związany z ideologią liberalną, a w państwach rozwiniętych gospodarczo łączy się z konserwatyzmem, pragnącym nie naruszać podstaw systemu społecznego (którego istotą jest wolna gra rynkowa). Monetaryzm stworzony został przez ekonomistów University of Chicago, wśród których było kilku laureatów Nagrody Nobla. Za głównego twórcę monetaryzmu uważa się Miltona Friedmana. Wcześniej od niego spory wkład w rozwój systemu włożyli F. H. Knight, H. C. Simons, G. J. Stigler, H. A. Simon i G. S. Backer. Frank Hyneman Knight (1885-1972). Związany z Chicago w latach 1927-1955. Autor dysertacji doktorskiej pt. Ryzyko, niepewność i zysk (1921), uznanej za dzieło jego życia. Rozwiązał problem źródła zysku. 1. Neoklasycyści uważali, że w sytuacji równowagi gospodarczej i doskonałej konkurencji (pełna informacja dla konsumentów i producentów), zysk stopniowo zanika, bowiem kapitały natychmiast kierują się do gałęzi o wyższych przychodach.2. Zysk nie jest też korzyścią z tytułu poniesionego ryzyka, daje się bowiem skalkulować jak w rachunkach prawdopodobieństwa służących systemom ubezpieczeniowym, i jest to część wiedzy służącej właściwej alokacji kapitału. Knight uznaje więc, że zysk jest przychodem (dodatnim lub ujemnym) za ponoszenie niepewności, tj. sytuacji, która nie pozwala określić dokładnie prawdopodobieństwa przyszłego zdarzenia. Henry Calvert Simons (1899-1946). Radykalny konserwatysta, zwolennik leserferyzmu, autor Polityki gospodarczej wolnego społeczeństwa (1948); zm. po przedawkowaniu środków nasennych.1. Państwo ma jedynie stworzyć ramy prawne dla dobrego funkcjonowania gospodarki rynkowej; powinno tylko umiarkowanie sterować finansami (monetaryzm), zwalczać źródła powstawania monopoli i ograniczać działalność związków zawodowych.2. Proponował podwyższyć rezerwy bankowe do poziomu pełnego pokrycia udzielanych pożyczek, co miało zredukować zasób pieniędzy znajdujących się w obiegu i przez to ograniczać inflację.4. Zgłosił postulat wprowadzenia jednolitego podatku osobistego od dochodów ludności (w wysokości 20%). George Joseph Stigler (1911-1991). Prof. University of Chicago (1958-1981), laureat Nagrody Nobla (1982) za badania nad strukturami przemysłowymi, funkcjonowaniem rynków oraz przyczynami i skutkami ingerencji państwa. Autor Ekonomiki informacji (1961).1. Informacja jest standardowym towarem, na który istnieje popyt, a podaż powstaje w wyspecjalizowanych ośrodkach. Tu „niepewność” jest stopniem „niedoinformowania”.2. Ingerencja rządu w gospodarkę (teoria regulacji) została oceniona negatywnie. Herbert Alexander Simon (ur. 1916). Socjolog. Psycholog. Informatyk. Teoretyk zarządzania. Laureat NN z 1978 r. za badania procesu podejmowania decyzji w ramach organizacji ekonomicznych. Teoria wyboru. Człowiek postępuje racjonalnie, ale nie może podejmować decyzji optymalnych, bo nie jest w stanie poznać wszystkich alternatyw zachowań istotnych dla podjęcia decyzji, rozpatrzyć ich skutków i dokonać wyboru. Stąd podejmuje decyzje o ograniczonej racjonalności, suboptymalne, spełniające warunek dostateczności wyboru. Gary Stanley Becker (ur. 1930). Laureat NN w 1992 r. Napisał dzieło pt. Kapitał ludzki (1964). Teoria kapitału ludzkiego zakłada, że o wysokości dochodów w społeczeństwie rynkowym decydują umiejętności i poziom wiedzy. Państwo powinno wspierać edukację, w tym podnoszenie kwalifikacji zawodowych bezrobotnych. Homo oeconomicus może być racjonalnie działającym kryminalistą, który bilansuje korzyści i straty prowadzonej działalności przestępczej. Czas wolny, to inna forma produkcji domowej. W warunkach konkurencji doskonałej jednostka pracuje w domu tak długo, jak długo produkt jej pracy domowej będzie wyższy od płacy realnej. Milton F r i e d m a n (ur. 1912)Syn imigrantów, z trudem ukończył studia ekonomiczne. Pracował w Komitecie Zasobów Narodowych i w Narodowym Biurze Badań Ekonomicznych (W. C. Mitchella). Uzyskał doktorat na Columbia University w 1946 r. (wspólnie z innym laureatem NN - Simonem Kuznetsem). Wykładał w Chicago w l. 1948-1978. Napisał słynne Eseje z ekonomiki pozytywnej (1953), potem Kapitalizm i wolność (1962), Historię monetarną USA (1963) oraz Wolność wyboru (1980). Laureat NN w 1976 r. Podstawy systemu ekonomicznego i ekonomii politycznej. 1. Nawet niedoskonałe założenia teoretyczne mogą przynieść prawdziwe przewidywania; punkt ciężkości w badaniach ekonomicznych należy przenieść z analizy teoretycznej na bezpośrednią konfrontację hipotez z praktyką.2. Ekonomia pozytywna ma tworzyć hipotezy i uogólnienia, pozwalające przewidywać skutki zmian zachodzące w gospodarce. Jedynym sprawdzianem słuszności hipotez jest porównywanie prognoz z rzeczywistością. Fakty potwierdzające teorię nie są jeszcze dowodem jej prawdziwości, czynią ją tylko bardziej wiarygodną. Postuluje wykorzystanie metody falsyfikacji, tj. takie budowania teorii, aby można ją było konfrontować z rzeczywistością w celu obalenia. Teoria staje się tym wiarygodniejsza, im więcej zniesie prób jej sfalsyfikowania.3. Kapitalizm konkurencyjny polega na organizacji systemu gospodarczego za pomocą prywatnej przedsiębiorczości, operującej na wolnym rynku, w celu stworzenia układu wolności ekonomicznej, będącej niezbędnym warunkiem wolności politycznej. Najwyższą wartością człowieka jest wolność jednostki, rozumiana jako brak przymusu. Homo oeconomicus w teorii M. Friedmana jest mniej niż u ekonomistów klasycznych zdeterminowany przez czynniki społeczne, ale równie zaradny, umiejący wartościować i maksymalizować korzyści. Rynek koordynuje działalność jednostek. MF dopuszcza istnienie „państwa minimalnego”, chroniącego prawo, porządek i bezpieczeństwo, doskonalący prawo własności. Wśród wydatków państwowych uzasadnione są tylko te kierowane na cele obronne, mniej - na poprawę koniunktury, zwalczanie ubóstwa i edukację. Teoria monetaryzmu. Założenia:Stabilny sektor prywatny (SSP), przy naturalnym poziomie bezrobocia. Dominacja impulsów monetarnych (DIM) - władze są w stanie kontrolować podaż pieniądza. Mechanizm transmisyjny (MT), tj. układ przenoszący zmiany w nominalnych i realnych bilansach pieniądza na decyzje o wydatkach. Jeśli podaż pieniądza będzie wyższa od pożądanej przez jednostki gospodarujące, to nadmiar pieniądz zostanie skierowany na pozyskanie dodatkowych walorów: w konsekwencji wzrosną ceny i inflacja (podejście cenowe monetarystów). Według keynisistów - obniży się stopa procentowa, zostaną pobudzone inwestycje oraz wzrost zatrudnienia (podejście inwestycyjne keynesistów). Relacje między siłami siłami scalającymi i siłami rozdzielającymi (SR), między którymi istnieje przybliżona separacja. Istotny jest ogólny poziom cen (na co ma wpływ ilość pieniądza w obiegu), a nie cen relatywnych. Teoria pieniądza:Popyt na pieniądz w długim okresie jest wysoce stabilny i może być obliczony na podstawie ograniczonej liczby zmiennychMd/P = ky + f(r-r^e; r^e)

gdzie: Md/P - realny popyt na pieniądze (P - poziom cen)ky - popyt transakcyjny f(...) - funkcja różnicy między bieżącą a oczekiwaną stopą procentową. O podaży pieniądza decyduje zachowanie się 3 czynników: zwierzchności monetarnej, banków i ludności (łącznie traktowanych jako baza monetarna kraju). Zwierzchność określa wielkość emisji i wysokość rezerw bankowych.Banki dążą do maksymalizacji zysku przez utrzymanie odpowiedniego wolumenu depozytów (wkładów). Ludność głównie kieruje się preferencją płynności. Istnieje pewna naturalna stopa bezrobocia, określana przez równowagę na rynku pracy i strukturę realnych stóp płacy (bezrobocie dobrowolne). W Wielkiej Brytanii ok. 2%, w USA ok. 5-6%.

17

17

---