1. Ogólne założenia myśli sofickiej.

Sofiści: (sofistos - mędrzec, Sofia - mądrość) to NIE szkoła, ale nurt, myśl.

Dotąd przedmiotem zainteresowań Greków była przyroda, teraz stał się nim człowiek.

Ramy czasowe: VI-V wiek p.n.e.

Nie byli wyznawcami jednego systemu, to wędrowni i bardzo wszechstronni nauczyciele, nie byli filozofami z zawodu. Uczuli oratorstwa, gramatyki, retoryki, matematyki, astronomii, poezji, historii, nauki o państwie i prawie. Pobierali wynagrodzenie za nauczanie. Krytykowani przez konserwatystów, za to, że sprzedają wiedzę, że czynią z niej towar, że ucząc burzą Wiarę i tradycję. Umiejętności retoryczne, wykorzystywane na Zgromadzeniach Ludowych. Dociekali praw przez dyskusję. Uważali, że prawda zależy od wiedzy dyskutantów.

Ogólne założenia:

Sofiści w najszerszym zakresie realizowali postulat harmonijnego wykształcenia. Wiedza ich była głęboko osadzona w rzeczywistości, z niej bowiem wynikała i jej miała służyć.

Sofistów łączyło:

1. uważali, że ład społeczny w niewielkim stopniu zależy „od palca Bożego”, przeznaczenia,

że „człowiek jest kowalem własnego losu”,

2. że stosunki społeczne kształtuje jednostka i może swoją wolę narzucać innym,

3. człowiek jest centralny,

4. absolutny realizm - prawo, moralność są względne, bo zmieniają się poglądy, gospodarka.

-W miejsce mitu - postawili rozum,

-Odrzucali istnienie Bogów.

- „Każda prawda jest względna, zależy od punktu widzenia”

Przedstawiciele:

Są 2 grupy przedstawicieli, np.

1. Sofiści starsi

1. - Protagoras z Abdery - jeden z najwybitniejszych Sofistów,

2. - Gorgiasz

3. - Prodikos

2. Sofiści młodsi:

1. - Hippiasz z Elidy

2. - Kallikles

3. - Trazymach

Jako pierwszy Platon krytykował sofistów.

2. Geneza państwa w myśl Protagorasa

Protagoras z Abdery - przyjaciel Peryklesa i nauczyciel jego synów, mówił, że Bogów nie ma. Ze państwo i prawo, stworzyli ludzie dla swoich korzyści, a wobec tego instytucje te nie są absolutne i mogą być zmieniane. To nie twór Boga, ale twór stworzony przez człowieka. Po upadku Peryklesa oskarżony o bezbożność, a dzieła jego skazane na zniszczenie. Opuścił wówczas Ateny. Zginął w katastrofie okrętu.

Filozofię tego sofisty przenika przekonanie, że wszystko jest relatywne. Punktem odniesienia do określenia każdego zjawiska jest człowiek. Nie funkcjonują absolutne wartości To samo zjawisko dla dwu osób może być czymś innym. Rzeczywistość jest różnorodna, a rozum pozwala to, co najlepsze.

Teorię poznania Protagorasa charakteryzuje, więc sensualizm i relatywizm. Konsekwencją relatywizmu jest przekonanie o konwencjonalizmie wszystkich zjawisk. Taki charakter mają: państwo, prawo i moralność. Mają one wyłącznie umowny charakter.

Dzieje ludzkości charakteryzują, więc dwa okresy:

- stan przedpaństwowy, w którym żyją w rozproszeniu, bez poczucia prawa i

- okres zorganizowania w państwo opierające się na cnocie obywatelskości. Umowa wymaga podporządkowania się i jest wyrażeniem zgody na karanie tych, którzy ją naruszają. Skoro bogowie jednakowo wyposażyli ludzi w poczucie wstydu i poczucie prawa, a umowa jest początkiem państwa, to konsekwentne jest przekonanie Protagorasa, iż demokracja jest właściwą formą rządów, która najskuteczniej egzekwuje prawa.
Podstawą państwa jest wartość jego obywateli. Od ich umiejętności życia w społeczności zależy pomyślność i stabilność państwa.

Cnoty obywatelskości, człowiek musi i może się nauczyć. Wyraża się ona w sprawiedliwości, rozsądku i pobożności. Owa cnota sprawiedliwości również nie ma uniwersalnego, powszechnego charakteru. Każdorazowo określa je konkretne państwo i obowiązuje tak długo, jak długo istnieje zgoda na jej obowiązywanie. Formalnym jej wyrazem są wymogi stawiane przez system prawa. Umowa jest, więc podstawą rozumienia cnoty obywatelskości, której treści obowiązują do czasu, aż zmieni je następna umowa.

(Jak ma funkcjonować życie społeczne?

Prawo, to też twór sztuczny.

Zasady sprawiedliwości - też są sztuczne.

Państwo stworzyli ludzie, większość poddała się mniejszości, ale ta mniejszość ma ich chronić i opiekować się nimi.

Nie znali pojęcia „Umowy społecznej”.

Wszyscy jesteśmy równi. Umowny charakter państwa ma się równać „równości społecznej”. To przekonanie prowadzi do tego, że szlachetny niewolnik, niczym nie różni się od człowieka wolnego).

Dzieła Protagorasa:

Sztuka erystyczna, O zapaśnictwie, O naukach, O państwie, O cnotach.

3. Doktryna Hippiasza z Elidy jako przedstawiciela myśli sofickiej

O Hippiaszu z Elidy brak konkretnych danych (przełom V - IV w. p.n.e.
Miał wszechstronne zainteresowania. Często pełnił funkcje dyplomatyczne, podróżując po Grecji, i najczęściej przebywał w Sparcie.

Obserwacja rzeczywistości i refleksja nad nią prowadziły Hippiasza do przekonania o przewadze praw natury w stosunku do konwencjonalnych instytucji społecznych.

Instytucje społeczne są, zdaniem Hippiasza, ze swej natury umowne, a prawa są dziełem ludzi. Wynikają one z umowy bądź też mogą być narzucone. Prawa ludzkie to prawa tyrańskie, krzywdzące, niesprawiedliwe i niedoskonałe.
Istnieją jednakże inne prawa, które obowiązują powszechnie, a więc są doskonalsze niż prawa państwowe. To prawa natury działają skuteczniej. Człowiek może uniknąć odpowiedzialności przed państwem, ale przekroczenie praw natury zawsze przynosi mu negatywne skutki.

Prawo natury przesądza o tym, że ludzie są równi. Natomiast wolność i niewola, panowanie i poddaństwo występujące w społeczeństwie są z prawem natury sprzeczne.
Państwo i prawo pozostają często w kolizji z prawem równości i dlatego mogą być oceniane negatywnie. Zatem w jego ujęciu widoczne jest dostrzeganie aktualnej sprzeczności pomiędzy prawem natury i prawem stanowionym, która nie wyklucza jednak ich zgodności w przyszłości.

Hippiasz skłania się do akceptacji demokratycznej formy rządów.

4. Starożytna teoria ustroju mieszanego

Ustrój mieszany: Połączenie trzech form rządów: monarchii, arystokracji i demokracji, gdzie celem zachowania społeczno-gospodarczej równowagi władza państwowa zostaje podzielona pomiędzy monarchę, szlachtę i lud, a poszczególne organy państwowe uczestniczą w wykonywaniu swoich funkcji.

Źródła ustroju mieszanego: Instytucjonalne - Ateny czasów Solona, starożytna Sparta, republikański Rzym

Intelektualne:
- wyodrębnienie form rządów(Herodot),

wyodrębniał: monarchię, arystokrację, demokrację, tyranię, oligarchię, ochlokrację;
- ustalenie, które są dobre a które złe(Sokrates),

Sokrates: formy dobre: monarchia i arystokracja; formy złe: tyrania, oligarchia, demokracja

- połączenie niektórych form rządu ze sobą(Platon);

Platońska teoria ustroju mieszanego: Podwójna triada:

dobre: monarchia, arystokracja, demokracja praworządna;

złe: tyrania, oligarchia, demokracja niepraworządna.

Ustroje podstawowe- monarchia i demokracja praworządna. Zasady ustroju mieszanego: zmieszanie monarchii i demokracji, władza nieograniczona deprawuje rządzących, dlatego trzeba ją podzielić.

Platońskie „państwo drugiego rzędu”: Stworzył je pod koniec życia. Wszyscy obywatele powinni dzielić się na 4 klasy podatkowe. Państwem rządziła by Rada(Bulle), której członkowie byli by losowani spośród kandydatów przedstawionych w równe liczbie przez wszystkie 4 klasy. Faktyczna władza w państwie należała by do Zebrań Nocnych - czyli narady mędrców.

Państwo drugiego rzędu Platona było więc połączeniem demokracji i arystokracji.

Arystotelesowska teoria ustroju mieszanego: Podwójna triada:

dobre: monarchia-królestwo, arystokracja, politeja;

złe: tyrania, oligarchia, demokracja. Podstawowe formy rządów: demokracja i oligarchia. Za najlepszą formę rządów uważał monarchię, ale twierdził, że forma rządów zależy od państwa i epoki. Dlatego najbardziej realnym i użytecznym ustrojem jest politeja, czyli zmieszanie demokracji i oligarchii.

Arystotelesowska koncepcja politei: Podstawą politei miał być liczny stan średni i społeczny podział władzy. Politeja to demokracja tylko o węższej podstawie społecznej. Władza miała być podzielona pomiędzy: czynnik obradujący(zgromadzenie ludowe), czynnik rządzący(urzędy kierownicze), czynnik sądzący(8 rodzajów sądów).

Polibiuszowska teoria ustroju mieszanego: Podwójna triada:

dobre: królestwo, arystokracja, demokracja;

złe: tyrania, oligarchia, ochlokracja.

Anakyklosis: cykl rozwoju ustrojów. królestwo→ tyrania→ arystokracja→ oligarchia→demokracja→ ochlokracja→ z powrotem królestwo(i tak w kółko).

Nie można było przeskoczyć do innego ustroju niż sąsiedni.

Polibuszowska doktryna hamulców: Opierał się na ustroju Republikańskiego Rzymu. W Rzymie władza była podzielona pomiędzy konsulów, senat i comitia, które nawzajem się hamowały: Ograniczenia władzy konsulów: senat mógł wstrzymać wypłatę żołdu żołnierzom, senat określał jak długo konsul był wodzem wojskowym, senat wyrażał zgodę na marsz tryumfalny, konsulowie musieli składać sprawozdania przed comitiami, comitia wyrażały zgodę na ratyfikację traktatów. Ograniczenia władzy senatu: comitia mogły ograniczać majątek senatorów, trybuni ludowi mogli zawetować dekrety senatu. Ograniczenia władzy comiti: nie miały prawa inicjatywy ustawodawczej.

Koncepcja ustroju mieszanego Cycerona: Przejął formy rządów od Polibiusza(dobre: królestwo, arystokracja, demokracja; złe: tyrania, oligarchia, ochlokracja) Przejął też od Polibiusza cykl ustrojowy(anakyklosis), z tym, że u niego można było przechodzić do ustrojów nie sąsiadujących ze sobą. Głównymi zasadami Cycerona były praworządność i sprawiedliwość(sprawiedliwość rozumiał jako przestrzeganie praw natury).

Podstawowe refleksje wypływające z antycznej doktryny ustroju mieszanego: Ustrój mieszany był dla starożytnych złotym środkiem, stał się podstawą do rozwoju w późniejszych epokach teorii podziału władzy.

Stoicy starsi nie dokonywali systematyzacji form państwa. Ich zdaniem żadna nie była idealna. Nie ma też ustrojów z góry złych.
Najlepszy jest ustrój mieszany, łączący elementy: monarchii, arystokracji i demokracji.
Podkreślali oni wagę i pierwszorzędne znaczenie prawa. Wskazuje ono, co należy czynić i od czego się powstrzymywać. Prawo z natury jest elementem organizującym społeczeństwo.
Prawo państwa jest podporządkowane wyższemu prawu natury. Wyższość jego wynika z faktu, że jest to prawo uniwersalne, z niego wynika społeczna natura człowieka nakazująca mu żyć w grupie.

Stoicy okresu średniego

Polibiusz - w swoich poglądach politycznych nawiązał do koncepcji cyklicznego rozwoju państwa czyli: etap rozwoju, osiągnięcie szczytów i następnie upadek. Ten krąg ustrojowy to:

Władza: silnej jednostki → wodzów →królów - dożywotnia, gdy rządzący kierują się słusznością, jak nie to najlepsi z poddanych obalają ich, a miejsce królestwa zajmuje →forma arystokratyczna, gdy nie kieruje się dobrem publicznym, ale własnymi korzyściami zastępuje ją →oligarchia obalona jest przez lud dla zasady równości, czyli →demokracji, gdy tu pojawia się chciwość, a bogacze pozbawieni są własności na czele staje →tyran, który szybko ujarzmia lud. Proces ten powtarza się. Taki jest cykl ustrojów.

POLIBIUSZ wyróżnił trzy prawidłowe formy państwa i trzy złe:

Dobre: królestwo, arystokracja i demokracja

Złe: tyrania, oligarchia, ochlokracja

Najlepszy jego zdaniem jest ustrój mieszany, łączący elementy jednowładztwa, arystokracji i demokracji. Ustrój taki nie podlega zwyrodnieniu.
Najtrwalsze jest państwo, w którym władza podzielona jest pomiędzy:

- senat (element arystokratyczny),

- zgromadzenie ludowe (element demokratyczny),

- konsula (element jednowładztwa).

Zasadą musi być równowaga poszczególnych części ustroju. Władze powinny się wzajemnie hamować i również ze sobą współpracować.

Republika rzymska była zdaniem Polibiusza szczytem doskonałości.

CYCERO przez państwo rozumiał:

- „rzecz ludu” tj. zorganizowaną masę ludu połączoną dla wspólnego pożytku wynikającego ze wspólnego bytowania,

- zespoloną przestrzeganiem tego samego prawa,

-ludzie łączą się w państwo, gdyż wynika to z ich instynktu społecznego.

Oryginalne jest to, że elementem każdego państwa jest więź prawna łącząca obywateli. Państwo powstało przez połączenie wielu jednostek i za ich zgodą. Jest to druga po Arystotelesowskiej znacząca teoretycznie definicja państwa.

Podobnie jak Polibiusz, opisuje 3 główne formy państwa:królestwo, arystokrację i demokracj
Istnieje również forma czwarta - łącząca elementy trzech poprzednich - mieszana. Wzorem Polibiusza chwalił kompromis władzy zawarty w republice mieszanej, choć dostrzegał także zalety władzy jednoosobowej. Uważał, że każda forma ma soje wady i zalety. Jednak rządy ludu „najmniej zasługują na pochwałę”. Równość jest tu nierównością, ponieważ najlepsi i nikczemni zajmują jednakową pozycję. Republika mieszana jest najtrwalszą formą, opartą na zasadzie kadencyjności, poczuciu równości ludzi wolnych.

5. Klasyfikacja form ustrojowych w doktrynie Sokratesa.

Urodził się i mieszkał w Atenach (469-399), postać niezwykle ciekawa.

W młodości był uczniem sofistów, później od nich się odciął.

Uważał, że filozof jak akuszerka pomaga w „narodzinach prawdy”.

Stworzył metodę sokratyczną.

Zaczepiał ludzi i zadawał im pytania, udowadniając, że osoby te mają wiedzę pozorną.

Mówił „wiem, że nic nie wiem”.

Sokratesa uważa się za pierwszego filozofa, który przedmiotem swych badań uczynił człowieka.
Chodził i nauczał wraz z uczniami - nie pobierał pieniędzy.
Twierdził, że można poznać prawdę, bo ona jest w nas ukryta, tylko trzeba ją z siebie wyciągnąć.

Za nauki przeciwko demokracji ateńskiej w wieku 70 lat zasiadł na ławie oskarżonych. Skazany na karę śmierci w procesie „o wartości”, „politycznym”. To drugi taki proces obok skazania Chrystusa. Sokrates uważał, że istnieją prawa stanowione z ludzkiej natury i prawa pisane. Aby w państwie panował porządek trzeba szanować prawo.

Uważa się go także za twórcę etyki. Wyraża się to w jego przekonaniu, że Cnota jest absolutna. Wartości moralne i etyczne są ważniejsze od bogactwa, zdrowia itd.

Trzy założenia jego doktryny etycznej:

1.wiedzieć, co jest sprawiedliwością, to zarazem być sprawiedliwym,

2.Cnota to wiedza, a wiedza to mądrość,

3.Lepszy jest ten człowiek, który świadomie czyni zło, od tego, który nieświadomie dopuszcza się zła.

Nie poświęcał wiele uwagi rozważaniom nad problemami politycznymi. Ostro krytykował zarówno rządy tyranów, jak i demokrację - pisał, że rządy nieoświeconych, tworzone na podstawie wyników losowania, nie mogą być skuteczne.

Uważał, że rządy muszą opierać się na wiedzy, a nie jej pozorach czy przypadku.
Nie dążył do zniesienia demokracji, bo uważał, że można ją naprawić poprzez pracę ludzi nad własnym doskonaleniem moralnym. Uważał, że ludzie powinni rozpocząć naprawę moralną od samych siebie.

Powiedział, że są formy rządów zdrowe i odpowiadające im patologiczne:

ZDROWY CHORY

Monarchia → tyrania (samowola i przemoc)

Arystokracja → plutokracja (chciwość)

Demokracja → demokracja (brak wiedzy)

*Rządzenie to sztuka, która wymaga wiedzy.

Poglądy Sokratesa przenika teza o potrzebie umiarkowania jako metody na życie. Unikanie skrajności to właściwe działanie.

Uważał, że sprawiedliwość zawiera się w znajomości dwu rodzajów praw:

1. praw państwa - tj. ich znajomość, i ich przestrzeganie.

2. praw wyższych - tj. praw Bogów, praw wiecznych i bezwzględnie obowiązujących, właściwych wszystkim ludziom, bez granic. Nakazują one przeciwstawiać się prawom państwa jak stoją z nimi w kolizji.

Sokrates nic nie napisał, znany głównie z relacji Platona.

6. Idealizm obiektywny Platona

Idealizm obiektywny to pogląd stworzony przez Platona, który przypisuje byt ideom, stwierdza, ze istnieją one realnie, obiektywnie. W taki sposób Platon stwarza teoretyczne podstawy świata, który budowany jest na bazie pojęć, którym przypisuje się realne istnienie. Podstawą myśli politycznej Platona było przekonanie, że między filozofią a polityką istniej ścisły związek, problemy, które ma do rozwiązania polityk, mają być rozstrzygnięte jedynie przez filozofię, bo tylko ona może wskazać drogi wyjścia z wielkich schorzeń społecznych i moralnych oraz wypracować zasady nowej polityki. Polityka, zdaniem Platona nie jest sztuką, lecz nauką.

Istnieją 2 rodzaje polityki:

-         Pierwsza, pospolita - ma na celu uniknięcie powtarzającego się zła, polega na prowadzeniu wojny i zawieraniu pokoju, na schlebianiu ludowi, na wydawaniu wyroków.

-         Druga polityka prowadzi do poprawy ludzi. Platon sądzi, że nie jest istotne, czy rządzący panują zgodnie z wolą rządzonych czy też nie, zgodnie z Konstytucją, czy też nie, czy byli bogaci, czy też biedni.

Za najlepszy ustrój filozof uznaje ustrój monarchiczny, w którym królowie mogą być pasterzami ludów. Głównym ich zadaniem jest wychowanie, przez które polityka osiągnie harmonię cnót, unormuje siłę, zaprowadzi umiarkowanie przejawiające się w spokoju, powolności, słodyczy. Małżeństwo w państwie idealnym ma być dobrane tak, by odpowiadało potrzebie wydawania na świat potomstwa o zrównoważonej strukturze fizycznej i psychicznej, z którego wyrosną doskonali obywatele.

Platon twierdził, że szczęście polega na realizowaniu sprawiedliwości, że państwo doskonałe, to państwo sprawiedliwe, to znaczy takie, które pielęgnuje cztery cnoty kardynalne: mądrość, odwagę, umiarkowanie i sprawiedliwość.

Mądrość, związana jest z najlepszą organizacją państwa, cnota powinna charakteryzować klasę tzw. Rządców.

Odwaga jest cechą wojowników.

Umiarkowanie polega na umiejętności panowania nad sobą, nad przyjemnościami i żądzami. Sprawiedliwość opiera się na zasadzie, że każdy powinien robić to, co do niego należy.

Platon twierdzi, że państwo to takie wspólne mieszkanie, w którym zbierają się ludzie, aby sobie nawzajem pomagać i wspólnie żyć. Ludność państwa według Platona jest podzielona na 3 klasy: rządców-filozofów, żołnierzy całą resztę, tj. rzemieślników, rolników, kupców i ludzi innych zawodów. Porównuje te trzy klasy do trzech władz duszy: rozumu, odwagi i pożądania. Jedność państwa może być utrzymana tylko pod warunkiem usuwania przyczyn jego rozbijania i demoralizacji. Za odwieczne źródło wszelkiej destrukcji w państwie P uznał własność prywatną i rodzinną, która stwarza różnice majątkowe, dzieli obywateli na bogatych biednych. Staje się to podstawą wrogości i walki. By zapewnić całkowitą jedność i zwartość rządzącej elity, P proponuje wprowadzenie dla klasy rządzącej własność wspólną. Ma ona obejmować dobra materialne, a także kobiety i dzieci. Kobiety mają mieć równe prawa z mężczyznami, podobne wychowanie. Najdzielniejsze mają pełnić służbę wojskową, a związek dwojga ludzi ma doprowadzić do prokreacji, nie opiera się na uczuciu, lecz na zasadzie losowania. Miłość zostaje wyeliminowana, a dobór par ma być prowadzony ze względu na przyszłe potomstwo. Proponował on „miłość czystą” (platoniczną).

  

7. Państwo w doktrynie Platona

Platona właściwie - Arystokles, żył i tworzył w VI wieku p. n. e.. Był greckim filozofem, uczniem Sokratesa. Założył szkołę filozoficzną, zwaną Akademią Platońską. Na podstawie stworzonej przez siebie teorii idei, zbudował doktrynę państwa idealnego, którą zawarł w dziesięciotomowym dziele, noszącym tytuł Państwo.

Platon wywodził się z arystokracji. Urodził się, kiedy trwała wojna peloponeska Ateny, niegdyś potęga, chyliły się ku upadkowi. Filozof starał się wyjaśnić przyczyny tego upadku. Uważał, że istniejące ustroje państwowe, takie jak oligarchia, tyrania czy demokracja, posiadają swoje zalety ale też liczne wady. Postanowił, iż sam stworzy doskonały system państwowy.

Według Platona władza działa dbając jedynie o swoje interesy, które nie zawsze są zgodne z dobrem państwa. W swoim dziele zawarł więc następujące porównanie. Ludzkie ciało podzielił na trzy części: głowę, pierś i podbrzusze. Każdej z tych trzech części odpowiada jedna cnota duszy: głowie - rozum, piersi - wola, a podbrzuszu - pożądanie. Cnoty owe są od siebie ściśle zależne. Rozum powinien dążyć do mądrości, wola okazywać dzielność, a nad pożądaniem należy potrafić zapanować. Dopiero wtedy, kiedy wszystkie elementy organizmu człowieczego funkcjonują jako sprawna całość, możemy sądzić, iż mamy do czynienia z człowiekiem sprawiedliwym.

Uważał zatem, że w doskonałym państwie powinny istnieć trzy grupy społeczne, a każda z nich miała by do spełnienia swoją funkcję, dla szczęścia całości. Przyrównał strukturę państwa do budowy ludzkiego organizmu. Każdą z części ciała przyporządkował określonej grupie społecznej. Każdej z warstw społecznych, przyporządkował również określoną cnotę duszy. Były to: mądrość, dzielność (męstwo), pracowitość (praca nad sobą) i sprawiedliwość. Cnoty te nazywane są także czterema cnotami kardynalnymi. Jako pierwszy, docenił rolę kobiet w strukturze państwa. Traktował je na równi z mężczyznami. Sadził, iż nie są one gorsze od mężczyzn pod żadnym względem. Twierdził, iż posiadają duże możliwości intelektualne oraz przywódcze. Powinny zatem posiadać możliwość kształcenia się zarówno intelektualnego, jak też możliwość sprawowania władzy. Państwo, w którym kobiety nie mają dostępu do władzy i wiedzy porównał do człowieka, który trenuje tylko jedną rękę.

Pierwszą warstwą społeczną była więc najwyższa władza, którą mieliby sprawować filozofowie, ludzie wykształceni, przyrównywani do głowy i odznaczający się cnotą mądrości. Drugą warstwą byli strażnicy. Mieli oni dbać o ład wewnętrzny, bezpieczeństwo zewnętrzne państwa i odznaczać się cnotą dzielności. Tę grupę społeczną przyrównał filozof do korpusu ludzkiego ciała. Trzecią warstwą natomiast byli pracownicy, rzemieślnicy, którzy mieli odznaczać się cnotą pracowitości. Oni porównani zostali do podbrzusza. Poza strukturą państwa umieścił Platon niewolników. Uważał także, że państwo nie może być zbyt duże. Obliczył, iż powinno znajdować się w nim 5040 obywateli. Uważał także, że nie należy utrzymywać zasady dziedziczności, gdyż stanowiska powinny być przyznawane według zasług, a nie wedle urodzenia. Zasadę dziedziczności uważał za sprzeczną.

Mówił także o duchu olimpijskim struktury społecznej. Istnieje bowiem jedna dziedzina na świecie,w której obowiązuje zasada równości na starcie. W dyscyplinie sportowej, jaką jest bieg wszystkie jednostki startują z tej samej linii. Tej dyscyplinie przyporządkował czwartą cnotę kardynalną - sprawiedliwość.

Swoje koncepcje usiłował zrealizować, wcielić w życie. Zaprzyjaźnił się z władcą Syrakuz - Dionizosem. Jednakże reforma państwa utknęła w pierwszym punkcie. Platon zażądał, żeby władzę sprawowali najmądrzejsi lecz władca Syrakuz nie grzeszył mądrością. Jego atutem była siła. W rezultacie Platon ledwie uszedł z życiem. Powrócił do Aten, gdzie otworzył słynną Akademię.

8. Myśl ekonomiczna Platona

 

Platon, uczeń Sokratesa, trzeci wielki myśliciel. Jego główne dzieła: „Państwo”-wizja państwa i „Prawo”; obejmują wszystkie ówczesne dyscypliny naukowe. Platon zalicza się do autorów tzw. złotej myśli, prekursor totalitaryzmu-rządzić mają filozofowie i wojskowi, państwo Platona jest komunizmem utopijnym. Podtrzymał wiele myśli Sokratesa, materia- odbicie ducha idei, świat Platona-świat materialny i idei (niewidzialne), np. miłość, przyjaźń, piękno-wielkie znaczenie ma to dla ludzi. Według Platona człowiek to element państwa, o tym co dobre dla człowieka rozstrzyga państwo; odwrotnie niż Ksenofon ujmował wszystko w odniesieniu makroekonomicznym-„wszystko jest dla państwa, przez państwo, w państwie”, jednostka jest podporządkowana państwu-„państwo jest wszystkim, jednostka niczym”-podobnie jest w ustroju totalitarnym. Państwem powinna rządzić klasa elitarna, klasa rządząca. Podkreślał, że funkcja rządzenia jest funkcją wręcz nieograniczoną, stąd też pojawia się u niego idea centralnego planowania gospodarczego-ustrój komunistyczny i korporacyjny. Rządzący chcąc spełnić istotny warunek rządzenia musieli bezwzględnie wyrzec się własności prywatnej-wszystko oddawali nawet żony; wszystko miało być wspólne-„pełna komuna”; wszystko miało być podporządkowane jednemu celowi, czyli państwu-model utopijny, dotyczył nie tylko strony produkcyjnej, ale i konsumpcyjnej.

 

Platon ustosunkowywał się negatywnie do nadmiernego gromadzenia bogactwa. Uzwał jednak konieczność posiadania zasobów przez państwo w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do realizacji w dziedzinie politycznej i moralnej. Gospodarowanie zaś ma służyć umiejętnemu administrowaniu bogactwami, uczyć właściwego zarządzania własnym majątkiem. Platon uważał, że szczęście społeczeństwa zapewniać ma nie dobrobyt obywateli, lecz ich doskonałość. Wartości moralne cenić bowiem należy najwyżej. Głosi uniwersalizm i totalizm państwowy. Zakłada interwencjonalizm państwowy we wszystkich dziedzinach życia, dotyczy to również gospodarki. Regulacja stosunków gospodarczych odbywać się ma zgodnie z ustalonym planem w oparciu o ustalone przez państwo prawa pozytywne. Platon był konsekwentnym zwolennikiem gospodarki naturalnej. Platon rozróżnia dwie wartości towaru: użytkową i wymienną. Dostrzegał konieczność istnienia wymiany wewnętrznej i zagranicznej, lecz chciałby ją ograniczyć do minimum. Platon domaga się formalnego zakazania gromadzenia pieniędzy. Postuluje aby w obiegu znajdowała się tylko taka ilość, jaka jest niezbędnie potrzebna do opłacenia robotników, rzemieślników i służby. Jego zdaniem („Rzeczpospolita” i „Prawo”) szczęście społeczeństwa może zapewnić nie dobrobyt obywateli, lecz ich funkcjonalność. W idealnym państwie Platona społeczeństwo ma składać się z trzech warstw, którym odpowiadają określone cnoty: warstwy rządzącej cechującej się roztropnością, rycerzy-obrońców charakteryzującej się męstwem i warstwy żywicieli- pracującej, cechującej się umiarkowaniem.

9. Geneza i definicja państwa według Arystotelesa.

 

Na gruncie nauki o państwie metoda Arystotelesa prowadziła do odrzucenia platońskiego obrazu idealnej polis, dobrej na wszystkie okoliczności, tkwiącej w zerowym punkcie przemian, niezmiennej. Niejednokrotnie skłaniała ona autora do aprobowania nawet brutalnych faktów. Kult empirii ułatwiał Arytsotelesowi formułowanie ocen realistycznych, umożliwiających dalszy rozwój nauki o społeczeństwie i państwie. Oczywiście istniały granice realizmu tych ocen: granice te wyznaczały epoka niewolnictwa oraz klasowa ograniczenie badacza, a także tradycyjne przeświadczenie o doskonałości struktury państwa-miasta, która w jego epoce znajdowała się już w stanie agonalnym.

Punktem wyjścia arystotelesowskiej nauki o państwie jest stwierdzenie, że „państwo należy do tworów natury[..., człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą”. Państwo to synteza mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich; jest ono jednak od tamtych „doskonalsze”, bo odznacza się samowystarczalnością. Celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Arystoteles ostro krytykował współczesnych sobie cyników za ich pogardę dla dóbr materialnych; podawał też w wątpliwość pochodzącą od sofistów wersję państwa jako płodu ludzkich konwencji.

  

10. Klasyfikacja form ustrojowych w myśli Arystotelesa.

Przyjęcie koncepcji polis jako organizacji suwerennej i wszechogarniającej człowieka, wyznaczonej przez porządek naturalny legło u podstaw koncepcji państwa zuniformizowanego. Takiego państwa nie ma i nie może być. Kształt ustroju zależy bowiem od wielu czynników:

- od siły i efektu walk społecznych,

- od stanu gospodarki,

- od charakteru narodu

- od położenia geograficznego

- od wielkości terytorium.

Dlatego ustrój dobry w jednych warunkach może okazać się zły w innych.

Generalnie można wg. Arystotelesa mówić o państwach dobrych i złych. Zależnie od tego kto rządzi - jednostka, grupa czy ogół, dobrymi formami są monarchia, arystokracja i politea, złymi zaś odpowiednio tyrania, oligarchia i demokracja. Kryterium stanowi odpowiedź na pytanie , czy rządy są sprawowane w interesie ogółu (te są dobre), czy tylko dla własnej korzyści rządzących (te są złe). Ale taki podział jest tylko punktem wyjścia. Nie uwzględnia on praw obowiązujących w społeczeństwie, a przede wszystkim zróżnicowania majątkowego. Z tego punktu widzenia zasadniczy podział jest na oligarchię i demokrację, które są najczęściej spotykanymi ustrojami.

Tak więc oligarchia to rządy bogaczy, nawet gdyby stanowili oni większość, a demokracja - to rządy biednych, nawet gdyby ci stanowili mniejszość. Forma rządów pozostaje bowiem w ścisłej relacji do rezultatów walki biednych i bogatych. Kiedy górą są biedni, państwo przybiera postać demokracji , kiedy zaś zwyciężą bogaci - nadają oni państwu formę oligarchiczną.

Trzecią droga jest forma pośrednia, której urzeczywistnienie zależy od siły stanu średniego. Gdyby stan średni był grupa najsilniejszą, a co najmniej przeważającą liczebnie nad każdą z pozostałych wówczas zdecydowanie najlepszą formą państwa była by politea - swoista mieszanina oligarchii i demokracji, w której przewagą uzyskują jednak elementy demokratyczne.

Arystoteles był zwolennikiem takich umiarkowanych form wszelkich przemian, podkreślając znaczenie rozsądku. Uważał, że dzięki wiedzy i rozsądkowi, który przypisywał średniej klasie można osiągnąć ład i porządek w społeczeństwie. Chwalił ten ustrój widząc w nim harmonijne połączenie ideałów wolności i porządku. Traktował go jako wyraz drogi pośredniej w polityce czyli realizację polityki złotego środka, którego był gorącym wyznawcą, gdyż dostrzegał tu szansę dla kompromisów społecznych i w konsekwencji względnej stabilizacji polis.

11. Myśl ekonomiczna Arystotelesa

Arystoteles swoje poglądy ekonomiczne zawarł w dziele: „Polityka”.

Krytykował wspólną własność oraz równy podział ziemi.

Wg Arystotelesa ideałem jest system gospodarczy, zbliżony do naturalnego.Dobra materialne, czyli gospodarcze są jedynie środkiem realizacji tego celu.Ideałem dla Arystotelesa jest naturalna gospodarka rolna.Zgodna z naturą ludzką jest również wymiana bez kupców i lichwiarzy.

Uznawał on wymianę niezbędną naturalnej gospodarce rolnej.Ale krytykował handel jako zawód.Naturalną jest również własność prywatna.

Własność wspólna rodzi zatargi, ludzie nie troszczą się o nią. Jest zwolennikiem własności indywidualnej.Ponieważ ludzie z natury różnią się między sobą przy podziale dóbr, urzędów i zaszczytów obowiązuje zasada proporcjonalności, która jest zasadą sprawiedliwą.Natomiast przy wymianie dóbr obowiązuje sprawiedliwość zamierzona, równość prosta- równe za równe.Naturalnym zjawiskiem jest również niewolnictwo.

Arystoteles przyjmował umiarkowany interwencjonalizm państwowy,- „Niezbędna jest kontrola własności ziemi i przyrostu naturalnego.'' Wyodrębnił gospodarkę naturalną i towarową.Gospodarka naturalna jest zgodna z naturą /gospodarstwa domowe/, której celem jest zaspokojenie potrzeb a nie osiąganie zysku.Produkuje się dla własnych potrzeb, sprzedaje się tylko nadwyżki.Wprowadza termin - ekonomia-bogactwo rzeczy uży- tecznych.W ramach gospodarki mogą wystepowac 3 typy gospodarstw:

• samowystarczalne

• gospodarstwa wymiany bezpieniężnej

• niesamowystarczalne gospodarstwa wymienne i pieniężne

W gospodarce towarowej działają gospodarstwa zarobkowe, których celem jest zdobycie bogactwa w postaci pieniędzy.Arystoteles był pierwszym, który rozróżniał wartość użytkową i wartość wymienną.Dostrzegł również

3 funkcje pieniądza tj.funkcję środka obiegu,miernika wartości i teauryzacji czyli gromadzenia.

12. Koncepcja sprawiedliwości Arystotelesa

• S p r a w i e d l i w o ś ć - Arystoteles uważał za jedną z cnót o podstawowym znaczeniu społecznym.

Identyfikował ją z doskonałością etyczną, ponieważ jest stosowaniem w praktyce doskonałości etycznej, a definiował ją jako środek pomiędzy wyrządzaniem a znoszeniem bezprawia. Natomiast S p r a w i e d l i w o ś ć w znaczeniu szczególnym polegała na zachowaniu równości pomiędzy ludźmi. Wyodrębnił jej dwie funkcje-wyrównywającą i rozdzielającą. Wyrównywająca odpowiada za to, żeby w stosunkach między jednostkami każda otrzymała Dobro równe - Dobru straconemu, Natomiast wg sprawiedliwości rozdzielającej Dobra są rozdzielane między ludzi odpowiednio do zasług. Wg pierwszej sprawiedliwości regulowane są stosunki między poszczególnymi obywatelami, a wg Drugiej stosunki pomiędzy obywatelem a państwem.

Sprawiedliwość- cnota najwyższa, doskonała. Rozróżnia 2 podtypy:

- sprawiedliwość sensu largo /szersze, formalne/ - można mówić gdy ktoś przestrzega prawa /jest sprawiedliwy/,jeśli przestrzega prawa a prawo jest błędne /egoistyczne/ to przestrzeganie takiego prawa nie będzie aktem sprawiedliwości.

Sprawiedliwość formalna - to postępowanie zgodnie z prawem pod warunkiem, że to prawo jest zgodne z prawem statutowym.

Prawo materialne - to sprawiedliwość, wymierzająca równość świadczeń , każdemu wg jego zasług.

Wg Arystotelesa sprawiedliwość to także dyspozycja woli człowieka, przez którą w sposób wolny, wykonuje dla siebie czynność. Dobrą dyspozycją jest unikanie skrajności - tego co za dużo i tego co za mało. Wtedy trafia się w „złoty środek”/mesotes/.Na cnocie sprawiedliwości spoczywało zachowanie polis. Sprawiedliwość jest właściwą relacją między korzyściami a stratami.

14. Doktryna Polibiusza

• Polibiusz /Polybios z Megalopolis/ur.ok.200,zm 118 p. n. e/grecki historyk i kronikarz imperium rzymskiego. Do Rzymu trafił jako niewolnik.Uważał, że najlepszą formą ustroju jest ustrój mieszany:/monarchii, arystokracji i demokracji./

• Ustrój taki nie podlega zwyrodnieniu.Elementem monarchii jest władza konsulów, elementem arystokratycznym są rzady senatu, elementem demokratycznym- władza zgromadzeń ludowych.Bał się przewagi ludu,bardziej bezpieczna wydawała mu się przewaga arystokratów.O prawidłowościach formy nie decyduje struktura władzy, lecz cel państwa, dlatego monarchii odpowiada niewłaściwa forma tyranii. Republika rzymska była dla niego szczytem doskonałości.

• Był pełen uznania dla Rzymu, jego ustroju politycznego,potęgi militarnej i podbojów. Napisał „Dzieje Rzymu”-jest to rodzaj historii powszechnej które miały 40 tomów. Państwo to - zabezpieczenie bezpieczeństwa.

Po zajęciu Grecji przez Rzymian w roku 146 pne został wyznaczony przez senat do zarzadzania tym krajem.

Polibiusz - uważał, że walory nowego centrum polityki światowej uprawniają Rzym do objęcia panowania nad światem. Skłonił się do przyjęcia teorii cyklicznego rozwoju. Za najlepszą formę ustroju uważa ustrój arystokratyczny.

Oligarchia i demokracja oznaczają przejście formacji państwowej do trzeciego stadium, czyli do upadku. Wg Polibiusza Rzym dzięki walorom ustroju mieszanego nie przechodził przez stadia cyklicznego rozwoju.

Wg Polibiusza : Ustroje podstawowe nieuchronnie zmierzały do form negatywnych /”cykl ustrojowy”/- po kolei -królestwo w tyranię tyrania w arystokrację, arystokracja w oligarchię itd. Potem cheirokracja w stwo/.

Połączenie form pozytywnych w republice rzymskiej dawało rozwiązanie idealne: konsulowie/monarchia/,senat/arystokracja/, zgromadzenia ludowe /demokracja/.

Polibiusz doszedł do wniosku,że również system mieszany / jako rozwiązanie rzekomo idealne/ podlega deformującemu cyklowi ustrojowemu.

Jedynym ratunkiem jest system hamulców „ organ może przeciw- stawiać się pozostałym organom, albo z nimi współpracować”- twórca koncepcji hamulcow ustrojowych.

Do teorii hamulców Polibiusz doszedł przez pomyłkę. Pomylił formalne kompetencje organów z faktycznymi.Tylko faktyczne przejęcie kompetencji Konsulów przez Senat spowodowało w Rzymie zachwianie równowagi.Polibiusz wnikliwie obserwował ustrój państwa i źle zinterpretował fakty. Wymyślił więc koncepcję hamulców by zrównoważyć /zabezpieczyć/system.

16. Epikur i jego doktryna

Żył na przełomie III/ IV w. p.n.e. Urodził się na wyspie Samos. Do Aten przybył w wieku 18 lat.

Według niego - nic nie istnieje a w świecie panuje przypadek

Założył własną szkołę „Ogród Epikura” , którą prowadził aż do śmierci. Większość jego tekstów zaginęła, pozostały jedynie 3 listy.

Napisał „ Traktat o przyrodzie”., składający się z 47 tomów.

Dla epikurejczyków szczęści duchowe było ważniejsze niż przyjemności brzucha.

Jego hasło. „carpe diem” - łap dzień

Własność i pożądanie zbytku prowadziły do wojen.

Człowieka unieszczęśliwiają: obawa przed niemożnością osiągnięcia szczęścia, obawa przed cierpieniem, przed bogami i śmiercią.

Istota przyjemności polega na uwolnieniu się od cierpień i niepokojów, toteż przez epikurejczyków zalecane jest umiarkowanie w każdym działaniu.

Główne doktryny:

- Unikanie cierpienia gwarantuje nam szczęście.

- Boimy się czegoś , czego nie znamy np. bogów. Bogowie są , ale przebywają w innym świecie i taka istota jak człowiek ich nie interesuje.

- Śmierci się nie czuje, śmierć to chwila, czuje się jedynie ból

- Ból i cierpienie są łatwiejsze do zniesienia niż się wydaje

- To co dobre jest łatwiejsze do osiągnięcia niż się wydaje.

Myśl administracyjna- koncepcja związana z państwem.

Państwo to umowa społeczna, a jego bezpośrednim celem jego ochrona obywateli przed innymi państwami i przed innymi ludźmi.

Niesprawiedliwość mąci spokój, bowiem człowiek odczuwa strach przed karą.

Epikurejczycy twierdzą, że państwo jest tworem społecznym , bowiem trudno jest żyć w pojedynkę. Ludzie umawiają się na jakiej zasadzie będzie funkcjonowała grupa, i jakie będzie jej prawo. Prawo mówi nam co jest dobre a co złe. Zatem sprawiedliwość jest tylko w państwie, gdyż w państwie ustalone są zasady, co jest dobre a co złe. Mędrcy nie powinni sprawować rządów , lecz kontemplować, bowiem udział w sprawowaniu rządów zakłóciłby jego spokój wewnętrzny.

Przyjaźń jest w ich przekonaniu nakazem natury i wolnym wyborem człowieka. W działalności politycznej człowiek powinien zachować umiar i żyć z daleka od polityki i wydarzeń politycznych, gdyż walka o władzę powoduje zawiść i podział na zwalczające się obozy.

17. Doktryna cyników

Należy do szkoły OKRESU HELLENISTYCZNEGO

Nazwa pochodzi od słowa „kynicos” - pies, pieski, bo miało być pieskie życie tych myślicieli.

Byli wyrazicielami buntu wobec stosunków gospodarczych i politycznych . Przeciwstawiali się każdemu ustrojowi bez względu na to czy był dobry czy też zły.

Przedstawicielami tego nurtu byli: Antystenes, Diogenes, Krates

Głosili pochwałę świadomego egoizmu. Człowiek jest naturalnie wolną jednostką mającą żyć zgodnie z naturą. Jedyną rzeczą potrzebą człowiekowi jest cnota.

Głosili program minimalizmu życiowego, prostoty życia, wręcz ascezy.

Antystenes - uczeń Arystotelesa, był synem niewolnicy i Ateńczyka. Nie mógł sprawować ważnych funkcji w państwie. Słuchał Gordiasza potem Sokratesa. Po śmierci Sokratesa założył własną szkołę. Zupełna odmienność poglądów spowodowała, że jego stosunki z Sokratesem były wrogie. Uważany obok Platona za najważniejszego ucznia Sokratesa. Był nastawiony na demokrację..

Diogenes- pochodził z Synopy, był synem bankruta, co umieściło go w społecznych nizinach, był uczniem Antystenesa, uważał , że jedynym państwem dobrze urządzonym byłoby to, które obejmowałoby cały świat.

- mieszkał w beczce. Według niego człowiek to istota dwunożna nieopierzona

Krates - pochodził z Teb był uczniem Diogenesa. Posiadając majątek i stanowisko , porzucił je aby praktycznie realizować założenia szkoły cynickiej, marzył o rajskiej wyspie obfitości dóbr i wolności ludu.

Uważali , że :

Szczęście polega wyłącznie na praktykowaniu cnoty, ta zaś zależy od woli człowieka.

Prawdziwie wolnym jest ten kto potrafi powstrzymywać swoje namiętności, Dla Antystenesa ideał ten wyrażał Herakles. Głosili ideał społeczności ludzi wolnych, bez własności, pieniędzy, wojska i państwa. Natura nie dzieli ludzi na wolnych i niewolników, bogatych i biednych. Jedyną miarą wartości człowieka jest jego praca.

Szczęśliwi są tylko bogowie, aby być szczęśliwym , należy się wyrzec wszystkiego.

Twierdzili, że wszystkie instytucje społeczne są czymś złym, bowiem zostały stworzone przez człowieka.

Kobiety są czymś gorszym i powinny być wspólne.

Państwo jest zbiorowiskiem wszystkich ludzi połączonych rozumem.

Byli przeciwnikami wszelkich form własności i handlu.

18. Dante Alighieri - koncepcja państwa i władzy.

Urodził się w 1265 roku we Florencji, w rodzinie szlacheckiej. Twórca „Boskiej Komedii” i traktatu „De Monarchia”

UNIWERSALIZM

Uważał, że świat powinien podlegać jednemu autorytetowi.

Wielka monarchia wszechświatowa winna być kierowana przez władcę świeckiego - cesarza.

Poglądy dot. utworzenia monarchii światowej czerpie od stoików.

Tylko on może być głową uniwersalnej monarchii. Cesarz ma być sędzią między książętami, kierujący się wyłącznie sprawiedliwością. Władzę cesarza porównywał do władzy Boga nad przyrodą.

Państwo to organizacja o cechach doraźnych, które ma być gwarantem szczęśliwości ludzi.

Cesarz jest sługą poszczególnych ludów i władcą uniwersalnym, rządzącym na podstawie przepisów prawa.

Odrzuca tezę Św. Tomasza, o odrzuceniu celów doczesnych dla celów wiecznych.

Bardzo wierzy w ludzki rozum. Docenia osiągnięcia Arystotelesa. Ważna - wolność jednostki.

O wartości człowieka decyduje jego zachowanie.

Uważał , że światem rządzą występni, niemoralni źli władcy.

Kościół i papiestwo są pełne grzechu. Papieże to chciwi uzurpatorzy.

Jest zwolennikiem wolności majątkowej.

Był przeciwnikiem ingerencji kościoła w sprawy świeckie, bowiem są inne cele państwa i inne kościoła. Państwo ma dbać o dobro obywateli.

19. Św. Augustyn - koncepcja państwa

4-5 wiek n.e

Filozof i teolog, twórca pierwszego rozbudowanego systemu filozofii chrześcijańskiej . Augustynizm przetrwał w myśli chrześcijańskiej aż do XII wieku naszej ery.

W początkowym okresie życia odrzucał chrześcijaństwo. Interesował się dziełami Cycerona.

Powrót do lektury Nowego Testamentu oraz spotkania z wieloma wybitnymi ludźmi Kościoła (szczególnie z biskupem Mediolanu św. Ambrożym ) zadecydowały o jego nawróceniu . Pod jego wpływem przyjmuje chrzest (387), wraca do Afryki i zakłada niewielką wspólnotę zakonną, a wroku 396 zostaje biskupem Hippony. Umiera w 430 r. podczas odmawiania psalmów pokutnych.

- zakłada zakon augustowski

- napisał dzieła: „O państwie Bożym”

- wyróżniał Państwo Boże i Państwo Ziemskie , a obywatele tych państw są ze sobą pomieszani.

Państwo wyrasta z rodziny, rodzina to fundament państwa.

Według niego najlepsza jest koncepcja Cycerona. Państwo wspólnota obywateli połączona wspólnym pożytkiem i połączona wspólnym prawem.

Prawo ma dwie właściwości:

- nieśmiertelność - prawo wieczne trwalsze niż jednostka, (unitas - jednostka oparta na zasadzie chrześcijaństwa)

- administracja (władza) ma się opierać na prawie natury , prawo od Boga. Prawo pozytywne musi być zgodne z prawem natury.. Władca ma służyć państwu a nie panować.

Naród jest tożsamy z państwem . Podstawą państwa jest porządek, jedność, pokój.

Pokój idealny, trwały to pokój boży. Pokój ziemski bywa zakłócany przez wojny.

Hierarchia prawa:

- prawo boże - to boska wola i pokój

- prawo naturalne - zapisane przez Boga w duszy ludzkiej, dociera do duszy dobrych ludzi

- prawo doczesne - ma utrzymać ład i porządek, stworzone przez ludzi, gdyż jest więcej złych ludzi niż dobrych.

Prawo ma wychowywać, za nie przestrzeganie prawa grozi represja.

Dzieła Sw. Augustyna: „O państwie Bożym”, „Wyznania”, „O Trójcy Świętej”.

20. Św. Tomasz z Akwinu

Był wysokim , potężnym mężczyzną. Był spokrewniony z cesarzem Fryderykiem.

Od dzieciństwa był przeznaczony do zajmowania wysokich stanowisk.

W wieku 5 lat został oddany do Zakonu Benedyktynów.

Św. Tomasz to teolog chrześcijański, na którego poglądach Kościół opiera się do dnia dzisiejszego . Św. Tomasz umacniał doktrynę Arystotelesa (pochodzenie państwa od rodziny). Badał komentował i przystosowywała dla chrześcijaństwa poglądy Arystotelesa.

W społeczeństwie wyróżniał 3 grupy (hierarchia):

- świeckich , duchownych, niepracujących

- ludzi honoru

- ludzi biednych bez majątku

Twierdzi, że podporządkowanie ma charakter naturalny i nie należy się buntować. Sympatyzuje z monarchą, który czerpie władzę od Boga.

Nie można odróżniać spraw duchowych od świeckich.

Władza świecka jest zależna od papieskiej.

Papież jest panem świata a władcy jego wasalami.

Św. Tomasz przyjął wyobrażenie społeczności - jako organizm.

Prawo dzieli się na:

- prawo perse - obowiązujące samo przez się, prawo wieczne od Boga Stwórcy (moralna podstawa obowiązywania

- prawo pertione (partycypować) - prawo stanowione przez uczestnictwo, czerpie z prawa wiecznego.

Na czele lex naturalia - prawo natury /wieczne/.

Zasada prawa naturalnego - Dobro czynić , a zła unikać. - obowiązuje wszystkich i zawsze.

Prawo naturalne to prawo do życia, posiadania potomstwa, rozwoju

intelektualnego.

Instytucja własności jest środkiem do zbawienia. Własność to odbicie prawa naturalnego. Nierówność też jest naturalna.

21. Koncepcja władzy publicznej w ujęciu Jana z Salisbury

Był to angielskie filozof, humanista, uczony. Żył w latach ok. 1120 - ok. 1180. Studiował w Paryżu pod kierunkiem Piotra Abelarda. Pełnił funkcję sekretarza dwu arcybiskupów Canterbury. Był także biskupem Charters przez ostatnie cztery lata swojego życia.

Jego główne dzieła to:

Policraticus, Metalogicon, Historia Pontificalis

Przez ponad sto lat Policraticus był uznawany w Europie za najbardziej autorytatywny traktat o naturze rządzenia.

Doktryna: zwierzchnictwo kościoła nad władzą świecką

Problemy i koncepcje władzy publicznej:

1. Ujęcie władzy jako jednego , aczkolwiek złożonego ciała.

Głową państwa - książę

Duszą państwa - kler

Miejsce głowy zajmuje książę, to jednak podlega tym, którzy sprawują urząd pochodzący od Boga i reprezentują go na ziemi.

Sercem - senat

Oczy, uszy, język - prokuratorzy i zarządcy prowincji.

Ręce - żołnierze i urzędnicy

Stopy - rolnicy

Jelita i żołądek - skarbnicy

2. Władza księcia jako odrębna część ciała, jako głowy

Władza publiczna nie jest podmiotem wyobcowanym ze społeczeństwa. Władze sprawuje głowa państwa - książę. Jan z Salisbury stworzył dwie teorię rządzenia, oparta na odróżnieniu dwóch przeciwstawnych sobie typów władców, z których każdy był jednak odmiana tego samego rodzaju władzy panującej.

Książęta pierwszego typu rządzili zgodnie z prawem, sprawiedliwością, zasada wspólnego dobra.

Książęta drugiego typu - tyrani- kierują się przemocą i własnymi zdrożnymi celami.

Różnicą pomiędzy władzą księcia i władzą tyrańską polega na tym, że książę przestrzega prawa i włada ludźmi zgodnie z nim.

3. Władza księcia jako najniższy urząd duchownego.

Książę otrzymuję władzę z rąk kościoła. Aby zostać księciem, trzeba być wybranym przez Boga, co znaczy, że trzeba mieć zgodę władz kościelnych. Ponieważ książę jest poddanym Boga jest również poddanym kleru, reprezentującego Boga na ziemi. Książę jest sługa władzy kapłańskiej i sprawuję tę część, która jest niegodna kapłanów. Książę w tej sytuacji sprawuje niższy urząd religijny, a jego funkcje można przyrównać do roli kata. Ten kto daje, może tez odebrać.

4. Istota władzy publicznej jest sprawowana dla poddanych.

Jan z Salisbury uzasadnia dlaczego książę musi dbać o całą rzeczpospolitą. Ta jego funkcja sankcjonuje powierzenie mu władzy nad wszystkimi poddanymi. Ma on zapewnić tak pomyślność wszystkim członkom społeczeństwa z osobna, jak i zarazem pomyślność całemu społeczeństwu.

5. Idea racjonalizmu.

6. Idea sprawiedliwości i praworządności.

Książę winien podporządkować się prawu, co czyni go znakomitym, niż gdyby został cesarzem. Książę , choć nie jest związany prawem, jest jednak sługą prawa i sprawiedliwości.

7. Idea usprawiedliwionego tyranobójstwa.

Jan z Salisbury uważa, że poddany powinien mieć prawo i obowiązek nie tylko okazać tyranowi nieposłuszeństwo, ale nawet go zabić.

22. Istota państwa i prawa myśli Marsyliusza z Padwy.

Marsilio Mainardini urodził się w r. 1275 w Padwie. Interesowały go studia przyrodnicze i teologiczne. Jego wiedza przyniosła mu godności rektora uniwersytetu paryskiego. Jego badania ściągnęły nań klątwę papieża. Zmarł w r. 1343.

Jego główne dzieła to:

Defensor pacis i Defensor minor

Doktryna Marsyliusza z Padwy pozostawała pod wpływem awerroistów. .

Założeniem poznania jego teorii było przekonanie, że filozof nie może zajmować się problemami wiary. Nie mieszczą się one bowiem ani w doświadczeniu ani w nauce. Religia spełnia jednak ważną funkcję w państwie, umacniając moralność. Był przeciwnikiem kościoła instytucjonalnego. Uważał, iż w istocie kościołem jest wspólnota wiernych wierzących w Chrystusa. Natomiast państwo, w każdym przypadku, może określać strukturę formalną Kościoła, stąd nie musi mieć on uniwersalnego charakteru. Rząd ma tez prawo powoływać kapłanów.

Dla Marsyliusza Kościół staje się tylko jedną i to wcale nie najważniejszą częścią państwa.

Oryginalna doktryna Marsyliusza, stawia go w pozycji prekursora pozytywizmu prawniczego.

Uważał , że człowiek jest istotą społeczną, a swoje potrzeby może zaspokoić tylko w społeczeństwie. W grupach społecznych i pomiędzy nimi ujawniają się różne konflikty, dla ich rozwiązywania konieczne jest państwo i prawo. W tym celu Marsyliusz określa cel państwa, którym jest zabezpieczenie pokoju społecznego.

Marsyliusz uważa, że pojawienie się rodzin wyprzedziło powstanie państwa.

Rodzina ___Gmina ____Państwo- regnum lub civitas

Społeczeństwo zorganizowane w państwo składa się zdaniem Marsyliusza z czlonów:

1. Chłopi

2. Rzemieślnicy

3. Wojskowi

4. Finansiści

5. Duchowni

6. Sędziowie

Podobnie jak Arystoteles, Marsyliusz wyróżnia trzy funkcje władzy: ustawodawczą, wykonawcza, sądowniczą. Jest jednak zwolennikiem władzy jednolitej skupionej w rękach jednego suwerena. Władza skupia się w rękach legislatora, którym jest z reguły lud.

Lud - Ustawodawca tworzy zarówno prawa, jak i wybiera rząd który jest jedynie w ładzą wykonawczą. Egzekutywa powinna być silna, ale zarazem poddana kontroli ludu.

Dla Marsyliusza Państwo = prawo., ponieważ prawo staje się jedynym systemem łączącym obywateli. Prawem jest norma pochodząca od ustawodawcy i opatrzona sankcją przymusu państwowego. W tworzeniu prawa dużą rolę powinni mieć specjaliści, choć nie mają głosu decydującego dla istnienia prawa.

U Marsyliusza pojęcie ludu jest ograniczone. Lud to obywateli, którzy uczestniczą we władzy rządzącej. Obywatelami nie są: chłopi, niewolnicy i kobiety.

23. Doktryna Erazma z Rotterdamu.

Erazm z Rotterdamu ur. 1469 - 1536, zwany papieżem humanistów, uważany jest za jedna z najważniejszych postaci Odrodzenia. W 1488 r. wstąpił do zakonu augustianów w Steyn. Mury zakonne opuścił w 1493 r., nie zgadzając się z regułami tam panującymi.

Dzieła to :

Morias Encomium, Spongia, De pace Ed discoradia

Erazm opowiadał się za republikańską formą rządów. Wyraża się ona w zwierzchniej władzy ludu w państwie. Lud dysponuje prawem weta w stosunku do samowolnych decyzji panującego. Władca chrześcijański ma być wzorem moralności i cnót obywatelskich i dlatego nie może być tyranem. Relacje z ludem powinny się opierać na miłości . Panujący powinien zabiegać o życzliwość poddanych, łatwo ja bowiem utracić, znacznie trudniej odzyskać. Nienawiść rodzi doznawanie: okrucieństwa, przemocy, zniewagi, chciwość. Sympatię zdobywa się: łaskawością , uprzejmością iu grzecznością. Powagę rodzą: rozsądek, nieskazitelność, trzeźwość.

Wg Erazma duże znaczenie dla prawa ma edukacja młodzieży, i książę winien dbać o szkoły prywatne, edukację dziewcząt.

Erazm dążył do reformy kościoła, droga pokojową, bez użycia przymusu. Pozostał wierny idei tolerancji i pokojowemu współżyciu różniących się w wierzę. Jego doktryna wyraża ideę irenizmu, mającemu za cel obronę pokoju religijnego.

Jak wielu jego poprzedników Erazm był zwolennikiem pacyfizmu, zdecydowanym przeciwnikiem wojen, które uznaje za sprzeczne z naturalna harmonią świata i z rozumną natura człowieka.

24. Socjotechnika sprawowania władzy w uj. Machiavellego.

Niccolo Machiavelli ur. się we Florencji w 1527 r. wywodził się ze starego rodu szlacheckiego, od pokoleń pędzącego jednak mieszczański tryb życia. Był typowym samoukiem, co nie przeszkodziło mu uzyskać gruntowną wiedzę.

Był wybrany kierownikiem drugiej kancelarii Signorii Florenckiej, będącej rodzajem Ministerstwa Spraw wewnętrznych republiki.

Dzieła:

Mowa o organizacji sił zbrojnych Florencji, O Sztuce wojennej, Książę

Machiavellego zajmowała socjotechnika, ale też polityczny wymiar religii czy też organizacja sił zbrojnych. Wskazał, że jądrem powinna być piechota rekrutująca się z obywateli kraju, zainteresowanych jego bezpieczeństwem. Armia narodowa ma być skuteczna. Pomimo stworzenia takiej armii, Florencja uległa wojskom hiszpańskim. Machiavelli został pozbawiony wszelkich funkcji i oskarżony o spisek przeciwko Medyceuszom, w konsekwencji osadzony w więzieniu i poddany torturom.

Po obaleniu Medyceuszów we Florencji Machiavelli tym razem ofiarował swe usługi republice. Jednak jego ofiarowanie zostało odrzucone. Umiera 21 czerwca 1527 r.

Doktryna polityczna Machiavellego otwiera nowy etap w historii rozważań na państwem i prawem. Jego dzieło reprezentuje nowożytną filozofię polityczną.

Najbardziej charakterystyczną dla jego doktryny jest idea zmiany. Światu obcy jest stan spoczynku czy stagnacji. Charakteryzują go ruch i przemiany. Konflikty pomiędzy ludźmi przesądzają o historii społeczeństw. Jego twórczość wywodzi się z zagadnienia charakteru ludzkiej natury. Naturę ludzką ocenia niezbyt wysoko. Wyraża przekonanie, że człowiek jest bardziej skłonny do zła niż do dobra.

Człowiekiem rządzą: necessita, occasione, fortuna i virtu. Neccesita to konieczność, sytuacja dla człowieka niezmienna, lecz przewidywalna. Occasione to sposobność, aczkolwiek fortuna to los, niosący i dobro i zło. Virtu jest osobniczą siłą, która charakteryzuje przywódcę

25. Państwo ( geneza, definicja oraz optymalny m ustrój) w myśli N. Machiavellego.

Wg Machiavellego zasadą państwa jest dominio - zwierzchnictwo, panowanie, sprawowanie władzy, władza nad ludźmi, podległość osób władz nieposiadających tym, którzy są jej nosicielami.

Państwo ma zapewnić pewien stan pokoju i ładu społecznego, niezbędnego dla życia ludzi.

Machiavelli wskazuje, iż tradycyjnie wyróżnia się monarchię, rządy optymatów i rządy ludu. Te trzy formy uważane za dobre mogą przekształcić się w formy złe: tyranię, oligarchię, i anarchię.

Optymalną formą jest więc republika mieszana, stając się jednym ze zwolenników teorii ustroju mieszanego. Ustrój w państwie kształtuje się w zależności od przewagi możnych i ludu. Stąd państwo przyjmuje postać republiki, jako gwaranta wolności. Wolność sprzyja bogactwu i potędze państwa.

Warunkiem dobrego sprawowania władzy jest nowy ,a nie dziedziczny książę. Prowadzi go silne virtu. Machiavelli pokazuje zasady rządzenia, wg nich „cel uświęca środki”. Jednakże podstęp, wiarołomstwo przymusu powinno być stosowane tylko w ostateczności. Panujący musi się liczyć z ludem , ale także umiejętnie nim sterować. Oszczędnie nagradzać, konsekwentnie karać srogo, ale szybko. Uważał, że książę powinien obrać sobie naturę lwa i lisa. Lew budzi strach wśród wilków, a jednocześnie lis umie uniknąć przygotowanej przez wilki zasadzki.

26. Doktryna Marcina Lutra

Marcin Luter (1483-1546), niemiecki teolog i reformator religijny, twórca luteranizmu. Po studiach na Uniwersytecie w Erfurcie, 1505 wstąpił do zakonu augustianów. Od 1508 prof. Uniwersytetu w Wittenberdze, od 1512 doktor teologii.

Występując przeciwko nadużyciom w łonie Kościoła i sprzeciwiając się sprzedaży odpustów, Marcin Luter ogłosił w 1517 roku w Wittenberdze swoich 95 tez. Zawierały one założenia doktrynalne nowego wyznania. Wszystkie tezy były sprzeciwem wobec doktryn papiestwa. Wywołały one ogromną sensację w całym chrześcijaństwie i poważnie rozpoczęły Reformację. Luter, napiętnowany jako heretyk przez papieża Leona X, potępił ostrymi słowami doktryny o transsubstancjacji, ludzkiej nieśmiertelności oraz roszczenia papieża do zostania "cesarzem świata, królem nieba i Bogiem na ziemi". Publicznie spalił papieską bullę oświadczając, iż papiestwo jest Antychrystem, a w roku 1519 zerwał całkowicie z Kościołem Katolickim i Rzymem.

W skrócie doktryna Marcina Lutra przedstawia się następująco:

- nawrót do Kościoła wczesnego chrześcijaństwa,

- Biblia najwyższym autorytetem w sprawach wiary i życia chrześcijańskiego, przekreślona została tradycja,

- Pismo Święte mogli komentować i interpretować wszyscy wierni,

- zbawienie było uzależnione jedynie od wiary (człowiek jest usprawiedliwiony przed Bogiem jedynie dzięki łasce przez wiarę),

- ograniczenie liczby sakramentów tylko do dwóch: chrztu i komunii pod dwoma postaciami,

- zniesienie celibatu duchowieństwa,

- likwidacja zakonów męskich i żeńskich,

- odebranie Kościołowi dóbr ziemskich oraz majątków,

- najważniejszy jest bezpośredni i personalny kontakt z Bogiem,

- najważniejsza stawała się władza świecka: książę lub król,

- do liturgii wprowadzono języki narodowe,

Poglądy Lutra szybko zdobyły wielką popularność w Niemczech wśród wszystkich warstw ludności. Książęta Rzeszy popierali je, gdyż w protestantyzmie widzieli szanse na umocnienie swej władzy, szlachta i rycerstwo było żywo zainteresowane przejęciem dóbr i majątków kościelnych, mieszczanie mieli nadzieję na zniesienie opłat na rzecz Kościoła, z których znaczna część szła do Rzymu, chłopi natomiast liczyli na zmianę swej sytuacji na lepsze. W latach 1524-1525 chłopstwo niemieckie wystąpiło nawet zbrojnie, głosząc hasła wolności i równości. Szybko jednak wielka wojna chłopska została przez możnych krwawo stłumiona. Propagatorów i zwolenników nowych wyznań religijnych nazwano protestantami, od protestu, jaki złożyli oni w 1529 roku na sejmie Rzeszy, przeciwko zakazowi rozpowszechniania nowych i rewolucyjnych haseł reformacyjnych.

Już w połowie XVI wieku luteranizm dominował w krajach skandynawskich, których władcy podporządkowali sobie organizację kościelną.

Luter był niezwykle płodnym pisarzem. Pisał po łacinie i niemiecku. Stworzył ponad 680 różnych dzieł, nie licząc listów, oraz tłumaczenia Pisma Świętego. Były to dzieła bardzo różnorodne, od krótkich pism, po obszerne kilkuset stronicowe dzieła.

Najważniejsze z nich to:

- 95 tez ,

- Artykuły szmalkaldzkie,

- Duży Katechizm,

- Mały Katechizm,

- O Niewolnej Woli,

- O Wolności Chrześcijańskiej,

- O Zwierzchności Świeckiej,

- Pismo Do Chrześcijańskiej Szlachty.

27. Doktryna Jana Kalwina

Jan Kalwin (1509-64), reformator religijny i współtwórca Kościoła ewangelicko-reformowanego. Studiował prawo i teologię w Paryżu, Orleanie i Bourges. Po zapoznaniu się z poglądami M. Lutra i U. Zwingliego Kalwin opowiedział się po stronie ruchu reformacyjnego. W 1534 zrezygnował z administrowanych przez siebie beneficjów kościelnych i oficjalnie wystąpił z Kościoła rzymskokatolickiego. Po wygłoszeniu 1535 panegiryku na cześć Lutra był zmuszony do opuszczenia Francji i szukania schronienia w Bazylei, gdzie 1536 opublikował Institutio christianae religionis — zasadniczy wykład doktryny kalwinizmu.

Program Jana Kalwina:

- doktryna predestynacji: wszyscy są przeznaczeni albo do potępienia, albo do zbawienia,

- ludzie nie zostają potępieni, bo grzeszą, lecz grzeszą, bo są potępieni,

- uznanie dwóch sakramentów: chrztu i eucharystii (podczas sakramentu Komunii, zwanego Wieczerzą Pańską nie uznaje się transsubstancjacji, jest ona jedynie aktem symbolicznym obecności Chrystusa),

- nie uznawanie papiestwa i hierarchii kościelnej,

- odrzucenie kultu świętych,

- głównym przedmiotem kultu są treści Biblii czytane i wykładane podczas wspólnych nabożeństw,

- w zakresie moralności obowiązywał rygoryzm ewangeliczny (surowość obyczajów). Cnotliwe i dostatnie życie to oznaka łaski bożej, ważna była rezygnacja z zabaw i rozrywek takich, jak teatr czy taniec, oraz ciężka praca fizyczna, niedziela stała się u protestantów najnudniejszym dniem w tygodniu,

- domy modlitwy nie mogły posiadać obrazów i ozdób, oprawa muzyczna musiała być uproszczona,

- o najważniejszych sprawach w gminie decydował głos wszystkich członków,

- zgromadzenie wszystkich wiernych wybierało pastorów oraz świeckich seniorów, którzy zarządzali kalwińską gminą.

Zwolennikami kalwinizmu była przede wszystkim magnateria oraz szlachta, która zdobyła prawo oporu wobec panującego narzucającego jej swoje wyznanie. Kalwinizm zaczął się prężnie rozwijać w Niderlandach i Szwajcarii, gdzie przeważało bogate i oświecone mieszczaństwo.

Za streszczenie doktryny reformowanej uznaje się często tzw. pięć punktów kalwinizmu, sformułowanych przez Synod w Dordrechcie (1618). Ich treść przedstawia się następująco:

1. Natura człowieka jest całkowicie zepsuta przez grzech.

2. Niektórzy ludzie są bezwarunkowo wybrani do zbawienia.

3. Śmierć Chrystusa stanowi przebłaganie za grzechy tylko i wyłącznie wybranych.

4. Łaska zbawienia nie może być przez wybranych odrzucona.

5. Wybrani przez Boga wytrwają w łasce zbawienia do końca.

Kalwin napisał wiele dzieł, wyróżniających się wysokim poziomem literackim, m.in.:
-Institutio religionis christianae, wydanie łacińskie, wydanie francuskie (Institution de la religion chrétienne),
-Traité de la Cčne (Traktat o Eucharystii),
-Traité des reliques (Traktat o relikwiach),
-Traité des scandales Traktat o skandalach),
-Commentaires sur l'Écriture sainte (Komentarze do Pisma Świętego),
-Sommeil des âmes (Sen dusz),
-Catéchisme de Genève (Katechizm genewski),
-Instruis-moi dans Ta vérité (Naucz mnie Twojej prawdy).

28. Myśl społeczno-ekonomiczna A. F. Modrzewskiego

Andrzej Frycz Modrzewski ( 1503-1572) urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Naukę podjął w szkółce parafialnej. Potem w szkole parafialnej w Krakowie. Wstąpił na wydział filozoficzny Akademii Krakowskiej. Następnie podjął studia teologiczne, ale opuścił Akademie z niedokończonymi studiami, mając niższe święcenia duchowne. Pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego jako kleryk diecezji gnieźnieńskiej, a następnie u biskupa poznańskiego Jana Latalskiego jako notariusz. Zbliżywszy się do możnego rodu Łaskich, przy ich pomocy i wsparciu spędził 10 lat poza granicami Polski. Podjął wówczas studia w Wittenberdze i podróżował po Niemczech i Szwajcarii. Obdarzono go godnością sekretarza królewskiego. Był sekretarzem Stanisława Łaskiego, posła do cesarza Karola V. Pełnił funkcje dyplomatyczne na dworze królewskim w Pradze, cesarskim w Antwerpii i Brukseli.

Dzieła: pierwsze propozycje reform przedstawił w „ Mowach o karze za mężobójstwo”, inne „ Mowa Parepatetyka Prawdomówcy o uchwale sejmowej zezwalającej na odbieranie mieszczanom wiejskich posiadłości”, „ Mowa o wysłaniu posłów na sobór chrześcijański”, „ Dialog o przyjmowaniu przez świeckich komunii pod dwiema postaciami, „ O języku ojczystym” . Dzieła Modrzewskiego dotykają wszystkich najważniejszych problemów politycznych, społecznych i religijnych. Najsłynniejsze dzieło to „ O poprawie Rzeczypospolitej” złożone z pięciu ksiąg; „ o obyczajach, o prawach, o wojnie, o kościele, o szkole”.

Państwo w rozumieniu Modrzewskiego to rzeczpospolita, zaś rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona. Jest wzajemnym stowarzyszeniem ludzi, które tworzy się, utrzymuje i zachowuje. Wyróżniał następujące formy rządów: monarchię, oligarchię i politeję. Dostrzegał też mieszaną formę rządu. Uważał, że dobro i godność opierają się na: uczciwości obyczajów, na surowości sądów i na sztuce wojennej. W dziedzinie sprawowania władzy politycznej Modrzewski jest zwolennikiem rządów królewskich, elekcyjnych. Władza panującego powinna opierać się na mądrości panującego, wyrażającej się w cnotach: umiarkowania, sprawiedliwości, hojności, męstwa. Władza pochodzi od ludzi. Postuluje wzmocnienie władzy królewskiej. Sugerował ograniczenie roli sejmów. Posłowie nie powinni stanowić prawa, lecz opiniować projekty ustaw królewskich, uchwalać podatki, ustalając politykę zagraniczną, sprawy wojny. Postulował reformę ustroju terytorialnego, aby oprócz wojewodów i starostów w każdym powiecie był ustanowiony urząd królewskiego sekretarza ”poradnika”. Wnosił o przewartościowanie istoty szlachectwa. Istotnie są jego uwagi w sprawie społecznej chłopów poprzez równość prawa karnego jak i procedury poprzez zlikwidowanie sądownictwa patrymonialnego wobec chłopów. W sferze ekonomicznej postuluje zniesienie przywiązania do ziemi, ograniczenie ciążących na nich obowiązków tylko do czynszu, pańszczyzny i dziesięcizny. Prawo ma obowiązywać jednakowo wszystkich obywateli. Postuluje spisanie prawa. Był przeciwnikiem wszelkich wojen i zwolennikiem trwałego pokoju. Postulował opodatkowanie świeckich i duchownych. W soborze rozstrzygającym problemy Kościoła uczestniczyć powinni osoby duchowne i świeckie. Zalecał by do stanu kapłańskiego przyjmować ludzi przygotowanych merytorycznie i zarazem cnotliwych. Wiedza i cnota to kryteria niezbędne do osiągania kariery w Kościele. Słudzy Kościoła powinni pracować „dla Kościoła i Rzeczypospolitej.” Nagromadzone przez wieki bogactwa Kościoła użyte powinny być dla potrzeb społecznych, w szczególności służyć rozwojowi oświaty i utrzymaniu szkół. Opiekę nad odpowiednim wychowaniem młodego pokolenia ma przejąć państwo.

29. Myśl społeczna oraz ekonomiczna Jana Ostroroga

Jan Osrtoróg ( ok. 1436-1501) syn Stanisława i Beaty z Bystrzycy. Wykształcenie wyższe uzyskał na uniwersytecie w Erfurcie, i w Bolonii, zdobywając stopień doktora obojga praw, choć nie był osobą duchowną. W imieniu króla polskiego posłował dwukrotnie do Rzymu. Piastował wiele wysokich stanowisk państwowych: kasztelana międzyrzeckiego, kasztelana poznańskiego, wielkopolskiego starosty generalnego, wojewody poznańskiego.

Dzieła: mowa „ Peroratio domini Ostroróg coram domino apostolico” traktat” Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej”.

Postulował o wzmocnienie władzy królewskiej, poprzez uniezależnienie od zwierzchności władzy papieskiej i cesarskiej( „ Król niczyjej zwierzchności, oprócz samego Boga, nad sobą nie uznaje”). Przedstawił projekt gruntownej reformy państwa polskiego poprzez przeprowadzenie wewnętrznych reform wzmacniających państwo i sprzyjających rozwojowi gospodarczemu oraz zasady, jakie powinny realizować królowie polscy. Zalecał przeprowadzenie zmian w stosunkach między państwem a Kościołem, co miało przynieść niezależność polskiego monarchy i konkretne efekty do skuteczniejszej ochrony interesów gospodarczych Polski. Postulował opodatkowanie duchowieństwa, zniesienie opłat kościoła polskiego na rzecz Rzymu, król powinien zrezygnować z praktyki obediencji, gdyż uważał, że rola papieża sprowadza się jedynie do zwierzchności w sprawach religijnych. Protestował przeciwko praktyce zamykania klasztorów przed Polakami i wprowadzeniu nabożeństw w języku niemieckim.„Monarcha winien opierać swą władzę na wszystkich mieszkańcach królestwa”- postulował jednolitość prawa, bezwzględne jego przestrzeganie, stosowanie się do nakazów królewskich- służyć temu miała reforma gospodarcza. Głosił postulat władzy praworządnej, broniąc niezawisłości państwa polskiego, a także postulat upowszechniania prawa pisanego i w związku z tym nawiązywanie do prawa rzymskiego( ale tylko tych norm, które byłyby przydatne dla polskiej rzeczywistości). Przyczyniał się do zwiększenia władzy monarchicznej. Uważał, że należy dokonać reformy sądownictwa poprzez ujednolicenie sądownictwa, zniesienie wielkiej liczby instancji. Uważał, że obowiązek obrony państwa spoczywać powinien na szlachcie. Również mieszczanie i chłopi winni przygotowywać się do obrony( powinni być wyćwiczeni i posiadać uzbrojenie, Król powinien dysponować stałą armią).

Wzrost gospodarczy kraju może być wspomagany przez zniesienie wewnętrznych ceł, żądał reformy pieniądza, ujednolicenia miar i wag w całym państwie. Jego zainteresowania oraz wiedza obejmowały wiele dziedzin ludzkiego życia.

30. Drogi naprawy Polski według Kallimacha

Filip Buonaccorsi (Kallimach) ur. W 1437r. we Włoszech. Studiował na uniwersytecie w Pizie, Bolonii i Florencji. Włączył się w nurt życia intelektualnego, zyskał rozgłos jako utalentowany poeta, autor licznych krótkich utworów poetyckich. Uczestniczył w spisku na życie papieża Pawła II, skazany jednak ucieczką z Rzymu uratował się. Uciekał przez Italię i Sycylię( ścigany był przez wysłanników sądu papieskiego), szukał azylu na Krecie, Cyprze i Chios. W 1469/1470 przybył do Lwowa, zagościł na dworze arcybiskupa lwowskiego, który pomógł mu w nawiązaniu kontaktów i przybyciu do Polski. W 1472r prowadził wykłady na Akademii Krakowskiej, założył towarzystwo literackie. Znalazł się w kręgu zainteresowań dworu królewskiego, dla którego wykonywał liczne misje i podróż. Objął funkcję nauczyciela synów królewskich( Kazimierza Jagiellończyka) i sekretarza królewskiego.

Dzieła: „ Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka”, biografię Zbigniewa Oleśnickiego, „ Attila”, „ Historia o Królu Wałdysławie”, „ O próbach Wenecjan pozyskania przeciw Turkom Persów i Tatarów”, „Mowa na wojnę z Turkami”, „ Rady- Consilia Callimachi”.

Przypisywanu mu tok myślenia, że przekonanie o naturze człowieka, bardziej skłonnego do złego niż dobrego, jest wyjściową przesłanką dla koncepcji sprawowania władzy. Jednak najbardziej oryginalny jest zasadniczy tor myślenia zawarty w „Radach. Wzmocnienia władzy królewskiej to idea przewodnia tekstu. W tym sensie jego idee odbiegają od przeważającej opinii, iż władza królewska jest lub może być zagrożeniem dla ideologii złotej wolności szlacheckiej. Kładł nacisk na kwestię sprawowania władzy, najistotniejsze dla niego były interesy dynastyczne Jagiellonów. Metody wzmocnienia władzy królewskiej proponowane przez Kallimacha królowi Olbrachtowi zamieszczone w „ Radach” : zalecał złamanie przywilejów szlachty, magnatów i duchowieństwa oraz wzmocnienie władzy królewskiej w oparciu o mieszczaństwo.

K. Baczkowski wyodrębnia kilka grup problemów manifestujących się w tekście Rad, są to rady: w dziedzinie stosunków między królem a magnaterią i szlachtą, w sprawie obsadzenia urzędów, w stosunkach z Kościołem, wobec plebejów, w sprawach wojskowych, w kwestiach polityki zagranicznej.

Postulat wzmocnienia władzy królewskiej, być może w następstwie prowadzący do jej absolutnej formy, jest ideą przewodnią Rad. Powaga władcy powinna obejmować całe państwo, jednolitość władzy ma również wyrażać jednolitość prawa , któremu wszyscy winni się podporządkować. Monarcha ma być suwerenny wewnątrz i na zewnątrz państwa. Warunkiem wzmocnienia władzy królewskiej jest silne zaplecze królewskie, wyrażające się w oddanych mu urzędnikach, zasobny skarb, utworzenie tajnej Rady Królewskiej. Uważa, że należy osłabić przywileje szlacheckie. Sugeruje rządzenie na zasadzie „ dziel i rządź”. Monarcha powinien osłabiać ekonomicznie wielkie rody, nadając im dobra, które staną się dla nich ciężarem, nie nadawać zaś takich, które by ich wzmacniały. Na urzędach należy obsadzić ludzi posłusznych, dających sobą kierować. „ król z zasady winien być nieufny”. Także na zewnątrz państwa należy zabiegać o wzmocnienie pozycji monarchy. Ostro atakuje wpływ papieży na Królestwo, sugeruje zaniechanie apelacji do Rzymu. Wsparcie na bogatym mieszczaństwie ma przyczyniać się do umocnienia monarchii. „ Broń krzywdy uboższych od bogatszych” Ważnie miejsce przyznawał Kallimach prawu. „ Prawo ma służyć utrzymaniu się przy władzy” Jest ono zmienne i dynamiczne. Różne w różnych krajach, zmienne w czasie, nawet w tym samym państwie. W radach Kallimacha odbija się klimat postępowej myśli polskiego Odrodzenia.

31. Poglądy społeczno - ekonomiczne arian

Arianie (Bracia Polscy) - od XVII wieku określani za zachodzie Europy jako socynianie, reprezentują najbardziej radykalny nurt w obozie polskiej reformacji. Organizacyjnie arianie wyodrębnili się z kościoła kalwińskiego, charakteryzowały ich radykalne poglądy społeczno-polityczne. Arianie występują przeciw pańszczyźnie i poddaństwu chłopów, nawołują do wyrzeczenia się majętności i utrzymywania się z własnej pracy , gdyż jak nauczano: „nie godzi się chrześcijanowi mieć poddanych”. Pod wpływem głoszonych haseł częśc szlachty ariańskiej pozbyła się swoich majątków, rozdając je swoim poddanych. Arianie są wprawdzie posłuszni nakazom władzy państwowej, płacąc podatki i szanując przedstawicieli władzy, nie mogą jednak obejmowac żadnych urzędów, z którymi wiąże się obowiązek karania winnych, a więc czynnemu przeciwstawianiu się złu. Nie mogą oczywiście ich wyznawcy brac udziału w wojnie ani odpowiadac złem za zło. Niektórzy jednak nastawieni kompromisowo Bracia wypowiadali się za możliwością udziału w wojnie obronnej i wykonywaniem takich funkcji państwowych, które nie kolidowałyby z zasadami etyki ariańskiej.

32. Podstawowe założenia nowożytnej szkoły prawa natury

Polityczne interesy i aspiracje mieszczaństwa oraz rosnącej w siłę burżuazji znalazły uzasadnienie w założeniach szkoły prawa natury, której zwolennicy stanowią główny nurt w rozwoju myśli polityczno-prawnej Europy wieku XVII i XVIII. Wprawdzie pojęcie praw natury sięga epoki Starożytności, powoływali się bowiem na nie zarówno sofiści jak i Arystoteles i stoicy, w Średniowieczu odwołuje się do nich m.in. św. Tomasz z Akwinu, dopiero jednak w wieku XVII niemal powszechne staje się przekonanie o niezbędnej adekwatności przepisów prawa stanowionego z prawami natury, a powszechnośc tego przekonania uzasadnia nadanie jej zwolennikom nazwy „szkoły prawa natury”. Jej cechą w wieku XVII staje się racjonalizm i dominujące przekonanie o tym, że treśc praw natury uda się poznac, można je będzie skatalogowac po uprzednim ścisłym ich określeniu, aby na ich podstawie, majacej niejako charakter uniwersalny i trwały, budowac systemy praw pozytywnych w poszczególnych krajach. Postulaty szkoły prawa natury zawierały najczęściej postępowe treści, uwalniając prawo od założeń fideistycznych i dążąc do zawarcia w nim racjonalnych i przeważnie postępowych zasad w porównaniu do systemu stanowo-feudalnego, reprezentując zapatrywania nowej społecznej warstwy: mieszczaństwa i burżuazji. Za twórcę i ojca nowożytnej szkoły prawa natury uważany jest holenderski prawnik, dyplomata i myśliciel Hugo Grocjusz.

33. Geneza państwa w doktrynie H. Grocjusza

Hugo de Groot - z łacińska zwany Grocjuszem - Grotius (1583-1645) - czołowy przedstawiciel XVII-wiecznej szkoły prawa natury. Pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej, prawnik. Normy prawa natury uwalnia Grocjusz od treści religijnych, wiążąc je z naturą człowieka. Prawo natury jest według niego tak absolutne i niezmienne, że „sam Bóg nie może go zmienic”, podobnie jak nawet On nie jest w stanie sprawic „aby dwa razy dwa nie było cztery”. Prawo natury, zdaniem Grocjusza, jest „nakazem prawego rozumu, wskazującym, że pewien czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną ma cechy konieczności”. Stąd określone zachowania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego, że ktoś je ocenił, poznac zaś je można przez zbadanie społecznej natury człowieka. Cechą niezmienną natury ludzkiej jest jej trwała skłonnośc do łączenia się z innymi ludźmi (appetitus societatis) w celu zorganizowanego, rozumnego i pokojowego, stabilnego współżycia, możliwego przy przestrzeganiu jego naturalnych praw, uniwersalnych i ponadczasowych, poznawalnych rozumem. Grocjusz przytacza takie cztery podstawowe naturalne prawa, których przestrzeganie jest przesłanką zorganizowanego życia społecznego. Zalicza do nich: 1) obowiązek poszanowania cudzej własności - alieni abstinentia, 2) obowiązek wynagradzania szkód z własnej winny przyczynionych - damni culpa dati reparatio 3) obowiązek dotrzymywania umów - pacta sunt servanda oraz 4) obowiązek poniesienia kary za popełnione przestępstwa - poenae inter homines meritum. Nawiązując do Arystotelesa i stoików Grocjusz jest przekonany, iż człowiek jako z natury istota społeczna (homo animal sociale) ma naturalną skłonnośc do łączenia się z innymi i życia w ramach wspólnoty państwowej, dlatego ludzie powołują do życia państwo (civitas), zawierając w tym celu odpowiednią umowę. Zawarta między obywatelami a rządem umowa (pactum subiectionis), chociaż nie pozbawia narodowi suwerenności, pozwala jednak rządowi, zgodnie z zasadą pacta sunt servanda, nawet na sprawowanie władzy absolutnej, byle tylko warunki umowy nie zostały naruszone. Drogą umowy, podobnie jak państwo i władza w nim, powstaje także własnośc, gdyż każdy ma prawo posiadac w sposób wyłączny to wszystko, co jako pierwszy zdołał zawładnąc.

34. Koncepcja państwa w myśli J. Locke'a (+podział władz)

John Locke (1632-1704) - czołowy przedstawiciel doktryny liberalizmu politycznego i ekonomicznego, angielski myśliciel i polityk, wykładowca na Oxfordzie. Podstawowym celem powstałego drogą umowy społecznej państwa jest skuteczniejsza obrona naturalnych praw obywateli, w szczególności zaś prawa własności. W tym celu państwo może wydawac obowiązujące powszechnie przepisy prawne i karac tych, którzy je naruszają. Nie może jednak ograniczac naturalnych praw jednostek, ponieważ powstało z woli społecznej po to, aby te prawa skuteczniej bronic. Poglądy owe uzasadniają traktowanie J. Locke'a jako jednego z twórców liberalizmu politycznego. W sytuacji kiedy rząd państwa nie wykonuje swoich zobowiązań lub co gorsza, zagraża naturalnym prawom jednostek, społeczeństwo ma prawo do obrony, a w sytuacjach skrajnych nawet do zmiany bądź wręcz obalenia rządu. W celu niedopuszczenia do takiej sytuacji Locke opowiada się, jeśli chodzi o formę państwa, za ustrojem umiarkowanej monarchii, w której władza byłaby podzielona pomiędzy różne jej organy. Niezbędne jest, jego zdaniem, wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej (rządzenie i sądownictwo) oraz zajmującej się polityką zagraniczną władzy federacyjnej. Władza wykonawcza i federacyjna mogłaby być, zdaniem Locke'a, przekazana w ręce monarchy, nie miałby on już jednak prawa wpływania na działanośc władzy ustawodawczej. W systemie tym władza ustawodawcza zajmuje pozycję naczelną, ale i ona nie jest w stanie ograniczac czy pozbawiac obywateli ich naturalnych praw, w szczególności prawa własności. Władzą ustawodawczą jest oczywiście parlament, do którego wybory powinny być cenzusowe, równośc wszystkich ludzi odnosi się bowiem jedynie do powszechności ich praw naturalnych. Parlament, odpowiednio do struktury społecznej Anglii, powinien być dwuizbowy, złożony z Izby Lordów i Izby Gmin, reprezentującej interesy burżuazji i kapitalistycznego ziemiaństwa, podczas gdy Izba Parów reprezentowała raczej dawne arystokratyczne kręgi. Parlament stanowiąc prawa powszechnie obowiązujące, jest nadal skrępowany koniecznością nienaruszania praw naturalnych człowieka, dlatego np. może ustanawiac podatki - które są przecież naruszeniem prawa własności - wyłącznie za społeczną zgodą. Kto jednak decyduje się na przebywanie w kraju, ten tym samym milcząco wyraża zgodę uznania nad sobą ustanowionych przez parlament praw, wydawanych oczywiście w granicach jego kompetencji.

35. Państwo i jego geneza w doktrynie T. Hobbesa

Thomas Hobbes (1588-1679) - wszechstronnie wykształcony, tłumacz. Dzieła: „De cive” (O obywatelu), „De corpore” (O ciele), „De homine” (O człowieku), „Lewiatan, czyli rzecz o władzy kościelnej i świeckiej”. Poglądy - potrzebne jest zawarcie umowy społecznej na rzecz ogółu i przekazanie jednostce czy ciału zbiorowemu prawa rządzenia, które tym samym uzyskują pełną suwerennośc i legitymację do sprawowania zwierzchniej władzy. Tak właśnie kształtuje się państwo, organizm suwerenny, potężny i bezwzględny, który na podobieństwo owego biblijnego potwora - Lewiatana wchłania w siebie poszczególne jednostki ludzkie i całkowicie nad nimi panuje. Państwo dla Hobbesa to zło konieczne: malum necessarium, ratujące jednak ludzi od zła jeszcze większego, jakim jest stan nieustannej wojny i powszechnego zagrożenia. Wraz z powstaniem, drogą umowy społecznej, państwa-suwerena ludzie tracą wprawdzie przyrodzoną im naturalną wolnośc, zyskują jednak bezpieczeństwo, możliwośc życia w społeczeństwie zorganizowanym, szanującym stan posiadania i prawo własności, gdzie postępowanie ludzi wyznaczane jest przez normy obowiązującego prawa,a nie przez użycie siły. Treśc prawa określa wola suwerena, która ustala i ogłasza „co winno nazywac się sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe, co uczciwe, a co nieuczciwe, co dobre, a co złe; to znaczy ogólnie biorąc, co należy czynic, a czego unikac w życiu zbiorowym”. Tak rozumiane prawo określa podstawowe zasady postępowania niezbędne do normalnego funkcjonowania społeczeństwa, do których zalicza Hobbes wymóg przestrzegania porządku i zapewnienia bezpieczeństwa, obowiązek dotrzymywania umów i nienaruszenia własności. Władza państwowa zdaniem Hobbesa, nie jest i nie może być niczym ograniczona, jest ona bowiem w społeczeństwie władzą najwyższą (summa potestas, summum imperum), od niego niezależną. Nie może też ona tolerowac istnienia jakichkolwiek niezależnych organizacji społecznych łącznie z religijnymi. Wierzenia religijne uznaje T. Hobbes za przydatne dla utrzymywania stabilności państwa, uczą one bowiem ludzi pokory i posłuszeństwa, kościoły jednak nie mogą być od państwa niezależne czy tym bardziej wskazywac mu zasady polityki. Jakiekolwiek ograniczenie władzy państwowej jest dla państwa groźną chorobą, mogącą sprowadzic nań kleskę, jego upadek i tym samym cofnąc społeczeństwo do stanu naturalnego, czyli przemocy i anarchii. Istnieją więc w istocie dwie możliwości: albo całkowita podległośc absolutnej władzy państwowej, albo powrót do stanu rządów nieograniczonej przemocy i siły stanu natury. Państwo gwarantuje obywatelom warunki cywilizowanego bytowania i rozwoju, jednak bezwzględnym wymogiem ku temu jest pełna podległośc temu państwu. Forma państwa nie odgrywa w poglądach T. Hobbesa zasadniczej roli. Istotny jest natomiast fakt, aby było to państwo wystarczająco silne, zdolne do realizacji stojących przed nim zadań. Może nim być zarówno absolutna monarchia, jak i dyktatorskie rządy Cromwella, a nawet postac republiki, w której władzę sprawuje określone zgromadzenie lub lud w całości. Koncepcje o boskim pochodzeniu i charakterze władzy, teorie patriarchalne czy patrymonialne nie zyskują jego aprobaty. Oparta na umowie społecznej władza państwa tak długo musi przez społeczeństwo być uznana i szanowana, dopóki jest ona w stanie ochraniac podległe jej społeczeństwo. Rozwój i wymiana towarowa mogą bowiem rozwijac się jedynie w warunkach bezpieczeństwa i ładu, i ta sfera swobodnego działania obywateli nie może być ani ograniczana, ani zbytnio przez państwo regulowana. Mniejsze znaczenie, jak się wydaje, odgrywac miały prawa i swobody polityczne, niekoniecznie do rozwoju ekonomicznego, stąd nie wysuwał Hobbes tego rodzaju postulatów, uważając je za niebezpieczne dla państwa i groźne dla gwarantowanego przez nie porządku.

36. Monteskiuszowski trójpodział władzy

Myśl oświeceniowa zaczęła się rozwijać w Anglii (od Locke'a) na początku XVIII w, na Kontynencie w latach 30-tych, 40-tych XVIII w. od utworu Monteskiusza „O duchu praw” (1748r.), w Polsce od sejmu konwokacyjnego (1764r.). Trwała do ok. 1815 r. (Kongres Wiedeński).

Podstawową myślą oświecenia było to, że źródłem zła jest ciemnota, niewiedza ludzi. Jej usunięcie jest prostym mechanizmem, który pozwolić może na lepsze życie. Poruszano następujące kwestie polityczne:

* o monarchii - buntowano się przeciwko absolutyzmowi, który uważano za przestarzałą formę rządów, niezgodną z rozumem;

* o systemie feudalnym - nie zgadzano się z tym, że jednostka zależna jest od przypisanego jej stanu; nie liczyły się w feudalizmie zdolności, talenty, a jedynie pochodzenie z danego stanu;

* o ograniczeniach produkcji handlu, które uznawano za pozostałości systemu feudalnego; dostrzegano także wiele innych absurdalnych pozostałości tego systemu;

* o reformie systemu feudalnego i monarchii absolutnej;

* na sprawy polityczne patrzono uniwersalnie;

Monteskiusz o podziale władzy.

Monteskiusz Karol (1689-1755)

prawnik, historyk, politolog, socjolog, pisarz i filozof francuski. Pochodził ze starej szlacheckiej rodziny z okolic Bordeaux. Po ukończeniu studiów w 1708 r. został adwokatem, radcą i prezesem sądu w Bordeaux. W 1727 r. został członkiem Akademii Francuskiej. W latach 1728-31 odbył liczne podróże po Europie i zwiedził Włochy, Węgry, Austrię, Szwajcarię, Niderlandy, Anglię. Kiedy w 1721 r. opublikował Listy perskie, zyskał wielką popularność. Były one napisane w formie relacji Persów z podróży po Europie. Krytykował w nich stosunki panujące we Francji (monarchię absolutną) i dlatego wydał je anonimowo. Zdecydowanie najbardziej pociągały go zagadnienia społeczno-po­lityczne i filozofia prawa.

W głównym dziele O duchu praw przedstawił swoją teorię polityczną dotyczącą istoty i powstania państwa rządzonego dobrze i praworządnie. Państwo powstało wg Monteskiusza w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Zadania państwa pojmował Monteskiusz w sposób liberalistyczny i indywidualistyczny: powinno działać tylko wówczas, gdy jest to niezbędne. Istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli, którą pojmował Monteskiusz w sposób antyabsolutystyczny a zarazem moralny. Polega ona na tym, aby "móc czynić to, czego się powinno chcieć".

W państwie są 3 władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa, powinny być one rozdzielone. Władza prawodawcza powierzona być powinna parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa. Władza wykonawcza miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądową miały sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Te trzy władze miały „rozdzielone i stopione ze sobą”. Wszystkie miały realizować w państwie ten sam cel: wolność polityczną. Istota stosunków między nimi polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak by jedna władza nie mogła stanąć nad drugą.

Wewnętrzną zaporą, która miała zniechęcić władzę ustawodawczą do wznoszenia się ponad wymiar sprawiedliwości i rząd, byłaby sama jej struktura - parlament dwuizbowy. Izba niższa - „ludową” - mieli wybierać wszyscy, izba wyższa miała być natomiast dziedziczna i składająca się z wyróżniających się rodem i bogactwem. Walka wewnątrz zgromadzenia ustawodawczego miała przekreślić możliwość przekształcenia się go w organ absolutystyczny. Ważne też były odpowiednio krótkie kadencje izby ludowej.

Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu byłoby przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby także nie zatwierdzać ustawy, która godziła we władzę wykonawczą. Hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa i inicjatywy ustawodawczej, miałby on jedynie prawo veta. Przed parlamentem nie odpowiadałby on, lecz mianowani przez niego ministrowie (tama dla niebezpieczeństwa powrotu despocji).

Władza sądowa byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowym hamulcem byłoby tu przekazanie egzekucji wyroków władzy wykonawczej.

Monteskiuszowska teoria podziału władzy miał zastąpić znienawidzony przez autora absolutyzm królewski.

37. Karol Monteskiusz - myśl ustrojowo-prawna oraz początki socjologii historycznej

W głównym dziele O duchu praw przedstawił swoją teorię polityczną dotyczącą istoty i powstania państwa rządzonego dobrze i praworządnie. Państwo powstało wg Monteskiusza w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Zadania państwa pojmował Monteskiusz w sposób liberalistyczny i indywidualistyczny: powinno działać tylko wówczas, gdy jest to niezbędne. Istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli, którą pojmował Monteskiusz w sposób antyabsolutystyczny a zarazem moralny. Polega ona na tym, aby "móc czynić to, czego się powinno chcieć".

Relatywizm - wyrażał się on w przekonaniu, że życie społeczne powinien przenikać „duch praw”, który jest różny u różnych narodów: zależy od położenia geograficznego kraju, od klimatu, warunków życia mieszkańców, od liczby ludności itp. Zasady prawa również muszą być zróżnicowane, muszą uwzględnić warunki życia ludzi. Relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu. Podejście historyczne to zabieg konieczny dla zbadania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich praw. Monteskiusz przyjmował historyczną zmienność zjawisk. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne.

Historycyzm i racjonalizm były podstawowymi założeniami metodologicznymi monteskiuszowskiej doktryny.

Istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli. Wolność polityczna polega na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć”. O tym uczą prawa. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym. Wolność to „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają”. Nie każde prawo wzmacnia polityczną wolność a tylko dobre prawa, które uwzględniają ustrój polityczny kraju, jego rozmiar, obyczaje mieszkańców, realia gospodarcze itp.

Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod „rządem umiarkowanym”, tam gdzie istnieje cały system hamulców i sił równoważących, które zapobiegają nadużywaniu władzy.

Interes wolności i praworządności wymaga takich środków przeciwwagi w ustroju, by dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać, nawet gdyby chciał. To znacznie lepsza gwarancja aniżeli poszukiwanie władców o nieposzlakowanym charakterze. Sedno rzeczy leży w stworzeniu instytucjonalnych ram, które nadużywanie władzy wykluczają automatycznie.

38. Człowiek i jego miejsce w społeczeństwie doktryna Jana Jakuba Rousseau.

Rousseau Jean Jacques (1712-1778), jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego oświecenia. Urodzony w Szwajcarii, w młodym wieku opuścił rodzinną Genewę i udał się na wędrówkę do Włoch i Francji. W Paryżu zaczął zdobywać wykształcenie, zajmując się literaturą, muzyką i filozofią.

Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Swoje poglądy na powstanie i rozwój społeczeństwa Rousseau zawarł w słynnym dziele Umowa społeczna (1762, wydanie polskie w tomie pt. Umowa społeczna. Uwagi o rządzie polskim. List o widowiskach i inne pisma, 1966). Przedstawił w nim model doskonałego społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym, którego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem porządku. Rousseau postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

Problemom wychowania poświęcił książkę Emil, czyli o wychowaniu (1762, wydanie polskie 1955), pisał też o nich w swojej powieści " Nowa Heloiza" (1761, wydanie polskie 1962). Na plan pierwszy wysuwał w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego możliwości, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczają bowiem człowiekowi wiedzy o postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga.

Wychodzi on z założenia, że istniejące społeczeństwo jest światem nierówności społecznej, ucisku jednych przez drugich, biednych przez bogatych. Nie jest to stan naturalny dla człowieka, gdyż jak twierdzi Rousseau ludzie są "z natury tak samo między sobą równi, jak równe były zwierzęta w obrębie każdego gatunku (...)". Ówczesny "świat pozorów" autor "Rozprawy o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi" przeciwstawia "porządkowi natury", w którym "nic nie jest sobie obce, wszystkie części są ze sobą solidarne w ramach całości". Społeczeństwo wytworzyło ład pozorny, za którym kryje się nieład i konflikt interesów. Rousseau wskazuje, że idea ładu służy usankcjonowaniu nierówności społecznej, która jest źródłem zła. W przeciwieństwie do Hobbes`a Rousseau twierdzi, że "człowiek jest z natury dobry i tylko na skutek urządzeń społecznych ludzie staję się źli", rozszerza się występek i krzywda społeczna. Rousseau diagnozuje i wydaje wyrok: "polityka, nierówności, przywilej i pieniądz występuję łącznie, splatają się ze sobą, wytwarzają zagmatwaną sieć stosunków, które rozsadzają wszelkie wspólnoty ludzkie i deprawują ludzi moralnie, nakładając na nich maski".

Dla Rousseau ideał społeczny , to naród republikański -całość moralna , w której obywatel uczestniczy z własnej woli i jest jej częścią . Zasadą takiej wspólnoty powinna być umowa społeczna i dobrowolne uczestnictwo . Zasady i prawa nowej wspólnoty muszą brać pod uwagę naturę ludzką i wpływ historii . Dlatego Rousseau mimo , że uważa , że własność prywatna deprawuje moralnie , nie postuluje jej likwidacji lecz ingerencję państwa w jej podział . Cechy charakterystyczne idealnego ustroju społecznego Rousseau to: niewielkie różnice majątkowe, względna jedność poglądów religijno - społecznych oraz brak wewnętrznych podziałów na grupy interesów. Nowy ład powinien być oparty o prawa naturalnej wolności, niezależności i równości jednostek. Nie ma tu miejsca na podział na rządzących i rządzonych, gdyż władzę sprawuje cały lud czyli ogół członków wspólnoty. Wszyscy członkowie państwa składają się na ciało polityczne, którego celem jest dobro własne. Każdy z obywateli posiada takie same uprawnienia, a głos każdego z nich taką samą ważność.

Gospodarka państwa Rousseau opierałaby się na niezależnych i samowystarczalnych gospodarstwach tak, by stosunki między obywatelami nie opierały się na wymianie i pieniądzu. Koncepcje tego typu nie uzyskały oczywiści poparcia wyższych warstw mieszczaństwa, które dążyło do zmiany starego ustroju społecznego, w którym dojrzewały nowe, kapitalistyczne stosunki.

Oczywiście bardzo trudno byłoby stworzyć takie państwo , bo zawsze jakaś warstwa społeczeństwa byłaby niezadowolona . W każdym państwie musi istnieć także jakiś system przymusu , np.policja , czy wojsko .

Obok tych systemów przymusu , istnieją jeszcze inne mniej rozgałęzione kręgi kontroli . Np . wykonywany zawód nieuchronnie podporządkowuje jednostkę rozmaitym formom kontroli . Są to formalne działania kontrolne różnych komisji przyznających uprawnienia zawodowe , organizacji branżowych i związków zawodowych .

Pewien system kontroli stanowi także grupa ludzka , w której przebiega tzw. życie prywatne , tzn. krąg rodziny i przyjaciół .

Z tym właśnie kręgiem związane są najważniejsze więzi społeczne jednostki . Bowiem dezaprobata , pogarda w tej właśnie grupie bliskich ludzi ma daleko większy ciężar psychologiczny , niż te same reakcje napotykane gdziekolwiek indziej .

Treść umowy społecznej według Rousseau i konsekwencje tej umowy.

Umowa społeczna jest hipotezą wyjaśniającą pochodzenie władzy i jej prawideł. Jej istotą jest wolność wszystkich. Na jej mocy każdy członek oddaje się zupełnie, wraz ze wszelkimi uprawnieniami całej społeczności (nie tracąc przy tym swej wolności), otrzymując z powrotem te uprawnienia chronione przez państwo. Władza takiej społeczności jest niepodzielna, niezbywalna i nieograniczona, a więc jest suwerenna. Świadczy też o tym fakt, że lud jest jedynym prawodawcą. Wszystko, co ustanowi ciało zbiorowe dotyczy i obowiązuje każdego członka społeczeństwa. Powstałe na mocy umowy społecznej państwo chroni własność, a także inne prawa społeczeństwa.

Suwerenność ludu i jej atrybuty według Rousseau.

Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu. Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej. Wolności i suwerenności nie można nikomu oddać, są one niezbywalne. Suwerenność ludu jest też niepodzielna (Rousseau odrzucił zasadę podziału władz) i nieograniczona. Władza wykonawcza pozostaje zawsze w zależności od suwerennego ludu, tworzącego ustawy przez wyrażenie woli powszechnej, którą niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność.

Istotną cechą suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza. Jeśli lud przekaże komuś władzę, to w każdej chwili może ją odebrać, gdyż umowa na mocy której ustanawia się rząd nie wiąże na stałe - jest zwykłą ustawą, którą suweren może zmienić.

39. Socjologia A. Comtea

August Comte - ojciec pozytywizmu

August Comte August Comte (1798-1857) urodził się na południu Francji w miejscowości Montpellier, a całe swoje wykształcenie otrzymał w Paryżu, w nowej Szkole Politechnicznej1. Potem Comte utrzymywał się z lekcji matematyki, a od 1818 roku sympatyzował ze znanym wolnomyślicielem i zarazem działaczem rewolucyjnym Saint-Simonem. Spotkania z tym działaczem społecznym przyczyniły się do ukształtowania pozytywistycznego światopoglądu Comte'a, zarówno antyklerykalnego jak i antymetafizycznego. Od 1845 r., jego zainteresowania stricte techniczne, poszerzyły się o ogólną znajomość metafizyki, socjologii (która wówczas nie istniała jeszcze jako oddzielna nauka z własną naukową metodologią i aparatem pojęciowym) oraz teologii. Ostatecznie jego wielkie, życiowe pragnienie „zreformowania nauki” przeobraziło się w przebudowę całego ówczesnego gmachu ludzkiej wiedzy. Historia zresztą pokarzę, iż ta życiowa misja Comte'a, owszem - dokonała się, została bowiem zaakceptowana i stała się paradygmatem w „wieku pary i elektryczności”, ale za jaką wielką cenę! Rozpoczął on potem głoszenie „religii ludzkości”, a założony przez niego „kościół pozytywistyczny” miał być alternatywą wobec Kościoła katolickiego

August Comte zawęził metody naukowe tylko do tych metod, które są stosowane w naukach przyrodniczych, a jakimi są doświadczenie, eksperyment, opis, porównanie wyników uzyskanych w wielu analogicznych procedurach badawczych, ustalenie wniosków, uogólnienie ich. Dla Comte'a faktem bylo tylko to, co podpada pod poznanie zmysłowe ( z tego też powodu nie uznawał on naukowości psychologii, która bada procesy duchowe).

August Comte dokonał także klasyfikacji nauk ze względu na złożoność występujących w nich procesów. Naczelne miejsce wśród nauk zajmuje matematyka, potem astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia. Ich hierarchiczne ustawienie implikuje samo ich istnienie; bowiem dzięki pierwszej istnieje druga nauka, a dzięki drugiej trzecia. Ponadto nie można nauki drugiej w tym łańcuchu zredukować do pierwszej. Bowiem ta wynikła z poprzedniej, jest nauką o wiele bardziej rozbudowaną, a ilość metod w niej dokonywanych nie pokrywa się z ilością metod dokonywanych w poprzedniej. Ten paradygmat można porównać łańcuchem przyczynowo-skutkowym; pierwsza nauka jest przyczyną drugiej, która jest skutkiem tej pierwszej, ale z drugiej strony jest przyczyną dla następnej. Najbardziej fundamentalne miejsce w gronie nauk pozytywnych zajmuje matematyka. Bowiem logika i logiczne operacje są - według Comte'a - jak najbardziej uzasadnioną podstawą dla przyrodoznawstwa. Zaś socjologia, której podwaliny zbudował sam August Comte, jest jeszcze - według niego - nauką zbyt abstrakcyjną, nie spełnia bowiem jeszcze wszystkich kryteriów, które przyznawałby jej status nauki .

Wydaje się, iż A. Comte najbardziej znany jest ze swojej teorii „trzech stadiów”. Pierwsza to faza teologiczna, druga to metafizyczna, a trzecia z kolei nosi miano fazy pozytywnej. „W pierwszej ludzkość tłumaczyła zjawiska odwołując się do duchów, w drugiej - do abstrakcyjnych pojęć. W pierwszej rządziła uczuciami, w drugiej intelektem. Zarówno intelekt, jak uczucia wytwarzają fikcje: fikcje wytworzone przez uczucia stanowią mitologię, a wytworzone przez intelekt metafizykę. Mitologia i metafizyka kolejno władały ludzkością i dopiero po wyzwoleniu się od nich mogła ona wejść w dalszą fazę rozwoju. Umożliwia to według Comte'a, dopiero filozofia pozytywistyczna, wolna wreszcie od mitologii i metafizyki. Stwierdza ona tylko fakty, nie tłumacząc ich ani przez duchy, ani przez abstrakcję. Stanowi, wedle Comte'a, fazę rozwoju najwyższą i ostateczną. Pozytywista ten myślał więc podobnie jak metafizyk Hegel, który również we własnej doktrynie widział ostatni, najwyższy szczebel rozwoju myśli ludzkiej”

Podsumowując, pozytywizm A. Comte'a jawi się jako ideologia ateistyczna, negująca nie tylko istnienie deistycznego Boga, ale i całą dotychczasową filozofię i absolutną etykę. August Comte, założył swój własny kościół, kościół pozytywny, którego głównym przedmiotem kultu była „wielka istota” - ludzkość. Dla Comte'a to właśnie ludzkość była celem samym w sobie, a zatem nauka miała być ukierunkowana w stronę potrzeb człowieka. Dla Augusta to osoba ludzka wydawała się wielką wartością. Lecz - jak się później okażę - śmiertelne i złowrogie fundamenty, jakie położył pod nową tożsamość Europy Comte, miały ukazać się z całą swoją mocą najpierw w roku 1914, a potem w 1939.

Socjologia

Słowo “socjologia” pojawiło się po raz pierwszy w 1837r. za sprawą Francuza Auguste'a Comte'a, który napisał “Kurs filozofii pozytywnej”. “Socjo” (łac.) - łączyć, jednoczyć, rozwijać.

Socjologia pojawiła się w odpowiedzi na pytanie: “co się dzieje wokół nas?”. Comte, uważany za “ojca socjologii” określił ją jako “królową nauk”, chciał niezawodnego sposobu zdobywania i klasyfikacji wiedzy. Traktował socjologię również jako program naprawy społeczeństwa - chciał stworzyć coś w rodzaju świeckiej religii - dogmaty życia społecznego. Comte widział kryzys, który wiązał się z załamaniem pewnych podstaw wartości - okres końca feudalizmu i walki pomiędzy-ugrupowaniami-politycznymi.

40. Liberalizm w ujęciu B.Constanta, J.benthama i A.Tocqueville

Liberalizm - elementy charakterystyczne dla doktryn liberalnych.

* Rozmaicie rozumiana niechęć do królewskiego absolutyzmu

* Wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska sprawiły, że liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa jako siły panującej politycznie

* Doktryna najbardziej typowa dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym

* Zasada leseferyzmu - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa

* Człowiek to jednostka gospodarująca (homo oeconomicus), która dąży do maksymalnego zysku lub zmniejszenia strat

* Człowiek produkujący działa w idealnych warunkach: nieograniczonej własności prywatnej, całkowitej wolności umów, doskonałej znajomości sytuacji na rynku, całkowicie racjonalnego postępowania w stosunkach społecznych

* Skrajny indywidualizm, utylitaryzm

* Państwo to stróż nocny, chroniący własność prywatną, czuwający nad przestrzeganiem zasad porządku publicznego

* Podkreślanie praw politycznych jednostki, autonomii myśli i sumienia, wolności słowa i druku, prawa jednostki do zrzeszania się i do wyboru zawodu

* Podejmowanie problemu równości praw politycznych

* Wspieranie konstrukcji demokracji politycznej (liberalizm demokratyczny = demoliberalizm)

Benjamin Constant (1767-1830) - Liberalizm klasyczny

(ur. 25 października 1767 w Lozannie, zm. 8 grudnia 1830 w Paryżu) - francuski pisarz, filozof i polityk liberalny pochodzenia szwajcarskiego. W młodości studiował m.in. we Francji i w Wielkiej Brytanii.

Constant był autorem dzieł literackich (największą sławę zyskał dzięki powiastce "Adolf", uznanej za arcydzieło literatury francuskiego romantyzmu. Jednak znacznie większy był jego wkład w dziedzinę filozofii politycznej. Constant - autor licznych dzieł politycznych, a także broszur i artykułów uchodzi za jednego z ojców nowoczesnego liberalizmu i konstytucjonalizmu. Jako przeciwnik Rousseau i krytyczny kontynuator Monteskiusza, Constant położył podwaliny pod rozwój teorii demokracji liberalnej.

Constant uważał, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Udziału we władzy nie można odrywać od własności. Legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie.

Fundamentalnym pojęciem w jego doktrynie była wolność. Nie była ona identyczna z zasadą zwierzchnictwa, ani z jakimś abstrakcyjnym prawem natury. Wolność to ściśle sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z tej racji, iż jest ona obywatelem w państwie, przez państwo chronionym.

Inaczej niż w starożytności, nowożytna wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą państwową oraz nad społeczeństwem, nad masami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Większość ma prawo zmusić mniejszość do poszanowania porządku. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, polegającym na podległości jedynie ustawom.

Nie można szukać władzy suwerennej poza jednostką. Nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele w parlamencie, ani król, ani państwo. Granice wszelkiej władzy są wyznaczone przez sprawiedliwość oraz prawa jednostek. Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu. Poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau. Uważał, że suwerenność istnieje tylko jako coś ograniczonego i względnego.

Pojęcia „wolności negatywnej” i „wolności pozytywnej” u Benjamina Constanta

Dla Constanta wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, jest to wyzwolenie od przymusu i bezprawia. Wolność to prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z racji, iż jest ona obywatelem w państwie. Granicą wolności jest wolność drugiego człowieka. „Wolność pozytywna” to taka, którą posiadały jednostki w starożytności. Jej przejawem był tam bezpośredni udział we władzy zwierzchniej (stanowienie prawa, zasiadanie w rządzie, organie przedstawicielskim). Jednostka będąc zwierzchnikiem w sprawach politycznych pozostała niewolnikiem w sferze stosunków prywatnych. Była obywatelem, kiedy współrządziła, choć skrępowana była jako poddany. Jednostka znajdowała się w ścisłej zależności bytowej i ekonomicznej od państwa. „Wolność negatywna” to wolność nowożytna. Nowożytność to zwycięstwo jednostki nad władzą. Wolność jest tu uprawnieniem indywidualnym, polegającym na podległości jedynie ustawom. Nawet najbardziej suwerenna władza nie może nam nic narzucić.

Ustrój państwa według Benjamina Constanta.

Ustrój miał opierać się na podziale władz, ale innym niż u Monteskiusza. Constant mówił o 6 władzach:

1. władzy reprezentacyjnej trwałej,

2. władzy reprezentacyjnej opinii,

3. władzy królewskiej,

4. władzy wykonawczej,

5. władzy sądowej,

6. władzy municypalnej.

Władza reprezentacyjna należała do obu izb parlamentu. Izba wyższa to dożywotnio mianowani arystokraci, a niższa z posłów wybieranych w wyborach cenzusowych.

Władza wykonawcza miała należeć do ministrów i organów samorządowych. Constant formułował wyraźnie zasadę odpowiedzialności politycznej ministrów.

Uzasadnienie władzy municypalnej tkwiło w ogólnym pojęciu wolności. Kierownictwo sprawami całego narodu należy do wszystkich, tzn. do reprezentacji całego narodu. Nie może być mowy o jakimś stosunku zależności władzy lokalnej od wykonawczej.

Król miał być zwierzchnością neutralną i pośredniczącą. Miał zachowywać znakomite pierwszeństwo między władzami, miał być reprezentantem jedności moralnej społeczeństwa. Odzyskał tytuł „z łaski bożej”, powrócono do zasady dziedziczności tronu; uwolniono go też od odpowiedzialności przed parlamentem. Na wzór monarchy angielskiego król miał „panować, a nie rządzić”.

Benjamin Constant najpełniejszy wykład swojej koncepcji wolności dał w broszurze zatytułowanej O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych. Twierdził, że istotą wolności dostępnej starożytnym był jej kolektywny charakter. Realizując wolność można było jedynie sprawując funkcje publiczne - możliwości tej były pozbawione osoby prywatne. Wolność nowożytna, nie rezygnując z możliwości udziału jednostek we władzy politycznej, uzupełniła ją prawami osobistymi, z których mogą korzystać jednostki.

Według Constanta dążenie do indywidualnej satysfakcji stanowi często motyw skłaniający ludzi do podjęcia działań o charakterze publicznym - do wzięcia udziału w stanowieniu prawa gwarantującego jednostce wolność, w której upatruje ona gwarancję swych przyjemności.

Do wolności świata współczesnego zaliczał także wolność ekonomiczną i uznanie własności prywatnej jako jednego z podstawowych praw człowieka. Prymat wśród wolności przyznanych jednostce przyznawał wolności wypowiedzi. Według Constanta podstawowe wolności powinny być wyjęte z zakresu reglamentacji prawnej i nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom.

Wypracował także nowy podział władz: reprezentacyjnej trwałej, reprezentacyjnej opinii, wykonawczej, sądowej, królewskiej i municypalnej (miejska tj. lokalna, samorządowa). Władza ustawodawcza powinna pozostawać dwuizbowa - izba niższa wprowadzała do procesu ustawodawczego elementy nowości i niepokoju, a izba wyższa miała być ostoją rozsądku, rozwagi i doświadczenia. Władzę królewską określał jako neutralną - decyzje monarchy muszą być k

Utylitaryzm jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama (1748-1823)

W ujęciu Benthama utylitaryzm oznaczał przejęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, czyli to, co mu sprawia przyjemność. Do takiego wniosku doszedł analizując psychikę ludzką. Głosił on zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich do natury. Był wyrazicielem swoistego hedonizmu etycznego, wedle którego moralne jest tylko postępowanie zwiększające w skali ogólnej sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu.

Społeczeństwo to luźny agregat jednostek (atomizm społeczny). Nie ma dobra społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek. Podstawowe interesy ludzi dadzą się sprowadzić do wspólnego mianownika. Rozumne dążenie do osobistego szczęścia, działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności. Bentham zbudował swój system etyki utylitarystycznej, którego normę naczelną nazwał zasadą użyteczności (najwyższej szczęśliwości) - postępowanie ludzi jest moralne tylko wtedy, gdy prowadzi w danych okolicznościach do największego szczęścia największej liczby ludzi. Zasada ta wyrażała etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawowym zadaniem państwa. Za środek prowadzący do urzeczywistnienia zasady użyteczności Bentham uważał racjonalne prawodawstwo. Prawo jest racjonalne kiedy jest użyteczne, użyteczne zaś gdy potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość.

Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej, bo tylko w takim ustroju interesy rządzących i rządzonych są identyczne - tylko tam realizuje się zasada użyteczności. Był on zdecydowanym wrogiem monarchii, w której widział anachronizm; wg niego ustrój monarchiczny zawsze prowadzi do nierówności.

Radykalizm polityczny i filozoficzny Benthama [edytuj]

Jeremy Bentham był twórcą teorii etycznej, która została oparta na założeniach sensualistycznych, hedonistycznych i utylitarystycznych. Był przekonany, że wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata uzyskujemy za pośrednictwem zmysłów. Twierdził, że przyjemne doznania utożsamiane są z dobrem, a w takiej sytuacji - dążenie do przyjemności jest nakazem etycznym. W ten sposób sformułował uniwersalną zasadę powszechnego szczęścia ludzkości, którą stanowi największa ilość szczęścia największej ilości ludzi.

Bentham przekonywał, że nie ma sprzeczności pomiędzy interesem jednostkowym a społecznym. Istotą przyjemności jest przyczynienie się nie tylko do własnej przyjemności, ale również do przyjemności innych ludzi. Hedonizm w ujęciu Benthama nie był hedonizmem egoistycznym.

Bentham był zwolennikiem pełnej autonomiczności jednostki (poznawczej, moralnej, gospodarczej). Postulował autonomię polityczną w demokratycznej formie państwa. Pisał, że istnienie organów państwa i ich działanie powinno być wyznaczane względami utylitarnymi.

Uznawał prawo państwa do podejmowania pozytywnych zadań zmierzających do ochrony życia i mienia obywateli, do likwidacji nadmiernych dysproporcji majątkowych pomiędzy obywatelami i sfer ubóstwa.

Był zwolennikiem pozytywizmu prawniczego, opowiadał się z prawem pisanym, uznając to za warunek stabilności prawa. Nie akceptował koncepcji stanu natury i umowy społecznej, opierania praw na tradycji Uznawał wpływ opinii publicznej, szczególnie prasy, na działalność prawodawczą, co powinno ułatwić realizację postulatu przejrzystości i jawności systemu prawnego.

Alexis de Tocqueville o wolności i demokracji (1805-59)

minister spraw zagr. w rządzie Ludwika Napoleona,

Swoje poglądy na temat wolności i demokracji zawarł w traktacie „O demokracji w Ameryce” (dwa tomy). Uważał, że:

* demokracja prowadzi do uniformizacji (zjawiska upodobniania się zachowań członków społeczeństwa globalnego, zachodzącego pod wpływem różnych procesów społecznych) społeczeństwa, nie można jej zatrzymać;

* ratunku należy szukać w społeczeństwie amerykańskim, które jest zaangażowane, ma swój cel; w Ameryce demokracja ma szansę przetrwać, bo tam ludzie od młodości kreują się na liderów;

* gdy istnieje carat, nie ma możliwości rozwoju liderów.

Liberalizm wobec demokracji w ujęciu Tocqueville'a

Alexis de Tocqueville głosił, że najbardziej niebezpieczna chwila dla złego rządu następuje wtedy, gdy podejmuje próby reform. Uważał, że to arystokracja wniosła najwyższe wartości do życia zbiorowego i indywidualnego. Poczucie dumy i więzi też miało wyrastać z arystokratycznego systemu wartości. Był jednak przekonany, że demokracja jest przyszłością cywilizacji europejskiej, a za pierwsze państwo, w którym funkcjonuje społeczeństwo demokratyczne uznawał Stany Zjednoczone. Twierdził, że w demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych.

De Tocqueville twierdził, że panowanie demokracji, która przyniosła ludziom równość możliwości, oznaczało zerwanie więzi wspólnotowych i izolację jednostek. Demokracja najbardziej ceni przeciętność, nie pozwala się krytykować. Prognozował, że wolność zostanie zastąpiona przez despotyzm warstw średnich mieszczaństwa.

Warunkiem wolności jest życie w kolektywie, a nawet pewne podporządkowanie się jednostki wspólnocie (chodziło tu o stworzenie sieci stowarzyszeń, związków, kółek, itp. pośredniczących między jednostką a państwem).

Oddawał pierwszeństwo prawu zwyczajowemu i opartemu na nim systemowi moralnemu.

41. Liberalizm R. Nozick

Robert Nozick urodził się w rodzinie Maxa Nozicka ,rosyjskiego emigranta na Brooklynie w Nowym Jorku. Tam uczęszczał do szkoły publicznej .Następnie studiował w Columbia College. W Princeton uzyskał magisterium w 1961r. W 1965r. przeniósł się na Uniwersytet Harvard. Pracował jako profesor asystent przez dwa lata .Następnie przeszedł na Rockefeller University obejmując stanowisko docenta.

Był członkiem wydziału sztuk i nauk, a także członkiem Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk ,członkiem Rady Naukowej Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych ,członkiem korespondentem Akademii Brytyjskiej. Otrzymał liczne stypendia .Był dwukrotnie żonaty.

Nozick był przeciwnikiem koncepcji państwa dobrobytu ,ale także liberalizmu socjalnego , w szczególności koncepcji sprawiedliwości Johna Rawlsa. Zalicza się go do przedstawicieli nurtu libertańskiego w jego odmianie prawicowej. Częsć literatury sprzeciwia się więc traktowaniu go jako liberała. Zatem jako libertarianin głosił program „państwa minimum”.

Genezę i funkcję państwa pojmował w sposób zbliżony do Johna Locke'a, a jego obawa przed państwem wypływa z podobnego do Monteskiuszowskiego przekonania, iż wszelka władza deprawuje. Główne jego idee znajdują się w pierwszej pracy: „Anarchia „ , „Państwo i Utopia”. W następnych tekstach poglądy Nozicka ewoluują choć nie podlegają fundamentalnym przeobrażeniom.

Problem państwa Nozicka ujmuje wyłącznie relacji jednostka-państwo. Dla Nozicka nie istnieje problem społeczeństwa rozumianego inaczej niż tylko jako suma jednostek. Państwo pojawia się dlatego, że realizowanie przez jednostkę jej praw może stać się potencjalnie szkodliwe dla innych osób .Stąd konieczność umowy społecznej, powołującej państwo, tj. swoiste „stowarzyszenie ochrony” Nozick stara się jednak wykazać ,że pierwowzór państwa powstał naturalnie, w sposób niezamierzony, bez świadomego wysiłku osób pragnących urzeczywistnić strukturę, która im się wydaje upragniona lub słuszna.

Organizacja państwowa ma przede wszystkim służyć jednostce, czuwać nad jej bezpieczeństwem , zapobiegać przestępczości i wspomagać wykonalność umów. Umożliwia wypłatę odszkodowań za doznane niesprawiedliwości. Jednak wszelkie uprawnienia państwa wywodzą się wyłącznie od jednostek. Dlatego państwo ma szanować wolność jednostki, w tym także tych, którzy mogą działać przeciwko innym nieświadomie lub jako „wolni strzelcy”.

Ochrona własności podobnie jak u Locke'a jest prawe jednostki. Jedynym warunkiem ochrony własności jest jej legalność. Natomiast własność nie może być ograniczona niczym innym. Jedynym jej ograniczeniem jest to, by nie limitowała własności innych ludzi. Zwłaszcza wolność nie może być łączona z równością gdyż to właśnie równość jest zaprzeczeniem wolności. Równość dekretowaną można określić jako rodzaj kradzieży; to działanie np. państwa ,mające pozbawić jednostkę tego, co człowiek indywidualnie od natury otrzymał, zatem co prawie mu się należy.

Wolność oznacza, że każdy człowiek może w imię własnej wolności czynić ze sobą to co zechce. Może swobodnie dysponować swoim ciałem i swoimi talentami, nawet je sprzedać lub wypożyczyć. Robert Nozick akceptował legalizację tzw. przestępstw bez ofiar, np. prostytucji, zażywania narkotyków czy pewnych nietypowych zachowań seksualnych.

42.Teoria konwergencji

Teoria ta przewiduje stopniowe zanikanie dwóch antagonistycznych typów państw: kapitalistycznego i socjalistycznego, co prowadzić ma do pojawienia się w ich miejsce zupełnie nowego typu państwa. Teza ta zajmuje centralne miejsce w doktrynie Jamesa Burnhama (1905-1987). Założeniem tej teorii jest rozdzielenie własności ,pojmowanej jako formalne prawo od jej funkcji. Stąd tez Burnham uważał że w-„rewolucji menadzerów” funkcja niż własność była zasadniczą kategorią władzy w społeczeństwie.

W swej teorii Burnham odmiennie niż marksiści przekonywał, że przejście od kapitalizmu do socjalizmu nie jest obiektywną koniecznością. Burnham twierdził, że formacja kapitalistyczna już znajduje się w fazie schyłkowej. Z tych przyczyn w przyszłości zostanie zastąpiona przez nową, która nie będzie ani kapitalizmem ani socjalizmem. Burnham wyrażą przekonanie, iż proces ten już się zaczął, a jego momentem początkowym była pierwsza wojna światowa.

Proces rozdzielenia własności i kontroli w kapitalizmie ma-zdaniem Burnhama- fundamentalne znaczenie, ponieważ „własność oznacza kontrolę, gdy zaś nie ma kontroli, nie ma własności”. W okresie przejściowym właśnie kontrola nad gospodarką kapitalistyczną stopniowo przechodzi w ręce menadzerów. W rezultacie następuje ciągłe wywłaszczenie kapitalistów. Menadzerowie uzyskują zaś coraz większy dostęp do środków produkcji, w sensie możliwości zarządzania nimi, oraz stają się coraz bardziej uprzywilejowanymi w dystrybucji wytworzonego produktu. Zdaniem Burnhama właśnie te dwa czynniki: kontrola ekonomiki oraz uprzywilejowana pozycja w dystrybucji produktu dodatkowego, określają jaka klasa zajmuje dominującą pozycję w społeczeństwie.

Menadzerowie, którzy zastąpią kapitalistów, uzyskają uprzywilejowaną pozycję w podziale rezultatów procesu produkcji. Jednak nie dostąpią tego bezpośrednio na podstawie indywidualnego tytułu własności, a pośrednio poprzez kontrolę nad państwem.

Nowe społeczeństwo menedzerów, charakteryzujące się własnymi cechami klasowymi, nie będzie jednak ani kapitalistyczne ani socjalistyczne. Nowa klasa panująca, menedzerowie, jednakowo będzie uciskać zarówno kapitalistów , jak i robotników. Różnica w porównaniu z innymi klasami uciskającymi polega na tym, że menedzerowie eksploatować będą resztę społeczeństwa jako ciało zbiorowe ponieważ ich prawa nie należą do nich indywidualnie.

Ekonomiczną podstawą społeczeństwa menedzerów stać się ma państwowa własność środków produkcji oraz skupiona w rękach państwa możliwość dysonowania nimi. Podkreśla on jednak, że w istniejących warunkach historycznych rezultatem upaństwowienia własności nie będzie „bezklasowość i wolność ani nawet powszechny dobrobyt materialny ale nowa forma eksploatacji ,klasowe społeczeństwo menedzerów”. Upaństwowienie własności jest procesem nieodwracalnym, twierdzi Burnham.

W społeczeństwie menedzerów , w którym własność należy formalnie do państwa ,menedzerowie mogą utrzymać swoją pozycję tylko przez zapewnienie sobie kontroli nad państwem poprzez kontrolę nad gospodarką. Jednakże zapewnienie sobie takiej kontroli bez dyktatury jest trudne. Ekonomiczna struktura społeczeństwa menedzerów stwarza więc granice dla rozwoju demokracji. Centralizacja gospodarki, planowanie, tendencja do systemu jednopartyjnego powodują ,że w społeczeństwie menedzerów brak jest ekonomicznych podstaw dla opozycyjnych grup politycznych.

43.Materializm historyczny Marksa i Engelsa

Karl Heinrich Marks (1818-1883) urodził się w Trewirze, w zamożnej rodzinie prawniczej. Wychowywał się w kulcie wartości Oświecenia. Po ukończeniu gimnazjum podjął studia prawnicze, historyczne i filozoficzne(Bonn, Berlin) .We Francji studiuje historię rewolucji francuskiej .Pozanje tam Fryderyka Engelsa.

Podstawowymi dziełami Marksa są: Przystanek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, Nędza filozofii ,Manifest komunistyczny ,Walki klasowe we Francji ,Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Kapitał.

Friedrich Engels (1820-1895) urodził się w Barmen (Westfalia). Pochodził z zamożnej protestanckiej rodziny właściciela fabryki włókienniczej. Zajmował się filozofią ,ekonomią ,socjologią, historią, matematyką i naukami przyrodniczymi. Ukończył studia w Berlinie. W 1844r. spotkał się z Marksem. Obaj działali w Związku Sprawiedliwych. Po śmierci Marksa wydawał jego dzieła. Zmarł w Londynie.

Do najważniejszych dzieł Engelsa zaliczamy: Położenie klasy robotniczej w Anglii, Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, Anty-Duhring, Pochodzenie rodziny własności prywatnej i państwa, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Manifest komunistyczny( wspólnie z Marksem).

Klasyczna marksowska teoria rozwoju społecznego opiera się na sformułowaniu kilku praw materializmu historycznego. Jest to prawo koniecznej sprzeczności pomiędzy siłami wytwórczymi i stosunkami produkcji ,prawo wtórności i świadomości w stosunku do pierwotnej roli bytu.

Marks i Engels formułują pogląd o klasowym charakterze państwa i o postępowym charakterze walki klasowej prowadzącej w drodze rewolucji do komunistycznego samorządu społecznego. Walka klas jest motorem postępu społecznego, ekonomicznego ,kulturowego ,politycznego, państwo -wyrazem przeciwieństw klasowych pomiędzy klasami właścicieli środków produkcji i klasami wyzyskiwanymi ,eksploatowanymi. Istotą państwa jest ucisk klasowy (panowanie klasowe), narzędzie znajdujące się w rękach klasy władającej środkami produkcji. Jest więc państwo tworem historycznym.

Dla Marksa i Engelsa pewne jest, że klasa robotnicza musi usunąć stary aparat ucisku, ale zarazem zabezpieczyć się przed własnymi posłami i urzędnikami. Rozwiązaniem miałby być ustrój komuny, ciała „jednocześnie ustawodawczego i parlamentarnego”. Marks przestrzegał jednak przed traktowaniem komuny jako jedynego i uniwersalnego wzorca.

Engels podkreślał, że przejęcie w imieniu społeczeństwa środków produkcji jest ostatnim aktem państwa jak narzędzia ucisku klasowego. W efekcie w miejsce rządzenia osobami przychodzi rządzenie rzeczami. Gdy znikną różnice klasowe , a cała produkcja zostanie skupiona w rękach zrzeszonych jednostek, władza publiczna utraci polityczny charakter.

W pewnym sensie ich koncepcja prawa zbliża się do pozytywistycznej .Wyraża się to w tym, że prawo jest wyłącznie aktem suwerennej władzy popartym sankcją (przymusem). Natomiast w odróżnieniu od pozytywizmu dociekają oni genezy prawa i jego funkcji, upatrując je w klasowym charakterze społeczeństwa i państwa. Klasowa istota prawa odpowiada najpełniej na pytanie, czym jest prawo. Jest to wola klasy panującej podniesiona do rangi ustawy. Takie ujęcie prowadzi do tezy o jego historycznym i przejściowym charakterze.

44.Myśl społeczno-ekonomiczna Kościoła katolickiego.

Początki społecznej nauki Kościoła rzymskokatolickiego wiążą się z działalnością i twórczością papieża Leona XIII.

Spośród innych nurtów chrześcijaństwa w szczególności prawosławia i protestantyzmu ,myśl społeczna Kościoła rzymskokatolickiego w wieku XX osiągnęła najbardziej dynamiczny postęp.

Określenie „nauka społeczna Kościoła” powstało za Piusa XII. Wcześniej używano terminów „filozofia chrześcijańska” lub „doktryna społeczna i gospodarcza”.

Przedstawiciele społecznej nauki Kościoła odrzucają teorię walki klas jako doktrynę zgubną i fałszywą, a w jej miejsce proponują ideał solidaryzmu społecznego.

Godność osoby ludzkiej traktowania jest jako wartość zasadnicza, pozostałe mają charakter instrumentalny. Zagadnienie godności osoby ludzkiej stopniowo wysuwa na czoło wartości składające się na przedmiot społecznego nauczania Kościoła. Papież Leon XIII kwestii tej poświęca sporo miejsca w encyklice Rerum novarum , łącząc ją m.in. z poszanowaniem pracownika najemnego, przyznaniem mu prawa do wolności. Papież stwierdza że: „godność człowieka jest naturalnym ,danym człowiekowi od Boga, nienaruszalnym i niezbywalnym prawem każdej osoby ludzkiej, która nawet z własnej woli nie może z tego prawa zrezygnować”.

Po Leonie XIII papieżem włączającym się w budowanie podstaw społecznej nauki Kościoła był Pius XI (1857-1939, papież od 1922)choć problem godności człowieka nie stanowi u niego znaczącej pozycji programowej. Wspomina o tej kwestii dwukrotnie w nawiązaniu do myśli Leona XIII. Problemy społeczne ujmowane są przezeń w związku z krytyką liberalnego indywidualizmu, któremu jednak nie odmawiał możliwości reformy. Podobnie kwestia ta dość skromnie przedstawia się u Piusa XII (1876-1958, papież od 1939).

Katolicka myśl społeczna znalazła swój istotny wyraz -co warto podkreślić- w uchwałach I Polskiego Synodu Plenarnego. Tak zwane uchwały społeczne dotyczą sfer: dobroczynności, społecznego nauczania i kształcenia się, działalności gospodarczo-społecznej oraz organizacji i udziału w stowarzyszeniach obcych. Treść uchwał odbija problemy wcześniej już podniesione przez Leona XIII, kontynuuje, a nawet rozwija pewne wątki społeczne w zakresie solidaryzmu społecznego, ochrony pracy, własności pojętej jako obowiązek wobec społeczeństwa.

Zarówno Pius XI jak i Pius XII wyznawali koncepcję subsydiarności, to jest pomocniczości państwa (państwo ma działać tam, gdzie nie wystarczy sama aktywność społeczna). Natomiast zagadnienie to stanowi szczególnie ważny punkt nauczania Jana XXIII (1881-1963,papież od 1958). Jest on zwany jako zwolennik uwspółcześniania Kościoła-aggiornamento.

W encyklice z 1961r. Mater et Magistra już we wstępie wskazuje papież na ideową wspólnotę z myślą przewodnią Rerum novarum .Określa tę encyklikę jako „sumę nauki katolickiej w sprawach społecznych i gospodarczych”. Encyklika Mater et Magistra zawiera szereg pogłębionych idei społecznych ,choć gdy chodzi o stopień ich oryginalności należy zaznaczyć że w znacznym stopniu nawiązują one do nauczania Leona XIII. Między innymi Jan XXIII nakazuje traktować pracę człowieka jako coś więcej niż tylko towar. Ponieważ dla większości ludzi praca najemna jest jedynym źródłem zdobycia środków utrzymania, powinna być ona oceniana według zasad: słuszności i sprawiedliwości. Pracodawcy i pracobiorcy powinni kierować się z zasadą solidarności ,odrzucając zarówno nieograniczoną konkurencję, wynikającą z wolnego rynku, jak i walkę klas. Zadaniem państwa jest własnie zadbanie o to by umowy o pracę zawierano zgodnie z zasadami słuszności sprawiedliwości. Papież wypowiada się także w sprawie struktur gospodarczych. Pracownicy dużych zakładów pracy powinni mieć możność współuczestniczenia w zarządzaniu firmą. Encyklika ta podejmuje problemy chłopów związane upośledzeniem rolnictwa wobec przemysłu, wsi wobec miasta. Godność człowieka swój wymiar realizuje również w dobrowolnym łączeniu się ludzi w rozmaite społeczne organizacje niezależne od państwa.

Problem godności człowieka pojawia się także w encyklice Pacem in terris. Podkreśla w niej że stosunki między ludżmi i między narodami powinny opierać się na : prawdzie ,sprawiedliwości i wolności. Te wartości bezpośrednio warunkują godność osoby ludzkiej. Poświęca im się część encykliki zatytułowaną „Prawa człowieka”. Papież podkreśla współzależność praw i obowiązków. Zaleca współdziałanie ludzi, nie tylko ich współorganizację . Godność człowieka nazywa papież „świętą”. Papież przyjmuje ze godność osoby stanowi wartość przeważającą nad wspólnymi celami społeczeństwa. Każde ciało społeczne musi zatem pozostawać służebne w stosunku do osoby człowieka.

Paweł VI (1897-1978,papież od 1963). Problematyki godności człowieka bezpośrednio w niej nie podejmował. Zagadnienie to nabrało dopiero nowego blasku w doktrynie Jana Pawła II (1920-2005,papież od 1978) i to nie tylko w ilościowym ale przede wszystkim w jakościowym sensie.

1

---