Historia doktryn politycznych i prawnych w epoce starożytności

Przedmiotem niniejszego opracowania są najważniejsze doktryny i ideologie prawno - polityczne, które znacząco wpłynęły na kształtowanie się kultur prawnych w poszczególnych państwach europejskich.

STAROŻYTNY WSCHÓD

Pierwsze znane nam ideologie państwowe pojawiły się w starożytnych monarchiach wschodnich. Dzięki doktrynie, władca mógł szybciej zjednoczyć rozległe i zróżnicowane kulturowo prowincje i zintegrować podzielone społeczeństwo. Na Starożytnym Wschodzie skupiały się państwa, w których praca niewolnicza, czyli tania siła robocza, była ważnym elementem ustroju gospodarczego, politycznego i prawnego. Orientalny władca stał ponad rygorystycznie zhierarchizowanym społeczeństwem i ponad prawem. Władza najwyższa była zawsze sprawowana przez jednostkę, nie funkcjonował kolegialny sposób rządzenia państwem. Jednak pomimo tak silnej pozycji panującego, jedynowładztwo było popierane tylko przez niewielką część społeczeństwa.

Starożytny Wschód myślał kategoriami sakralnymi, zaczerpniętymi z dobrze rozwiniętych systemów wierzeń religijnych. Niejednokrotnie, poglądy prawno - polityczne stanowiły integralną część panującej religii, uznawanej za oficjalną. Polityczne konwencje przybierały postać teologicznych wywodów. Władca mistyfikował rzeczywistość, odwołując się do wartości irracjonalnych. Tymczasem zwykły homo sapiens ufał w potęgę sił nadprzyrodzonych i skuteczność magicznych rytuałów dokonywanych przez monarchę, jako osobę boską.

Wśród najważniejszych zasad ideologii Starożytnego Wschodu należy wymienić następujące tradycyjne reguły:

1. Zasada nierówności w gatunku ludzkim,

2. Zasada boskości władzy państwowej,

3. Zasada boskości prawa.

Zgodnie z zasadą nierówności w gatunku ludzkim, istnieje odwieczny podział społeczeństwa na nierówne części (kasty). Ludzie z natury są sobie nierówni, a podział społeczeństwa jest efektem determinacji woli bogów. Wierzono, że naruszanie tych podziałów powoduje gniew boży. Jedynym uprawnionym do ukarania człowieka buntownika jest monarcha, jako wykonawca wyroków sił nadprzyrodzonych. Kastowość społeczeństwa w kulturze Starożytnego Wschodu jest bardzo wiarygodnie opisana w "Wedach", świętych księgach Hindusów. Zasada boskości władzy państwowej determinowała pozycje władcy na ziemi. Rządzący jest bogiem, synem boga lub krewnym boga. Władca zawsze działa w łączności z bogiem i jest pośrednikiem pomiędzy ludźmi a istotami nadprzyrodzonymi. Monarcha nigdy nie jest zwykłym śmiertelnikiem, gdyż zawsze wszystko wie i nigdy się nie myli. Władca ma moc ożywiania sił przyrody i czuwa nad dostatkiem swego ludu, bo jest natchniony przez bóstwo. Stojąc na straży pomyślności swych poddanych broni ich przed krzywdą nieprzyjaciela. Obowiązywała koncepcja dualizmu egzystencjalnego, wierzono, bowiem, że monarcha jest istotą ludzką (jako najwyższy kapłan dla swego ludu) i jednocześnie istotą boską (odpowiedzialną przed bogami za zachowania swych poddanych). Z tego postulatu wynikała zasada surowości kar za przestępstwa przeciwko religii i władzy publicznej. Ostatnią, ale nie najmniej ważną jest zasada boskości prawa. Władca uchodził za niekwestionowane i jedyne źródło prawa. Tylko on wie, co jest sprawiedliwe, a co nie. Prawo ustanowione przez niego jest niezmienne i wieczyście obowiązujące. Łamanie prawa było jednoznaczne z naruszaniem świętej woli boga. Dla przykładu można tutaj wspomnieć "Kodeks Hammurabiego". W nieartykułowanym wstępie do tego kodeksu jest opisana geneza ów zbioru prawa - Hammurabi otrzymał kodeksowe przepisy prawa bezpośrednio z rąk boga. Zasada boskości władzy obowiązywała w takich państwach jak starożytny Egipt, Babilon, czy Chiny. Panował powszechny pogląd, że imperium monarchy jest wspólnotą wszystkich poddanych. Państwo jest dobrodziejstwem dla każdego, bez względu na status społeczny i ekonomiczny. Interes boskiego monarchy jest zawsze jednoznacznym z interesem społeczeństwa.

Zapoznając się odpowiednimi źródłami i zachowanymi dokumentami, można by dojść do wniosku, że ludzie interesowali się wyłącznie tym, co boskie i publiczne. Jest to tylko pozór. Filozofowie z tamtego okresu próbowali umiejscowić jednostkę w społeczeństwie, które było przedmiotem władzy królewskiej. Twórca chińskiej religii, Konfucjusz, opowiadał się za ideą imperatywnego doskonalenia osobowości człowieka. Twierdził, że polityka i moralność powinny opierać się na tych samych zasadach. Jako zwolennik pielęgnowania tradycji, uważał, że ludzie powinni być wobec siebie solidarni. Inna znana postać, twórca perskiego systemu wierzeń, Zaratustra twierdził, że człowiek powinien żyć w państwie, w którym prawo i sprawiedliwość są wartościami przenikającymi się.

Interesujące poglądy ideologiczne można odnaleźć w Starym Testamencie, gdzie przedstawiony został obraz demokracji pustynnej. Zgodnie z chrześcijańską tradycją biblijną, demokracja pustynna to najstarsza żydowska struktura społeczna i polityczna. Król, jako patriarchalny naczelnik plemienny, sprawował władzę w demokratycznie zorganizowanym społeczeństwie, opartym na zasadach równości i solidarności. Opisana w Biblii Judea łączy się z powstaniem idei teokracji żydowskiej i mesjanizmu. Na podstawie relacji przekazanej przez Flawiusza wiemy, że teokratycznie rządzony naród żydowski podlegał bezpośrednio władzy samego Boga. Kwestionowano ideę monarchii rządzonej przez świeckiego króla. Bóg zawarł przymierze z ludem i dał mu Dekalog, aby go chronić. Od czasów panowania Dawida, sytuacja uległa pewnym zmianom. Dawid, z którym Bóg zawarł ponowne przymierze, uchodził za króla spełniającego funkcje kapłańskie. Jako władca dysponujący wsparciem od Boga, miał prawo do zasiadania po prawicy swojego mistrza. Jego panowanie rozpoczęło proces umacniania się ustroju monarchicznego i nadało władzy monarszej sakralny charakter. Żydowski panujący nigdy nie był Bogiem ani przedmiotem kultu swojego ludu.

Narodziny mesjanizmu, jako drugiej ważnej ideologii politycznej, wiązały się z niewolą babilońską. Żydzi wierzyli, że Bóg ześle swojemu ludowi Mesjasza, który przywróci niepodległość Izraela. Moc bożą postrzegano w kategoriach doczesności, a nie wieczności. Mesjanizm jednak stał się jednym ze źródeł chrześcijańskiej doktryny religijnej, która podbiła Europę w okresie upadku cywilizacji Rzymskiego Imperium.

STAROŻYTNA GRECJA

Starożytni Grecy uchodzą za twórców europejskiej kultury politycznej i cywilizacji Starego Kontynentu. Przybyli oni nad wybrzeże Morza Egejskiego na początku drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Warunki geograficzne sprawiły, że Grecy stali się narodem kupców i żeglarzy. Jako podróżnicy mogli poznawać sąsiednie kultury, przejmować osiągnięcia innych ludów i korzystać z doświadczenia nieznanych im plemion. Grekom zawdzięczamy przede wszystkim stworzenie fundamentów pod filozofię europejską. Dzięki nim rozwinęła się teoretyczna refleksja nad światem, ontologia, aksjologia i metafizyczne spojrzenie na rzeczywistość. Najbardziej rozpoznawalnym symbolem starożytnej Grecji jej polis, czyli miasto państwo. Pierwsze polis powstawały w ciągu VIII wieku przed Chrystusem. Było to miejskie terytorium z przylegającymi do niego aglomeracjami wiejskimi. Polis, jako wspólnota wojskowa, religijna i kulturowa, tworzyła ramy dla politycznej działalności jej obywateli i oferowała dostęp do władzy i licznych godności. Dzięki polis Grecy rozwijali zainteresowanie sprawami publicznymi, w tym przede wszystkim polityką i kwestami społecznymi. Arystoteles twierdził, że idealne polis ma granice możliwe do objęcia wzrokiem. Platon natomiast uważał, że liczba mieszkańców miasta państwa nie powinna przekraczać 5040. Na agorze głoszono zasadę podziału ludzkości na barbarzyńców i na obywateli greckich polis. Idea wspólnoty ogólno-helleńskiej bardzo długo tkwiła w świadomości greckiej społeczności.

Najstarszy obraz greckiego społeczeństwa przedstawia nam Homer. W "Iliadzie" odnajdujemy opis królestwa Agamemnona i Troi. Arystokratyczne państwo rządzone jest przez monarchę, który sprawuje swoją funkcję z woli najwyższego boga Zeusa. Tytuł królewski jest dziedziczny w ramach rasy królewskiej. Król jest gwarantem rządów sprawiedliwych, urodzaju i dobrobytu. Arystokracja ma własny udział w sprawowaniu władzy, poprzez aktywność na zgromadzeniach i czynną służbę wojskową. W "Odysei" natomiast odnajdujemy obraz państwa Feaków i królestwa Itaki. Pojawia się tutaj wizerunek króla tułacza (Odysa) i jego syna Telemacha. Podobnie jak w przypadku "Iliady", mamy tu do czynienia z monarchią arystokratyczną. Życie elity jest jednak przesiąknięte patriarchatem, brak pogardy dla zajęć fizycznych i pochwała dążenia do bogactwa. Członkowie rodu królewskiego wykonują proste prace fizyczne. Odyseusz buduje statek i samodzielnie robi łoże do sypialni, a jego żona, Penelopa, prowadzi gospodarstwo domowe. Bogowie mają ludzkie problemy, zalety i wady. Homer niezwykle pogardliwie wyraża się na temat ludu (pospólstwa). Twierdzi, że są to ludzie podłego stanu, bojaźliwi i gnuśni słabeusze. Uważa, że lud często się buntuje i ma swojego przywódcę, którego poczynania są zazwyczaj irracjonalne. Homerowym symbolem przywódcy pospólstwa jest postać Tersytesa (greckie słowo "Terystes" oznacza "człowieka bezczelnego"). Grecja homerowa integrowała mieszkańców Hellady.

W ciągu VII wieku w greckich polis następuje upadek władzy królewskiej na rzecz rządów arystokratycznych. Pojawiają się pierwsze nierówności pomiędzy poszczególnymi polis. Symbolem władzy elity (arystokracji) staje się Sparta, której społeczeństwo było podzielone na następujące kasty:

1. Obywatele wyposażeni w pełnie prawa politycznych i mający swój udział w sprawowaniu władzy (3 tysiące),

2. Wolni chłopi i rzemieślnicy, odpowiedzialni za produkcję i rozwój gospodarczy polis (80 tysięcy),

3. Heloci, czyli niewolnicy przywiązani do ziemi, nieposiadający żadnych praw publicznych (200 tysięcy).

Spartańska recepta na utrzymanie władzy przez arystokracje opierała się na militaryzacji życia wszystkich obywateli i surowym systemie norm i obyczajów.

Rządy arystokratyczne miały swoich zwolenników i przeciwników. Wśród apologetów elitarnego sposobu rządzenia należy wymienić następujących filozofów starożytnych:

1. Heraklit, żyjący w VI wieku przed Chrystusem, znany jako filozof z Efezu,

2. Pindar, żyjący na przełomie wieków VI i V przed Chrystusem, znany jako "poeta książąt",

3. Sokrates, żyjący w V wieku przed Chrystusem, najsłynniejszy mówca i retor grecki.

Na przełomie wieków VI i V przed Chrystusem pojawia się tendencja do ludowładztwa i rozwój demokratycznej formy ustroju. Postępujący proces stabilizacji polis pozwolił na udział mas ludowych w życiu politycznym. Na greckiej agorze ukształtowała się jawność i publiczność życia politycznego. Znajomość ustaw i procedury tworzenia prawa przestały być już monopolem rządzącej arystokracji. Zgromadzenie ludowe, jako gremium prawodawcze podniosło znaczenie sztuki oratorskiej, zaistniało, bowiem duże zapotrzebowanie na retorów i mówców biegłych w mowie perswazyjnej.

Pierwszymi znaczącymi filozofami, którzy interesowali się polityczną aktywnością obywateli polis byli następujący sofiści:

1. Gorgiasz z Leontinoj - twórca koncepcji pluralizmu moralnego i dualizmu prawa (prawo natury i prawo państwowe),

2. Hippiasz z Elidy - koncepcja prawa państwowego jako narzędzia tyranizującego poddanych,

3. Trazymach z Chalkedonu - twórca antydemokratycznej wizji historii państwa i apologeta dyktatury,

4. Protagoras z Abdery (480 - 411 r. p.n.e.) - ojciec sofistów, twórca relatywizmu i idei umowy społecznej,

5. Antyfon - prawo pochodzące od państwa jest zazwyczaj przeciwieństwem prawa natury.

Sofistyka, jako doktryna oparta na tradycyjnej filozofii przyrody Jończyków, zlaicyzowała podstawowe pojęcia polityczne. Czerpiąc z realizmu politycznego, odrzucała refleksję nad istotą bogów. Sofiści zastępowali argumenty religijne racjonalizmem i sceptycyzmem. Odrzucając dawną, przestarzałą już mitologię społeczną, twierdzili, że państwo to twór powstały w woli ludzi. Kontrowersyjnie postrzegano sofistyczny sposób uprawiana nauki. Jako inicjatorzy idei wychowania praktycznego i wszechstronnego sprzedawali swoją mądrość swoim współobywatelom. Uważali, że sztuka i rzemiosło powinny uczynić człowieka wolnym i niezależnym, a znajomość retoryki i dialektyki mają dać Grekowi umiejętność perswazyjnego przemawiania.

Najwybitniejsza postacią wśród powyżej wymienionych sofistów był Protagoras z Abdery, ojciec filozofii sofistycznej i twórca relatywizmu, metody uzależniającej opinie od pewnych konkretnych układów odniesienia. Protagoras niegdyś powiedział: "Człowiek jest miarą wszechrzeczy, tych, które są, że są i tych, których nie ma, że nie ma". Tylko człowiek może być miarą konwencji i instytucji społecznych. Prawdziwe poczucie tego, co jest sprawiedliwe i słuszne rodzi się na zgromadzeniu ludowym. Wartości społeczne są dobrem wspólnym wszystkich ludzi. Sofiści twierdzili, że należy szanować i respektować demokratycznie stworzone instytucje polityczne i społeczne oraz prawo, które powinno być odwzorowaniem akceptowanego systemu aksjologicznego. Sofiści, utwierdzając się w przekonaniu, że wszystko, co stworzył człowiek jest naznaczone konwencjonalizmem, uważali, że tylko porozumienie, a nie natura, decyduje o biegu rzeczy. Człowiek ma znaczący wpływa na to, co się wokół niego dzieje i powinien aktywnie kreować swoje otoczenie. Konwencje, którymi ludzie się wiążą, zależą od okoliczności, miejsca i czasu.

Protagoras z Abdery, jako pierwszy w historii filozofii, stworzył koncepcję umowy społecznej. Jego wizja tworzenia się państwa i społeczeństwa wyglądała następująco: ludzie bardzo długo żyli w izolacji, w stanie przedpaństwowym. Jednak niedogodności samotnej egzystencji zmotywowały ludzi do utworzenia hord, które stały się szkołą kultury i polityki. Mądrość człowieka sprawiła, że ludzie porozumieli się, co do powołania organizacji państwowej. Ponieważ państwo powstało z woli ludzi, to powinno ono służyć człowiekowi i zaspokajać jego potrzeby. Państwo powinno egzystować dla dobra większości, ponieważ o jego początkach zadecydowała wola tej większości. Najbardziej zasadnym i naturalnym ustrojem jest demokracja. Żyjąc w zorganizowanej społeczności, należy przestrzegać prawa natury.

Koncepcję pluralizmu moralnego i dualizmu prawnego zawdzięczamy Gorgiaszowi z Leontinoj. Jako indywidualista twierdził, że interes jednostki jest ważniejszy do prymatu społeczeństwa. Jako relatywista, uzależniał postępowanie do konkretnych okoliczności. Uważał, że prawidłowe (wyznaczone okazją) argumenty stoją wyżej niż literalna wierność ustawie. Dla Gorgiasza istnieje dualistyczny porządek normatywny. Człowiek podlega, bowiem prawu pochodzącemu od państwa i jednocześnie związany jest zasadami prawa naturalnego. Prawo państwowe jest jednak kruche i mniej trwalsze niż prawo natury, stąd też wynika wyższość porządku naturalnego (ponadpozytywnego).

Sceptykiem prawa stanowionego był Antyfon, który twierdził, że tylko prawo natury jest w stanie zagwarantować rzeczywistą równość pomiędzy ludźmi. Większość praw ustanowionych przez ludzkiego ustawodawcę jest wroga naturze.

Hippiasz, podążając za Antyfonem, twierdził, że prawo państwowe tyranizuje ludzi. Prawo stanowione jest instrumentalnie wykorzystywane przez panującego do manipulowania ludźmi.

Trazymach, twórca antydemokratycznej wizji historii państwa uważał, że źródłem państwa jest porozumienie pomiędzy przedstawicielami mniejszości. Prawo jest wygodnym narzędziem kierowania ludem. Nadużywanie prawa może prowadzić do dyktatury oraz potężnych spustoszeń moralnych i etycznych.

Sofiści, jako zwolennicy naturalnego porządku normatywnego, twierdzili, że lepiej przestrzegać prawa natury, bo jego naruszanie godzi w prawdę. Filozofia sofistyczna przyczyniła się do postępu i rozwoju greckiej doktryny demokratyzmu.

Z początkiem V wieku przed Chrystusem, największe znaczenie wśród greckich polis zdobyły Ateny. Wyrazem tej dominacji była popularność idei demokracji ateńskiej. Najwybitniejszym apologetą ustroju demokratycznego i jego teoretykiem stał się Perykles (500 - 429 r. p.n.e.). Jako utalentowany retor, wygłosił mowę na cześć poległych w wojnie peloponeskiej, w której ogłosił trzy filary demokracji: wolność, równość praw (isonomia) i praworządność. Ponadczasowość tych zasad sprawia, że obowiązują one do dnia dzisiejszego. Zasada wolności, określana przez Herodota jako "znakomita rzecz", była dobrodziejstwem tylko dla dorosłych mężczyzn posiadających pełnie praw politycznych. W granicach prawa każdy może robić, co chce i mówić, co chce. Nie wolno karać za treść przemówienia na zgromadzeniu ludowym. Zasada równości praw (isonomia) oznaczała równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sądem, równość wszystkich w urzędzie podatkowym, równość w dostępie do urzędów publicznych. Dużą wagę przywiązywano do równego startu na drodze do bogactwa. Preferowano talent i cnoty, a nie urodzenie. Brakowało równości majątkowej, ale pochwalano pomniejszanie dysproporcji dochodów. Grecki urzędnik miał być bogaty i wykształcony, gdyż dzięki tym cnotom będzie bardziej odporny na korupcję. Trzeci filar demokracji ta zasada praworządności, zgodnie, z którą podporządkowanie się prawu jest dobrowolne, ale konieczne. Obywatele są twórcami prawa i mogą je zmieniać w zależności od potrzeb. Demokratyczne kanony wolności i równości są możliwe do zrealizowania tylko przy założeniu, że prawo jest czynnikiem dominującym.

Demokracja ateńska stała się symbolem wolności i wzorem dla politycznych postulatów anty - absolutystycznych. Ustrój demokratyczny obowiązywał a Atenach ponad 100 lat, a jego ostatnim apologetą był Demostenes, żyjący w IV wieku przed Chrystusem. Kryzys złotej wolności i rozpoczął się na przełomie wieków IV i III przed nasza erą.

Wśród najważniejszych przyczyn upadku demokracji należy wskazać następujące czynniki:

1. Koncentracja wielkiej własności w rękach ludzi bogatych i postępująca pauperyzacja, powodujące głębokie zróżnicowanie społeczeństwa greckiego,

2. Stagnacja gospodarcza (koniec V wieku przed Chrystusem) i kryzys handlu, żeglugi i transportu,

3. Popularność poglądów krytyków demokracji, takich jak Sokrates, Ksenofont, Arystofanes i Isokrates,

4. Zdominowanie greckiego handlu przez cudzoziemców i produkty z dalekich krajów,

5. Agresywna polityka Macedończyków wobec greckich polis,

6. Niedotrzymywanie zobowiązań sojuszniczych i umów handlowych,

7. Zbyt rozbudowany system donosicielski (sykofantyzm)

8. Skompromitowany w polityce egalitaryzm polityczny i ekonomiczny.

Znacząca większość krytyków ustroju demokratycznego rekrutowała się spośród klasy arystokratycznej. Twierdzili oni, że "rządy ludu" są główną przyczyną klęski Greków w starciu z Macedończykami. Wolność powoduje, że poddani nadużywają swojej swobody i szybko się demoralizują. Demokracja osłabia więzy naturalnej hierarchii i budzi złudne nadzieje na awans społeczny. "Rządy ludu" są nierozerwalnie związane z anarchią, uciskiem szlachetnych i despotyzmem biednych. Ludzie z natury są sobie nierówni (argument zaczerpnięty z ideologii Starożytnego Wschodu) i naruszanie podziałów społecznych może doprowadzić do katastrofy. Arystokracja twierdziła, że rządzenie jest trudna sztuką, której nigdy nie opanują prostacy. Proponowane przez Peryklesa diety dla urzędników są przyczyną lenistwa, nieróbstwa i braku odpowiedzialności za swoje postępowanie. Demokratyczne prawo jest stronnicze i niesprawiedliwe, a porządek normatywny cechuje się kruchością i nietrwałością.

Postulowana przez rodową arystokrację metoda wyjścia z kryzysu to opanowanie tyranii ludu i wprowadzenie "dobrej monarchii". Wśród apologetów ustroju monarchicznego należy wymienić Ksenofonta (430 - 355 przed Chrystusem) i Isokratesa (436 - 338 przed Chrystusem).

Ksenofont (430 - 355 przed Chrystusem) zaproponował koncepcję królestwa arystokratycznego, w którym król, jako ojciec i pasterz swego ludu, dzieliłby się władzą z możnymi. Arystokracja zobowiązałaby się do posłuszeństwa i lojalności wobec swego monarchy, który miałby strzec państwo przed despotyzmem i tyranią. Monarchia Ksenofonta miała podbić Persję i stworzyć imperium grecko - azjatyckie pod władzą Hellenów.

Koncepcje panhellenizmu zaproponowane przez Ksenofonta (430 - 355 przed Chrystusem) i Isokratesa (436 - 338 przed Chrystusem) są wyrazem osłabienia realistycznego nurtu w filozofii starogreckiej.

Jednym z najważniejszych filozofów starogreckich był PLATON (Arystofanes), twórca koncepcji państwa idealnego. Platon żył w latach 427 - 347 przed Chrystusem. Był pierwszym myślicielem, który zainteresował się tym, co metafizyczne i niepoznawalne zmysłowo. Jako twórca pierwszego systemu idealizmu obiektywnego, w młodości otrzymał staranne wykształcenie z dziedziny filozofii, polityki, poezji, muzyki, malarstwa i geometrii. Platon pochodził ze starego arystokratycznego rodu ateńskiego i w nauce uchodzi za najwybitniejszego ucznia Sokratesa. Przebywał ze swoim mistrzem przez jego ostatnie osiem lat życia. Śmierć Sokratesa wywołała u Platona głęboką niechęć do demokratycznego porządku prawnego i pesymistyczne przekonanie, że ewolucja państw zmierza ku złemu. Wszystkie formy rządów ulegają systematycznej degradacji. W jaki sposób osiągnąć idealne państwo, które byłoby krainą szczęśliwości dla każdego jej mieszkańca? Sukces leży w poznaniu idealizmu. Platon zaproponował dwa rozwiązania - albo rządy w państwie obejmą filozofowie, albo dotychczasowi władcy zaczną praktykować filozofię idealistyczną. Połączenie filozofii i polityki jest możliwe do zrealizowania tylko dzięki sile i mądrości. Zło przestanie dręczyć ludzi, jeśli na czele państwa staną filozofowie (mędrcy).

Nadzieję na stworzenie państwa idealnego w życiu doczesnym wzbudziła u Platona perspektywa podróży na Sycylię. Syrakuzki władca, Dionizos, zaproponował filozofowi, aby ten nauczył przyszłego następcę tronu sycylijskiego podstawowych dziedzin nauki i uczynił z niego człowieka mądrego, zwinnego i biegłego w sztuce wojennej. Platon wykonując powierzone mu zadanie jednoczenie planował stworzenie idealnego państwa właśnie na Sycylii. W skutek mieszania się do polityki, filozof został sprzedany przez Dionizosa w niewolę. Przyjaciele Platona wykupili go i filozof powrócił do Aten, gdzie zajął się pracą dydaktyczną i naukową. W roku 389 przed nasza erą założył słynną Akademię Platońską w Ogrodzie Akademosa, usytuowanego w pobliżu bramy wjazdowej do Aten. Akademos był jedną z najważniejszych postaci w starożytnej mitologii greckiej. Akademia Platońska, jako szkoła cnoty, miała być miejscem, gdzie kształciliby się przyszli filozofowie. Najwybitniejszym uczniem Akademii był Arystoteles. Platońska szkoła przyszłych przywódców państwowych przetrwała prawie tysiąc lat, rozwiązał ją dopiero Justynian w roku 529 naszej ery.

Platon pozostawił po sobie 35 dialogów i bogatą korespondencję. W dialogu (traktacie polityczno - filozoficznym) zatytułowanym "Państwo" (gr. "Politea") autor zaprezentował państwo idealne. Natomiast w dialogu (wykładzie doktryny politycznej) "Prawa" (gr. "Nomoi ") autor przedstawia drugą, bardziej realistyczną koncepcję państwa idealnego.

Platoński idealizm obiektywny zakładał istnienie dwóch światów: świata idei i świata odbijającego te idee. Pierwszy z tych światów był doskonały, absolutny i utożsamiany z istotą boskości. Idealne prawo było niezmienne, dobre, trwałe i oparte na zasadach hierarchii, (hierarchia dla Platona jest podstawową kategorią prawa naturalnego). Natomiast drugi świat, odbijający idee to nasza szara rzeczywistość, niedoskonałe odwzorowane naszych pragnień. Plato twierdził, że tylko filozof (mędrzec) może poznać tajemnice świata idei i wykreować państwo ziemskie na wzór tego idealnego. Doskonałe państwo powinno realizować ideę dobra, prawdy, piękna i sprawiedliwości. Zwykli ludzie, ze względu na ograniczone możliwości poznania i ułomność zmysłową, nie potrafią dostrzec idei. Taką umiejętnością dysponują tylko filozofowie. Platon, aby zobrazować świat doczesności posłużył się następującą metaforą. Ludzie to jeńcy przykuci do wewnętrznej ściany groty w taki sposób, iż mogą dostrzec tylko cienie przesuwające się w skałach. Ów cienie to nic innego jak niedoskonałe odbicie idei. Ludzie, jako jeńcy traktują te cienie jako jedyną postać rzeczywistego bytu.

Platon odrzucał pogląd, że filozof nie powinien tolerować państwa. Przeciwnie, mędrzec jest powołany do tego, aby powstrzymać degeneracje ustroju. Greckie polis stanie się odporne na działanie czasu i okoliczności, gdy jego przywództwo obejmie filozof.

Platon definiował państwo, jako organizację stworzoną przez człowieka z powodu wzajemnych potrzeb ludzi. Odrzucał pogląd o państwie, jako tworze natury i uznawał konwencjonalność ludzkich działań.

W idealistycznej filozofii Platona dostrzegamy cztery rodzaje ustrojów państwowych:

1. Timokracja (jako esencja odwagi i siły),

2. Oligarchia (jako esencja pazerności i chciwości),

3. Demokracja (jako esencja anarchii i chaosu),

4. Tyrania (jako esencja strachu i bezwzględności).

Platon stworzył aprioryczną koncepcję politycznej filozofii dziejów i przedstawił, w jaki sposób ustroje się degenerują. Punktem wyjścia dla tych rozważań była timokracja (rządy odważnych), która cechowała się małą stabilnością i kruchością. Rządzący wojownicy szybko ulegli demoralizacji i stali się chciwi. W skutek nieokiełznania chciwości i pogoni za luksusem powstała oligarchia (rządy bogatych), symbol sknerstwa i egoizmu. Bogacze dążą, do co raz większego posiadania i dlatego popadają w konflikt ze społeczeństwem. Wzburzony lud siłą przejmuje władzę w państwie i w taki sposób powstaje demokracja. (rządy ludu). Masowa społeczność nie potrafi jednak korzystać z wolności i szybko następuje powszechna demoralizacja. Lud nie respektuje autorytetu władzy i brakuje dyscypliny społecznej. W atmosferze anarchii, gdzie nie ma zaplecza intelektualnego, jedna jednostka manipulując emocjami poddanych zdobywa władzę. Państwo, w którym rządzi tyran, gdzie rację stanu stanowi osobisty interes panującego, może już tylko podążyć w stronę timokracji.

W filozofii Platona dostrzec można cykliczność dziejów państwa. Jest to charakterystyczny dla starożytnych sposób patrzenia na upływ czasu, wiążący się z mitologią i wierzeniami religijnymi.

Platon, jako zwolennik polityki proarystokratycznej, krytykował powoływanie urzędników w drodze losowania i system diet dla osób piastujących ważne stanowiska w państwie.

Tylko rządy mędrców (filozofów), jako stróżów doskonałych, mogą powstrzymać degenerację ustrojów. Państwo idealne, w którym władzę sprawują filozofowie, zawiera w sobie element antydemokratyczny, pierwiastek komunistyczny i naturalną hierarchię.

Platońskie społeczeństwo jest zbudowane na wzór duszy człowieka i składa się z trzech następujących części:

1. Duchowa inteligencja to mędrcy (ludzie rządzący państwem i stanowiący najważniejszą grupę społeczną)

2. Duchowa odwaga to wojownicy, czyli strażnicy (ludzie odpowiedzialni za bezpieczeństwo państwa i jego obronność),

3. Duchowe zaspokojenie potrzeb to osoby odpowiedzialne za zapewnienie filozofom i wojownikom warunków materialnych.

Platońska koncepcja społeczeństwa ma charakter antyindywidualistyczny. Żadna z powyżej przedstawionych grup nie może samodzielnie egzystować. Tylko współpraca pomiędzy wszystkimi trzema nierównymi elementami będzie przynosiła spodziewane rezultaty. Państwo stoi ponad jednostką, która jest tylko częścią składowa społeczeństwa. Platon nigdy nie interesował się losem klasy niższej (kupcami, rzemieślnikami, czy niewolnikami), która jego zdaniem musi tylko zatroszczyć się o doczesne potrzeby rządzących i walczących. Praca jest dla ludzi prostych cnotą racją ich egzystencji.

"Człowiek, który zarabia w sposób uczciwy i godziwy nie może się nadmiernie wzbogacić ani zanadto zbiednieć" (Platon)

Platon, w trosce o sprawiedliwość materialną, zaproponował, aby w polis greckich funkcjonował zakaz prywatnego posiadania kruszców szlachetnych.

Prawdziwym osiągnięciem filozoficznym Platona był stworzenie systemu wychowania obywatelskiego i oparcie hierarchii społecznej na hierarchii wiedzy.

System wychowania obywatelskiego obejmował wojowników, jako pomocników filozofów i obrońców państwa idealnego oraz mędrców, jako dzierżycieli najwyższej władzy. Celem edukacji było wyselekcjonowanie odpowiednich osób na mędrców.

System platońskiego kształcenia dzielił się na następujące etapy:

a.Kandydat w wieku do 17 roku życia zdobywa wiedzę ogólną. Młodemu adeptowi wpaja się odwagę, poczucie honoru i męstwa,

b.Kandydat w wieku od 17 do 20 lat uczestniczy w zajęciach gimnastycznych i rzeźbi swoją fizyczną postawę i nabiera kondycji. Zdolniejsi dwudziestolatkowie idą później na studia, natomiast mniej utalentowani mogą zaciągnąć się do służby wojskowej, jako wojownicy,

c.Kandydat w wieku od 20 do 30 lat zdobywa wiedzę w ramach studiów ogólnych,

d.Kandydat w wieku od 30 do 35 lat studiuje filozofię idealistyczną, (teoretyczne przygotowanie do rządzenia państwem Platona),

e.Kandydat w wieku od 35 do 50 lat oddaje się aktywności politycznej i zdobywa doświadczenie.

Ukończenie formowania stróża doskonałego, mędrca, następuje w wieku pięćdziesięciu lat. Tak wykształcony człowiek może dopiero odpowiedzialnie rządzić państwem.

Platon kreuje hierarchię społeczną zgodnie z poziomem wykształcenia i przysposobionymi umiejętnościami praktycznymi:

a. Mędrcy - jako jedyni dochodzą do pełnej wiedzy o świecie idei i jako pierwsi mają prawo do poznania tego, co jest idealne,

b. Wojownicy - jako nieposiadający pełnego wykształcenia, mogą poznać tylko część prawdy, proporcjonalnie do swoich umiejętności,

c. Prostacy - poznają jedynie strzępy prawdy o świecie idei i wierzą przede wszystkim w świat odbijający idee platońskie,

Filozof, dla Platona, posiadając cnotę mądrości, powinien legitymować się dobrym urodzeniem i posiadaniem. Jako osoba sprawująca władzę najwyższą, powinna rządzić zgodnie z zasadami rozumu. Mędrzec nie powinien być związany obowiązującym systemem prawa, bowiem sytuacje społeczne są niepowtarzalne i normy prawne nie potrafią objąć wszystkich relacji międzyludzkich. Platon, jako pierwszy dostrzegł kazuistykę w prawie jako czynnik utrudniający stosowanie przepisów.

Platon, jako zwolennik hierarchicznej struktury państwa i społeczeństwa, postulował elitarną koncepcję polityki.

Znając już podstawowe poglądy Platona na życie społeczne, teraz warto się zastanowić nad tym, jak ów filozof wyobrażał sobie życie wewnątrz kasty mędrców. Egzystencja elity była zdominowana przez ideę solidaryzmu. Grupa rządząca powinna żyć w komunie (jedności) rodzinnej i majątkowej. Platon zaproponował, aby związki kobiet i mężczyzn były regulowane przez losowanie. Rodzice nie powinni znać swojego potomstwa a wychowywanie dzieci miało być wspólne i na koszt państwa. Każdy, bowiem nowy człowiek mógł być potencjalnym filozofem. Elita nie powinna dysponować własnością indywidualną, bowiem gwarantem dystansu do polityki jest wyzwolenie się od pokus rodzinnych, majątkowych i osobistych.

Platon, obserwując współczesną mu rzeczywistość doszedł do wniosku, że ludzie nie zasłużyli na to, by żyć w państwie idealnym. Na gruncie silnego pesymizmu stworzył on drugą koncepcję państwa idealnego.

Było to państwo mniej doskonałe, ale za to łatwiej osiągalne względem pierwszego. Rządzone przez właścicieli ziemskich, nie narzucało solidarystycznych zasad życia społecznego. Miało obowiązywać powszechne poszanowanie własności indywidualnej i funkcjonować tradycyjne zwyczaje rodzinne. Nowością w porównaniu z poprzednią ideą była zasada surowej reglamentacji życia obywateli. Platon zaproponował następujące zakazy i nakazy dla obywateli polis:

a. Zakaz indywidualnego wyjeżdżania poza granice polis, dozwolono opuszczanie państwa jedynie w czteroosobowych grupach,

b. Wysoko rozwinięty system donosicielski zapewniający bezpieczeństwo polityczne i militarne, (sykofantyzm),

c. Nakaz elitarnego wychowywania obywateli, co miało uczynić społeczeństwo polis bardzie cywilizowanym i rozwiniętym,

d. Przestrzeganie kultu religii państwowej, bezbożnicy podlegali surowym karom cielesnym i na życiu.

Filozofia Platona, miała swoich zwolenników i przeciwników we wszystkich epokach historycznych. Była ona wzorcem dla najpopularniejszych doktryn elitarnych i egalitarnych.

Najbardziej znanym uczniem Platona był ARYSTOTELES (384 - 322 r. przed Chrystusem), ojciec nauki o polityce, Stagiryta, i najwybitniejsza postać greckiej kultury antycznej. Jako syn lekarza otrzymał od ojca staranne wykształcenie w dziedzinie fizyki, logiki, filozofii, etyki, estetyki, ekonomii i przyrodoznawstwa. Pochodził ze Stagiry, niewielkiej miejscowości na Półwyspie Trackim, gdzie spędził swoje dzieciństwo. W roku 367 przed Chrystusem wstąpił do Akademii Platońskiej, gdzie przez najbliższe dwadzieścia lat zajął się studiami. Jako cudzoziemiec, nie miał w ateńskiej polis żadnych praw politycznych, dlatego mógł tylko przyglądać się, jak to miasto państwo funkcjonowało. Po ukończeniu edukacji wyższej przybył do Mityleny, na wyspie Lesbos, na zaproszenie tamtejszego króla, w charakterze wychowawcy i nauczyciela młodego Aleksandra Macedońskiego. Gdy młody następca tronu objął rządy w Macedonii, Arystoteles powrócił do Aten, gdzie założył swoją szkołę, Liceum (szkoła perypatetycka). Przez pierwszych dwanaście lat, Liceum było kierowane przez jej założyciela. Niestety niesprzyjające warunki polityczne sprawiły, że Arystoteles musiał uciekać na Eubeję. W Atenach, bowiem rozwinął się ruch antymacedoński. Ostatnie lata swego życia, Arystoteles spędził na wygnaniu.

Arystoteles pozostawił po sobie wiele pism, ale żadne z nich nie zachowało się w oryginale. Wiemy, że w roku 300 przed Chrystusem syn wybitnego filozofa wydał "Etykę Nikomachejską". Najwybitniejszym dziele Arystotelesa, stworzonym z pomocą jego uczniów była "Polityka", opis 158 ustrojów polis i państw barbarzyńskich.

Arystoteles stworzył empiryczny sposób uprawiana filozofii, oparty na doświadczeniu i obserwacji. Zaproponowana przez niego metoda badawcza opierała się na krytyce uogólnień szkoły platońskiej i odrzuceniu aprioryzmu. Nie uznając postulatu o niezmienności i trwałości polis, twierdził, że wnioski z przeprowadzonych badań społecznych mogą być relatywne, czyli zmienne. Zgromadzony materiał powinien podlegać systematycznej analizie. Arystoteles interesował się tylko społeczeństwami wolnymi, wierząc w słuszność podziału ludzkości na Greków i barbarzyńców. Analizując poszczególne ustroje polis greckich opierał się subiektywnym przekonaniu o doskonałości rodzimej kultury. Ponadto bezgraniczna wiara w empiryzm ułatwiała Arystotelesowi w formułowaniu ocen realistycznych i prawdziwych.

Z zachowanego dorobku filozoficznego Arystotelesa wiemy, że jego rozważania na temat istoty państwa są diametralnie odmienne od platońskiego idealizmu. Dla Arystotelesa, państwo to twór natury i element porządku naturalnego. Człowiek z natury stworzony jest do życia w państwie. Poza zorganizowaną społecznością mogą żyć tylko nędznicy i nadludzie. Państwo, jako organizacja samowystarczalna i pomyślana perspektywą celu, powinna zapewnić człowiekowi wszechstronne zaspokojenie jego potrzeb materialnych i duchowych. Jest to wspólnota suwerenna i wszechogarniająca człowieka, mająca zapewnić ludziom dobre życie. Arystoteles krytykował sofistów za ideę państwa, jako płodu ludzkiej konwencji i pogardę cyników dla dóbr materialnych.

Stagiryta, jako relatywista, miał świadomość, że dobry ustrój zależy od następujących warunków:

1. Stan gospodarki (dążenie do rozwoju handlu, zapobieganie stagnacji i rozwój komunikacji),

2. Położenie geograficzne (ukształtowanie terenu, dostęp do morza, czy też zasoby surowców naturalnych),

3. Wielkość terytorium (im większe terytorium, tym trudnej o jego ujednolicenie i integrację społeczeństwa),

4. Charakter narodu (wytworzona tożsamość, tendencja do ekspansji terytorialnej i kulturalnej),

5. Natężenie i rezultat walk społecznych, (tendencje rewolucyjne, częste bunty, zamieszki i powstania)

6. Stopień kultury prawnej i politycznej (poziom rozwoju kulturowego i politycznego całego społeczeństwa).

Dobry ustrój w jednych warunkach może okazać się optymalny, a w innych zły i niedopasowany do rzeczywistych potrzeb społeczeństwa i władzy politycznej.

	RZĄDY JEDNOSTKI	RZĄDY GRUPY	RZĄDY OGÓŁU
GORSZE FORMY USTROJU	TYRANIA	OLIGARCHIA	DEMOKRACJA
LEPSZE FORMY USTROJU	MONARCHIA	ARYSTOKRACJA	POLITEA

Jak widać to na tabelce, Arystoteles nie był zwolennikiem demokracji, popierał raczej polityczny interes rodowej arystokracji polis.

Podział na ustroje złe i dobre to kryterium formalne a podział na rządy jednostki, grupy i ogółu to kryterium materialne.

Forma rządów zawsze pozostaje w ścisłym związku z walką pomiędzy bogatymi i biednymi, zatem relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi klasami społecznymi decydująco wpływają na sposób sprawowania władzy w państwie.

Arystoteles dokonał jeszcze innego podziału ustrojów, biorąc pod uwagę kryterium majątkowe:

1. Oligarchia (rządy mniejszości bogatych, znacząca większość społeczeństwa jest biedna i nie bierze udziału w sprawowaniu władzy państwowej),

2. Politea (rządy stanu średniego, który stanowi najliczniejszą grupę w społeczeństwie starogreckim),

3. Demokracja (rządy biednych, z punktu widzenia arystokracji despotyzm prostaków, ludzie bogaci nie mają wpływowej pozycji społecznej w polityce państwa).

Dla Arystotelesa najlepszym ustrojem jest politea, gdyż wyraża ona zasadę złotego środka. Politea to harmonijne połączenie ideałów wolności i hierarchicznego porządku, to szansa dla kompromisu i względnej stabilizacji politycznej polis.

Arystoteles, jako zwolennik empiryzmu, stworzył realistyczną koncepcję społeczeństwa opartą na naturalnej hierarchii:

1. Znakomici (elita) to klasa społeczna stworzona w oparciu o kryterium majątku, szlacheckiego pochodzenia, cnoty i wykształcenia. Elita zawsze żyje z cudzej pracy, sama oddaje się rozrywce i prowadzi życie towarzyskie,

2. Stan średni (politea) to obywatele cnoty, którzy są zamożni, ale niezależni od najbogatszych. Właśnie klasa średnia jest grupą, która najlepiej realizuje politykę złotego środka. Nie jest zdemoralizowana jak bogaci i nie jest pazerna jak lud. Cechuje ją brak skłonności do buntu i umiarkowany rozsądek. Jako jedyna warstwa dysponuje wolnym czasem dla służby publicznej. Stworzenie ustroju politea jest możliwe tylko przy istnieniu klasy średniej.

3. Lud (biedni) to przede wszystkim rzemieślnicy, kupcy żeglarze i wyrobnicy. Są to ludzie żyjący wyłącznie z pracy własnych rąk, często służąc znakomitym. Lud często jest pazerny i sfrustrowany, pałając nienawiścią do bogatych i zamożnych. To właśnie lud najczęściej inicjuje buntu i powstania.

Arystoteles wypowiedział się również w kwestii niewolnictwa, choć jego poglądy w tej materii są niejednokrotnie sprzeczne i niezrozumiałe dla współczesnego Czytelnika.

Stan niewolniczy to dla Arystotelesa przymiot niedoskonałości gospodarki i jednocześnie prawidłowość wynikająca z prawa natury. Pewni ludzie są stworzeni do życia w niewoli, gdyż potrafią dostrzec rozum tylko u innych. Niewolnictwo może być pożyteczne i sprawiedliwe dla niektórych ludzi, a wynika to z różnorodności gatunku ludzkiego. Jedni stworzeni są do myślenia, a inni do wykonywania pracy fizycznej. Niewolnik, jako żywa własność, nie posiada cnoty bycia jednostką polityczną i pozostaje poza ochroną gwarantowaną przez państwo. Według Arystotelesa w niewolę można popaść tylko na mocy prawa wojennego.

Arystoteles ma również swoje osiągnięcia w dziedzinie filozofii prawa natury. Natura dla tego starożytnego myśliciela to stróż powszechnego ładu i twórca harmonii świata. Wszystkie instytucje społeczne funkcjonują w oparciu o prawo natury, bowiem służą one człowiekowi. Aby poznać prawo natury, należy badać otaczającą nas rzeczywistość społeczną i przyrodniczą. Obserwacja prawidłowości przyrodniczych pozwala na uświadomienie sobie pewnych mechanizmów rządzących naszym ludzkim postępowaniem.

Zwieńczeniem filozoficznego dorobku Arystotelesa była jego koncepcja sprawiedliwości, w której zaproponował dwa jej rodzaje:

1. Sprawiedliwość komutatywna (wyrównawcza) - każdemu tyle ile potrzeba (zasada nierówności),

2. Sprawiedliwość dystrybutywna (proporcjonalna) - każdemu tyle samo (zasada równości).

Filozofia Arystotelesa uchodzi za najbardziej popularną i najbardziej poczytną na przestrzeni wszystkich wieków naszej historii.

Podbicie Grecji przez Aleksandra Macedońskiego zapoczątkowało nowy okres w historii tego państwa. Pod wpływem burzliwych wydarzeń politycznych powstał nowy kierunek filozoficzny. W zniewolonych polis greckich rodziły się SZKOŁY FILOZOFII HELLENISTYCZNEJ. Upadek miast państw spowodował głęboki kryzys świadomości politycznej obywateli, co wiązało się z uzyskaniem statusu poddanych Imperium Macedońskiego. Władza w tym imperium był oparta na centralizmie i na autokratyzmie, sposobach rządzenia nieznanych dla Greków. W efekcie podstawowe kanony greckiej doktryny politycznej straciły znaczenie i popadły w zapomnienie.

Monarchia hellenistyczna, rozwijająca się w ramach Imperium Macedońskiego, stanowiła unikatowy konglomerat wielokulturowy. Poddanymi króla Aleksandra byli przedstawiciele kultury greckiej, egipskiej, perskiej i żydowskiej. Prowadzenie skutecznej polityki integracyjnej w tak zróżnicowanym państwie wymagało wielkich umiejętności i odpowiedniej doktryny. Rządy Aleksandra Wielkiego, określanego przez Greków "przeklętym Macedończykiem", wiązały się z ideałem władcy charyzmatycznego. Za jego panowania propagowano ideę zgody pomiędzy Europą i Azją i wprowadzono na dwór elementy etykiety orientalnej (wschodniej). Władca inicjował małżeństwa pomiędzy swymi generałami i azjatyckimi księżniczkami. Wszystkie te działania składały się na jedno zjawisko, określane mianem hellenizacji. Aleksander dążył do ujednolicenia społeczeństwa i do stworzenia jednego z największych imperiów świata.

Aby zrozumieć, jakimi wartościami kierował się macedoński władca trzeba zapoznać się z doktrynalnym ideałem władcy helleńskiego, którego otaczała boska aura świętości.

Władca hellenistyczny, jako bóg, zbawca i dobrodziej ludu, miał obowiązek uporządkowania spraw doczesnych. Jego misja polegała na pogodzeniu wszystkich ludzi w jednej wspólnocie, stąd popieranie hellenizacji. Wszystkie działania monarchy były sprawiedliwe, a jego władza cechuje się doskonałością i uniwersalnością. Władca, jako gwarant bezpieczeństwa poddanych, jest ojcem ludu i przedmiotem dumy swych poddanych. Uchodził za symbol jedności politycznej państwa i był podmiotem integrującym życie publiczne imperium.

Idea helleńskiej monarchii nie interesowała się jednostką i jej indywidualnymi wartościami. Człowiek przyzwyczajony do aktywności politycznej czuł się zagubiony w zcentralizowanym imperium macedońskim. Dopiero helleńscy filozofowie potrafili podpowiedzieć jednostce jak żyć.

Omawiając poszczególne szkoły filozofii hellenistycznej, przedmiotem naszego zainteresowania będą trzy najważniejsze nurty:

1. Cynicy (filozofia pochwalająca życie zgodne z naturą, której założycielem był Antystenes z Aten),

2. Epikurejczycy (filozofia materialistyczna i ateistyczna zapoczątkowana przez Epikura z Samos z III wieku p.n.e.),

3. Stoicy (oficjalna filozofia hellenistyczna związana z władzą imperialną w świecie starożytnym).

CYNIZM - filozofia pochwalająca życie proste i zgodne z naturą (cynicy uchodzili za "psich filozofów" i "zwyczajnych kundlów").

Filozofia cyników powstała na gruncie dotychczasowych osiągnięć Grecji starożytnej i była najstarszą szkołą hellenistyczną. Jej założyciele byli świadkami końca dawnego świata i upadku dawnej świetności polis.

Założycielem szkoły cyników był Antystenes z Aten, człowiek ubogi, uczeń sofisty Gorgiasza i Sokratesa. Pracował, jako nauczyciel w ateńskim gimnazjum Kynosarges. Był zdecydowanym przeciwnikiem platońskiego idealizmu i filozofii hedonistycznej Arystypa z Cyreny. Uchodził za najbardziej płodnego filozofa swojej epoki.

Filozofia cyniczna odzwierciedlała społeczny status ich twórców. Pogarda dla współczesnego materializmu i pogoń za władzą pozostawały poza zainteresowaniem cyników. Wśród cech charakterystycznych dla tej szkoły hellenistycznej należy wymienić:

a. Anarchizm, (sposób życia powinien być samowystarczalny i zupełnie niezależny do polityki i istnienia państwa),

b. Indywidualizm, (przedmiotem zainteresowania cynizmu była przede wszystkim jednostka i jej doczesne troski),

c. Pesymizm, (bezkrytyczna akceptacja swobodnej obyczajowości, poprzez dopuszczanie bezkarnego kazirodztwa i ludożerstwa),

d. Minimalizm życiowy, (naturalne potrzeby jednostki to te, które są całkowicie niezbędne do życia),

e. Prymat ujęć etycznych, (interesowanie się tylko sferą umysłową człowieka, pozostawiając na boku sprawy majątkowe i państwowe).

Cynicy pojmowali naturę w sposób biologiczny, jako przyrodę i środowisko naturalne. Pochwalając życie na łonie natury (przyrody), odrzucali krępujące konwencje społeczne i polityczne, sprzeczne z prawami przyrody. Najważniejszą wartością dla nich było abstrakcyjnie pojmowane szczęście. Człowiek szczęśliwy żyje w zgodzie z cnotą, aprobując wszystkie prawidłowości swojej natury. Największym niebezpieczeństwem dla cnoty są zgubne rozkosze cywilizacji. Dlatego człowiek, egzystujący w państwie powinien praktykować ascezę i zaspakajać tylko niezbędne potrzeby życiowe. Należy odrzucać rzeczy nienaturalne, w tym przede wszystkim zbędne wytwory zepsutej cywilizacji doczesności.

Wielu cyników przestrzegało zasad sformułowanych przez Antystenesa z Aten, co zazwyczaj powodowało powszechną dezaprobatę społeczną ze strony zniewolonej społeczności greckiej.

Cynik Krates sprzedał cały swój dorobek, a uzyskane pieniądze wrzucił do morza. Chciał w ten sposób uwolnić się od pokus materialnych i stać się człowiekiem niezależnym od doczesnych konwencji politycznych i społecznych.

Cynik Diogenes z Synopy porzucił swój majątek i zamieszkał w beczce, odziewając się tylko jedną szatą. W ten sposób zaspokajał tylko potrzeby naturalne, (czyli niezbędne do życia).

Cynicy, nie uznając państwowych granic i podziałów narodowych i etnicznych, uważali się za obywateli całego świata, czyli za kosmopolitów. Aby uzyskać pełną autonomię ducha, odwracali się od swoich rodzin, porzucając dom rodzinny i zrywając kontakty z bliskimi. Cyników łączył kult bohatera Heraklesa, który według legendy spalił się na stosie, bo nie mógł wytrzymać szykan za strony żony. Była to jedyna postać boska, którą uznawali i czcili.

Cynicy mogą się pochwalić bardzo oryginalną filozofia państwa, a w zasadzie ideą bezpaństwowości. Krytykowali Arystotelesa za jego koncepcję państwa, jako tworu natury. Pesymistycznie wypowiadali się o państwie, które organizuje się, aby zaspokoić ludzkie potrzeby. Odrzucali zgromadzenie ludowe i głosowanie, jako bezużyteczne konwencje polityczne stwarzające pozory sprawiedliwości. Państwo dla cyników było złe, bo nienaturalne i pochodzące z ludzkiej działalności. Ojczyzną ludzi jest cały świat, a nie tylko państwo, którego jest się obywatelem.

Najwybitniejsi filozofowie cynizmu doradzali swym przeciwnikom, zazwyczaj politykom i obrońcom państwowości, aby przemianowali w drodze ustawy, muła na konia.

Cynicy wyróżniali się również prymitywną tolerancją, akceptowali, bowiem kanibalizm i kazirodztwo. Ze względu na swobodę obyczajową byli przedmiotem kpin i pozostawali na marginesie społeczeństwa.

"Życie publiczne jest jak ogień, jeśli się zbytnio zbliżysz, to się sparzysz, a jeśli się za bardzo oddalisz, zamarzniesz" (najsłynniejsze powiedzenie Antystenesa z Aten).

Cynicy obiecywali swoim zwolennikom wolność i uwolnienie się od politycznych kataklizmów doczesności i oferowali życie w samotności i skromności. Filozofia ta była szczególnie popularna wśród ludzi biednych i ubogich, którzy nie interesowali się polityką i mieli negatywne nastawienie do władzy monarchy macedońskiego.

Rola cynizmu w historii filozofii była niebagatelna. Pomysły cyników inspirowały społeczne utopie starożytności i nowożytną doktrynę anarchizmu. Wpływ cynizmu widoczny jest w ideologiach protestów politycznych i doktrynie dwudziestowiecznego terroryzmu.

Koryfeuszami filozofii materialistycznej i ateistycznej byli przedstawiciele SZKOŁY EPIKUREJCZYKÓW, założonej przez Epikura z Samos

Epikur z Samos (341 - 270 r. przed Chrystusem), był synem ubogiego kolonisty ateńskiego. Jako uczeń Akademii Platońskiej, zdobywał wiedzę pod okiem Ksenokratesa. W roku 307 przed Chrystusem, Epikur wykupił, obok Gaju Akademosa, dom z parcelą, gdzie założył własną szkołę filozoficzną ("Ogród Epikura"), funkcjonującą na zasadzie braterstwa. Jej uczniowie wraz z rodzinami, tworzyli konwent (zgromadzenie), odizolowany od całego świata. Uczniowie poznając filozofię Epikura, oddawali swojemu nauczycielowi boską cześć. Program zajęć obejmował wykłady, dyskusje filozoficzne i biesiady. Zachowało się jedynie jedno dzieło Epikura, mianowicie traktat filozoficzny "O naturze", w którym poruszono problematykę etyki.

Myśl Epikura i jego uczniów była niewątpliwie filozofią życia, w której przeplatają się wątki egoistyczne i wolnościowe.

Epikurejczycy opowiadali się za indywidualnym dobrem jednostki, jako najwyższym celem egzystencji człowieka. Szczęśliwe życie jest możliwe dzięki rozumowi, cnocie i wychowaniu. Tylko człowiek rozumny może być człowiekiem wolnym i szczęśliwym, gdyż przestaje być niewolnikiem swoich pragnień i namiętności. Poczucie wewnętrznej wolności jest możliwe wtedy, gdy nasze życie jest wolne od doczesnych trosk i strachu. Droga do szczęścia prowadzi poprzez przyjemności, bowiem cnota jest jednoznaczna z korzystaniem z rozkoszy oferowanych przez cywilizację. Jednak człowiek rozumny wie, że nie wszystkie przyjemności czynią człowieka szczęśliwym. Dlatego też trzeba umieć wybrać te rozkosze, które zbliżą człowieka do doskonałości. Istnieją, bowiem przyjemności, które mogą skutecznie zakłócić wewnętrzny spokój ludzkiej duszy.

Klasyczna postawa epikurejczyka wiąże się światopoglądem politycznym i społecznym. Epikurejczyk, mimo, że bierze pod uwagę wszystkie konwencje państwowe i społeczne, to jednak najbardziej dba o swoją własność i dąży do jej pomnażania. Toleruje i respektuje wartości reprezentowane przez państwo, ale zachowuje zdrowy dystans względem polityki. Choć nie pociąga go służba obywatelska i odpychają go wszelkie religie, to jednak współpracuje z władzą, ale tylko wtedy, gdy musi. Oddala się od intryg politycznych i nawiązuje z państwem nić porozumienia, gdy wymaga tego jego bezpieczeństwo. Obowiązki wobec państwa odwodzą człowieka od przyjemności i utrudniają praktykowanie cnoty.

Epikur często powtarzał następujące słowa: "Lathe biosas!" ("Żyj w ukryciu!"). Była to sentencja życia kultywowana w "Ogrodzie Epikura"

Państwo według filozofii epikurejskiej jest pożyteczne, ponieważ:

1. Zapewnia każdej jednostce w społeczeństwie minimum moralności publicznej i prywatnej,

2. Gwarantuje mieszkańcom pokój i bezpieczeństwo zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne,

3. Chroni ludzi przed zawiścią innych przejmując obowiązek osądzania ludzi nie akceptujących praw innych jednostek.

Epikurejczycy reprezentowali postawę aspołeczną, bowiem pochwalali egoizm jednostki. Twierdzili, że egoiści są najlepszymi obywatelami, ponieważ kierują się własnym rozumem, nie krzywdzą innych i zwalczają złośliwość. Uważali, że altruiści to osoby zbędne w społeczeństwie. Epikurejska wolność duchowa łączyła się, zatem z pochwałą postawy egoistycznej, jako aspołecznej.

Epikureizm był często punktem wyjścia dla rozwiązań kompromisowych i sprzyjał odwrotom w stosunkach politycznych. Zasady stworzone w tej szkole hellenistycznej zostały przejęte przez nowożytny utylitaryzm.

Epikurejski model życia prowadzili rzymscy obywatele, między innymi Lukrecjusz Karus i Horacjusz Flakkus, dwaj wybitni działacze polityczni.

Oficjalną ideologię hellenistyczną na rozległych terytoriach Imperium Macedońskiego zainicjowała SZKOŁA STOICKA, skupiająca filozofów greckich i rzymskich.

Stoicyzm był jednym z ważniejszych źródeł doktryny wczesnego chrześcijaństwa, rozwijającej się w dobie upadku Imperium Rzymskiego. Była to filozofia racjonalistyczna, posługująca się kategoriami ponadczasowymi i uniwersalnymi.

Dzieje filozofii stoickiej, ze względu na ich różnorodność i burzliwość, dzielimy na trzy okresy:

1. STARA STOJA. Okres działalności założycieli szkoły stoickiej, żyjący w ciągu III wieku przed Chrystusem, między innymi Zenon z Kiton, Chryzyp z Soloj i Kleantes z Azji Mniejszej. Przedstawiciele starej stoi mieszkali w Atenach i byli oddanymi sługami monarchii helleńskiej, wykazującymi się oddaniem dla racji państwa.

2. ŚREDNIA STOJA. Przedstawicielami tego okresu byli Panecjusz, Polibiusz i Cyceron, którzy spędzili większość życia w Rzymie. Stoicy z początków nowej ery byli apologetami rzymskiej republiki i czynnymi obywatelami.

3. MŁODA STOJA. Przedstawicielami młodej stoi byli miedzy innymi Seneka i Marek Aureliusz, żyjący na przełomie II i III wieku naszej ery w Rzymie.

Stoicki świat był rozumnym ładem i naturalną harmonią. Przedstawiciele starej stoi wierzyli, że porządek kosmosu jest oparty na determinizmie, bowiem wszystkim rządzi przeznaczenie, czyli rozum, natura i los. Rozum jest jednoznaczny z duszą człowieka i przenika do wszystkich części świata, ale nierównomiernie.

Stoicy wyróżniali następujące natury zamieszkujące kosmos: rośliny, zwierzęta, ludzie i bogowie. Najsilniejsza więź łączy ludzi i bogów, bowiem są one istotami rozumnymi. Kosmos, jako przestrzeń, w której każda istota ma swoje miejsce, jest ojczyzną przede wszystkim ludzi i bogów.

Człowiek, w odróżnieniu od boga, musi wzbudzić w sobie zdolność rozumienia, by móc praktykować cnotę. Ludzie z natury są dobrzy, a skłonność do zła pochodzi z zewnątrz. Cnota, jako przymiot ludzkiej natury jest wartością absolutną i niepodzielną, bowiem ludzie są albo głupi albo mądrzy. Cnota jest jednakowa dla mężczyzny i dla kobiety, dla boga i dla człowieka, dla wolnego i dla niewolnika. Opierając się kryterium cnoty, stoicy wyróżniają dwa rodzaje ludzi:

1. Ludzie mądrzy - ludzie, którzy wypraktykowali własnym rozumem cnotę (mądrość) i stali się przez to wolni,

2. Ludzie głupi - ludzie nieposiadający cnoty, ale mający możliwość stania się wolnymi poprzez własny rozum.

Ludzie są równi, ponieważ każdy, bez względu na status społeczny, płeć, czy stan majątkowy, może wejść w posiadanie mądrości.

Tylko człowiek cnotliwy, czyli mądry, może stać się naprawdę wolnym, niezależnym od swoich namiętności, pragnień i irracjonalnych żądz.

Filozofowie średniej stoi wypracowali postawę mędrca stoickiego, jako wzorca człowieka cnotliwego. Stoicki ideał, wyznający doktrynę fatalizmu, akceptuje porządek świata oparty na rozumie i nie usiłuje go zmieniać. Powinien wykazać bierność wobec przeciwności losu i poddać się nakazom boskiego ładu.

Stoicka wolność to kategoria ducha, stan wewnętrzny, niezależny od realnych okoliczności i społecznej doczesności. Mędrzec, osiągnąwszy stan duchowej wolności może mieć kajdany na rekach, a głupiec może być formalnie wolny. Kleantes powiedział kiedyś; "Znam tylko jedną niewolę, niewolę własnej głupoty".

Stoicyzm aprobował własność prywatną i społeczne nierówności pomiędzy ludźmi występujące w doczesnej rzeczywistości. Stojąc na gruncie doktryny prawno - naturalnej, zaproponowali ludzki sposób traktowania niewolników i postulowali przekształcenie stanu niewolniczego w stan dożywotniego najmu.

W odróżnieniu od poprzednich szkół hellenistycznych, stoicy wyznawani zasadę współpracy z władzą państwową. Przenikając do grup rządzących, pełnili funkcje doradców i wysokich urzędników. Służyli władcom swoją mądrością i radą, niejednokrotnie byli także wychowawcami przyszłych następców tronu, możnych i elit społecznych. Stoik aprobował współpracę z aparatem państwowym, jeśli tylko uznawał władztwo publiczne za rozumne, (czyli racjonalne). Dezaprobata polityki powoduje zamknięcie się w swojej własnej autonomii duchowej. Historia podaję nam wiele przykładów, że stoicy wyrażali sprzeciw wobec irracjonalnej polityki państwowej poprzez samobójstwo.

Stoicy unikali klasyfikacji i systematyki ustrojów państwowych, twierdzili, bowiem, że żaden ustrój nie zasługuje na przymiot najlepszego i przymiot najgorszego. Rodzaj ustroju polityczne go nie warunkuje dobrego lub złego sposobu prawowania władzy. Każdy panujący może rządzić nieracjonalnie, bez względu na konwencję.

Niezwykle interesująco przedstawia się stoicka koncepcja prawa naturalnego i prawa państwowego, która przesiąknięta jest racjonalizmem i atmosferą tamtejszego świata. Prawo natury jest zbiorem norm społecznych, które są zgodne z najwyższym prawem rozumu, naturą ludzką i naturą świata. Ponieważ człowiek jest istotą społeczna, powinien przestrzegać prawa natury, bowiem takie zachowanie cechuje człowieka mądrego. Prawo natury rządzi kosmosem, jest wieczne (uniwersalne) i jednakowe dla wszystkich ludzi, bez względu na doczesne podziały narodowe, społeczne i majątkowe. Prawo państwowe zawsze powinno być zgodne z nakazami i zakazami prawa naturalnego. Pojęcie wolności jest rozumiane przez stoików jako zrozumienie prawno - naturalnych, nieuchronnych i zdeterminowanych konieczności.

Stoicyzm jako doktryna integrująca społeczeństwo, rozwija myśl polityczną i czyni człowieka istota kosmopolityczną i indywidualistyczną. Filozofia ta cechowała się konserwatyzmem i daleka był od reakcji rewolucyjnych i buntowanych.

STAROŻYTNY RZYM

Rzymianie i Grecy byli w dziedzinie twórczości filozoficznej zdeterminowanymi przeciwnikami. Podczas gdy mieszkańcy polis interesowali się zagadnieniami teoretycznymi, obywatele rzymscy zajmowali się praktyczną stroną polityki i organizacji państwa. Dynamiczna ekspansja rzymska znacząco ograniczała wpływy greckie, a sukcesy militarne, na niejednym polu bitwy, integrowały ludność mieszkańców przyszłego Imperium z podbitymi przedstawicielami innych kultur. Zyski z wojen były równo dzielone pomiędzy wszystkich zwycięzców, dzięki czemu zapobiegano konfliktom. Arystokratyczna republika rozwijała się pod egidą idei magistratury. Rzymianie bardzo dbali o to, aby kierować się ideą sprawiedliwości i praworządności. Ich dążenia wyrażają się w tworzeniu rozbudowanych struktur wymiaru sprawiedliwości.

Jeden z wybitniejszych myślicieli, Kato Starszy Cenzor bardzo wyraźnie krytykował rzymską politykę ekspansji terytorialnej. Jako patriota, twierdził, że podboje stanowią poważne zagrożenie dla cnót starożytnych. Rzymianie powinni egzystować w izolacji od ludów barbarzyńskich, bo tylko w ten sposób będą mogli zachować cnotę daną im od bogów. Ekspansja terytorialna jest według Katona zbyt szybka, co w efekcie może doprowadzić do katastrofy. Szczególne niebezpieczeństwo wiąże się ze zwycięskimi wodzami, którzy stanowią ogromne zagrożenie dla republikańskiego Senatu, jako symbolu współwładztwa. Bohaterowie wojenni są, bowiem późnej dobrymi kandydatami na dyktatorów i tyranów. Kato twierdził, że Rzym to "twór wielkich genialnych ludzi", wierzył, bowiem w to, że Rzymianie odegrali w dziejach cywilizacji europejskiej niezwykle ważną rolę.

Pomimo szczerych chęci, apenińska republika starożytna nie obroniła się przed silnymi wpływami greckiej filozofii. Arystokracji rzymskiej szczególnie przypadł do gustu światopogląd stoicki. Zainteresowanie tą filozofią, w licznych kręgach arystokratycznych, wyrażało się w następujących stwierdzeniach:

1. Stoicki kosmopolityzm uzasadniał dążenia Rzymian do powiększania swojego terytorium i argumentował politykę ekspansjonistyczną na obszarze całej Europy,

2. Stoicki kult kosmicznego ładu i racjonalizmu utwierdzał Rzymian w poczuciu realizacji przeznaczenia zgodnie z intuicjami rozumu ludzkiego,

3. Stoicki ideał cnoty jako gwarancji stanu szczęśliwości motywował Rzymian do prowadzenia życia moralnego i zgodnego z zasadami prawa natury i rezygnowania z niekonsekwentnych przyjemności i zbędnych (niepotrzebnych) emocji destrukcyjnych.

Pierwszym stoickim filozofem, który prowadził twórczą działalność w Rzymie był Panecjusz (gr. Panaitios). Zgodnie z jego przekonaniami, ekspansja rzymska jest wielką rozumną, cywilizacyjna misją, korzystną dla całej ludzkości. Dzięki upowszechnianiu zdobyczy cywilizacji, która narodziła się nad Tybrem, mieszkańcy całej Europy mogą podnieść swój poziom życia i rozwijać sztukę, naukę i kulturę. Dla Panecjusza, podboje rzymskie są metodą cywilizowania świata śródziemnomorskiego.

W ciągu II wieku przed naszą erą w Rzymie i w jego okolicach działał inny znany filozof stoicki, Polibiusz, Grek z pochodzenia, który zajmował się historią, a jego mecenasem był słynny ród rzymskich Scypionów. Polibiusz, jako apologeta mieszanego ustroju politycznego, uważał, że zwycięstwa Rzymian są dziełem opatrzności i efektem znakomitej organizacji państwa republikańskiego. Zgodnie z jego koncepcją, zaprezentowaną w dziele zatytułowanym "Historia powszechna", ustrój mieszany, czyli republika, składała się z następujących elementów:

1. Element monarchiczny wyrażający się we władzy konsulów rzymskich, (zwierzchnictwo nad całym ludem),

2. Element demokratyczny wyrażający się powołaniu Zgromadzenia Ludowego, (udział społeczeństwa we władzy),

3. Element arystokratyczny wyrażający się funkcjonowaniu Senatu rzymskiego, (przedstawicielstwo bogatszej części społeczeństwa rzymskiego).

Republika jest dla Polibiusza systemem idealnej równowagi władz, która znacząco ogranicza możliwości dyktatorskie i tyranię jednostki. Jest to system rządów stabilnych i wewnętrzne skutecznych w walce z wrogiem, o czym świadczy realizacja polityki ekspansjonistycznej na terenie całej Europy. Ustrój mieszany, jako jedyny odporny jest na degradację. Rzymska republika powstała w sposób naturalny i spontaniczny, co dowodzi niezwykłego talentu organizacyjnego i politycznego ludu z nad Tybru.

Koncepcja republiki Polibiusza stała się inspiracją dla doktryny Machiavellego i Monteskiusza z epoki europejskiej nowożytności, z czasów XVI - XVIII wieku.

Już na przełomie II i I wieku przed naszą erą, rzymska republika zaczęła chylić się ku upadkowi, czego wyrazem był kryzys polityczny i regres gospodarczy. Nadmierne bogactwo arystokracji senatorskiej spowodowało załamanie się finansowej stabilizacji państwa i dynamiczną pauperyzację chłopów. Atmosfera kryzysu i destabilizacji sprzyjała wysuwaniu nowych programów reform, które przywróciłyby świetność a dawnych lat. Stosunkowo popularne postulaty społeczne zaproponowali bracia Tyberiusz i i Gajusz Grakchowie:

1. Postulat odbudowy gospodarki chłopskiej, zgodnie z perspektywami najbiedniejszych rolników, których zdegradowała konkurencja z właścicielami wielkich latyfundiów,

2. Postulat ograniczenia wielkiej własności ziemskiej (latyfundiów) i rozdzielenia obszarów rolniczych na racjonalne działki, których uprawa będzie przynosiła realne zyski i dochód dla państwa.

Program braci Grakchów początkowo miał wielu zwolenników. Jednak w skutek ostrych walk politycznych, zainicjowanych przez niezadowoloną arystokrację, obaj niedoszli reformatorzy stracili życie. Narastający kryzys upowszechniał myśl o wielkiej jednostce, która uratowałaby jedność i potęgę państwa rzymskiego. Ideę jedynowładztwa urealniły tymczasowo rządy Sulli, a potem panowanie Gajusza Juliusza Cezara.

Esencją rzymskiej filozofii prawa i państwa jest doktryna zaprezentowana przez najwybitniejszego pisarza politycznego, MARKUSA TULLIUSA CYCERONA (106 - 43 rok przed Chrystusem). Pozostając pod wpływem myśli platońskiej i filozofii stoickiej, Cyceron, jako wykształcony prawnik pochodzący z rzymskiego rodu arystokratycznego, próbował ratować ustrój republikański. Swoje poglądy na problemy ustrojowe przedstawił w następujących pracach:

1. "O państwie" (łac. "De republica") - poglądy na temat mieszanego ustroju państwowego, czyli republiki,

2. "O prawach" (łac. "De legibus") - prymat prawa naturalnego nad państwowym, jako warunek praworządności republikańskiej,

3. "O powinnościach" (łac. "De officiis") - postulat zgody stanów (Concordia ordinum), jako powszechna powinność.

Cyceron poszukiwał recepty na kryzys państwa w poznawaniu filozofii (podobnie jak Platon sugerował studiowane filozofii idealistycznej) i reformie ustroju, nawiązującej do republikańskich rozwiązań politycznych i prawnych. Jego myśl stanowi perfekcjonistyczną syntezę filozofii starogreckiej i tradycji rzymskich, wywodzących się jeszcze z czasów legendarnych.

Doktryna ciceroniańska to filozofia polityczna czasów przełomowych, kiedy to republikańska władza ustępuje miejsca rządom cesarskim, najpierw w okresie pryncypatu, a następnie w czasach dominatu.

Dla Cycerona, państwo to wytwór naturalnej skłonności ludzi do życia w zorganizowanej zbiorowości i organizacja oparta na idei naturalnej sprawiedliwości. Pomiędzy członkami społeczeństwa powstają więzi oparte na regulacjach. Państwo powinno zadbać, aby każdy miał zapewnione prawo własności w duchu sprawiedliwości.

W doktrynie ciceroniańskiej sprawiedliwość jest rozumiana w duchu filozofii stoickiej, jako przestrzeganie i respektowanie zasad prawa naturalnego jako nakazów prawa rozumu. Prawo państwowe jest zazwyczaj niezgodne ze sprawiedliwością, co oznacza, że pozytywne normy prawne sprzeczne z naturą nie powinny uzyskać sankcji obowiązywania.

Zwolennicy filozofii Cycerona krytykowali grakchański postulat zrównania dóbr i byli zdecydowanymi przeciwnikami pospólstwa. Z negatywnego stosunku do najniższych warstw społecznych wynika krytyczna postawa wobec ustroju demokratycznego, rozumianego jako rządy motłochu. Demokracja ogranicza możliwości ludzi światłych i ułatwia wzniecanie rewolt, buntów i powstań. Najlepszą formą państwa, gwarantującą trwałość i stabilność rządów jest ustrój mieszany, wzorowany na rzymskiej republice. Cyceron, podobnie jak Polibiusz, postulował trzy elementy ustroju mieszanego: demokracja, arystokracja i monarchia. Najważniejszym dla Cycerona, jako filozofa sympatyzującego z ideologiami arystokratycznymi, elementem republiki, były rządy bogatej i wykształconej arystokracji. Twierdził on, że to właśnie tej klasie społecznej zawdzięczamy równowagę i stabilność władzy.

Postać Cycerona wiąże się z popularną w literaturze naukowej koncepcją Concordia Ordinum (postulat zgody stanów). Zwolennicy doktryny ciceroniańskiej nawoływali do pojednania i zintegrowania wszystkich cnotliwych obywateli i wzywali do solidarności pomiędzy arystokracją i ekwitami, dwoma klasami tkwiącymi w odwiecznym konflikcie społecznym.

Niestety zdeterminowana postawa Cycerona i jego liczne rzecze zwolenników nie zdołały zmienić nieuchronnego biegu historii. Społeczeństwo długo uczyło się egzystować w nowych warunkach państwowych, choć tęsknota za dawnymi czasami świetności za zawsze pozostała w umysłach Rzymian. Republika przeszła do historii i nastały czasy cesarstwa rzymskiego, w którym aktywność polityczna obywateli była znacznie bardziej ograniczona niż kiedyś.

STAROŻYTNE CHRZEŚCIJAŃSTWO

(I-VI WIEK PO CHRYSTUSIE)

Okres wczesnego chrześcijaństwa wiąże się z ideologią żydowskiego mesjanizmu, działalnością Ojców Kościoła, funkcjonowaniem szkoły aleksandryjskiej i z popularną doktryną państwa i prawa św. Augustyna. Starożytne chrześcijaństwo rozwijało się w okresie upadku Imperium Rzymskiego, kiedy to pojawia się wiele niebezpiecznych sekt i nowych wyznań. Pierwsi wyznawcy religii katolickiej zmagają się nie tylko ze swoimi wrogami, ale też z własną niewiedzą. W I - II wieku naszej ery kształtują się dopiero pierwsze dogmaty wiary chrześcijańskiej i powstają pierwsze zrzeszenia zwolenników nowej wiary, które według Rzymian są odpowiedzialne za upadek wiecznego miasta.

Ideową inspiracją dla doktryny wczesnego chrześcijaństwa był mesjanizm żydowski. Duże znaczenie dla tej ideologii miały wydarzenia dziejące się na terenie Izraela i Judei. Dynastia Seleukidów zamierzała przeprowadzić hellenizację całej nacji żydowskiej, ale niestety bez rezultatów. W roku 63 przed Chrystusem, Herodot Wielki zakończył niepodległe i autonomiczne rządy na obszarze Izraela. Okoliczności polityczne i silny wpływ kultury wschodniej sprawiły, że Żydzi jeszcze mocniej podkreślali swoje ideologiczne męczeństwo.

W I wieku przed Chrystusem stratyfikacja społeczeństwa żydowskiego wyglądała w sposób następujący:

1. Faryzeusze, klasa społeczna, która oczekiwała na Mesjasza. Wierzyli, że zbawienie będzie najważniejszym faktem politycznym, postrzegali, bowiem Boga, jako istotę zdolną do ingerowania przede wszystkim w porządek doczesny.

2. Saduceusze, warstwa społeczna, która składała się przede wszystkim z członków Sanhedrynu. Saduceusze starali się podążać z duchem czasu, krytycznie patrząc na tradycje i popierając kulturę helleńską.

3. Zeloci, klasa społeczna, której szeregi zasilała spora grupa nacjonalistów. Zeloci wierzyli, że Mesjasz przyjdzie na ziemie, jako wódz i poprowadzi swój lud do zwycięstwa i niepodległości.

4. Esseńczycy, sekta religijna propagująca ideę nowego przymierza ludu wybranego z Bogiem. Jako tradycjonaliści wierzyli, że nic nie dzieje się bez przyczyny.

Wielu Żydów żyło poza Palestyną, co związane było z tym, że nie istniało państwo dla tej nacji. Największe skupiska żydowskie, zwane diasporami, znajdowały się w Grecji, Syrii, Egipcie i Azji Mniejszej. Dzięki funkcjonowaniu diaspor, religia wczesno-chrześcijańska stała się wyznaniem ponadpaństwowym i ponadnarodowym.

Chrześcijaństwo oferowało królestwo uniwersalne, dostępne dla każdego, bez względu na przynależność stanową, narodową, etniczną, czy też państwową. Królestwo boże urzeczywistniało i realizowało zasady doskonałości i moralnej i miłości do bliźniego. Postawa chrześcijanina miała być otwarta i bierna wobec politycznego chaosu. W czasach, kiedy kruszyły wielkie imperia i Europa była pogrążona w ogniu walki, religia chrześcijańska promowała indywidualizm i gotowość do kompromisu.

Chrześcijaństwo stało się religią panującą u schyłku panowania Imperium Zachodnio - rzymskiego. Wielu Rzymian uważało, że ich bogowie odwrócili się od cesarza, bo pozwolił on na rozwój nowej wiary, której przewodniczył Jezus Chrystus.

Pierwsi chrześcijanie stworzyli doktrynę moralnego poprawiania świata doczesnego. Ze względu na to, że byli oni ludźmi ubogimi, nie interesowali się polityką. Twierdzili, że nie warto reformować świata doczesnego, który upadł z powodu grzechu pierwotnego. Trzeba tylko doskonalić swoją duszę (wyraz indywidualizmu), nie uwzględniając doczesnych pokus i rozkoszy. Pierwsze gminy chrześcijańskie były zdominowane przez myśl apokaliptyczną, bowiem głosili oni koncepcję chilializmu (milenaryzmu). Zwolennicy chilializmu wierzyli w koniec świata i urzeczywistnienie królestwa bożego na ziemi. Uważali, że Jezus Chrystus powtórnie przyjdzie i będzie panował przez tysiąc lat (stąd nazwa milenaryzm). Pierwsi przedstawiciele gmin chrześcijańskich byli głęboko przekonani, że koniec świata nadejdzie za życia ich pokolenia. Pokładając wiarę w życie wieczne u boku Jezusa, zachowywali się obojętnie wobec swoich prześladowców.

Chrześcijanie, głosząc tezę o separacji sfery duchowej od sfery świeckiej, wykazywali się indyferentną postawą wobec sprawa doczesnych. Uznawali władzę cesarza i nie potępiali go. Dążąc do uzyskania życia wiecznego, nie przeciwstawiali się złu, które działo się na ich oczach. Wierzyli, że wszystko, co się dzieje na ziemi jest planem bożym.

Wczesne chrześcijaństwo, chcąc się zdystansować do spraw doczesnych głosiło doktrynę ewangelicką postulującą rozdział sfery religijnej od aktywności politycznej.

Najwybitniejszą postacią reprezentującą wczesne chrześcijaństwo był Apostoł Narodu, czyli ŚW. PAWEŁ Z TARSU (8 - 67 rok po Chrystusie). Św. Paweł pochodził z bogatej rodziny żydowskiej, ale posiadał obywatelstwo rzymskie. Jako moralista, był założycielem wielu gmin chrześcijańskich i zainicjował niejedną misję mającą na celu nawracanie ludzi niewierzących. W latach 45 - 47 po Chrystusie podróżował po Azji Mniejszej i północnej Europie, gdzie, jako misjonarz, szerzył wiarę katolicką. Zgodnie z "Dziejami Apostolskimi", przed nawróceniem był przeciwnikiem chrześcijan i ich prześladowcą. Oskarżony przez władze cesarskie o burzenie ładu państwowego, został ścięty mieczem. Zachowało się 14 listów św. Pawła z Tarsu, które obecnie wchodzą w skład Nowego Testamentu. Pozostałe listy, zwane apokryficznymi zostały zebrane w dziele "Nauczanie Pawła".

Św. Paweł, jako jeden z uczniów Chrystusa kierował się w życiu słynną zasadą "Non est potestas nisi a Deo", czyli "Wszelka władza pochodzi od Boga"

Św. Paweł wierzył, że koniec doczesności będzie poprzedzony starciem Boga z Antychrystem. Jednak przyjście sądu najwyższego jest odgórnie przez kogoś powstrzymywane. Św. Paweł doszedł do wniosku, że tym kimś jest cesarz i jego imperium. Władza świecka jest sługą bożym, niezależnie od tego, kto ją sprawuje. Wzorowy chrześcijanin powinien być posłuszny i lojalny wobec monarchy rządzącego na ziemi, ale posłuszeństwo względem cesarza musi mieścić się w granicach wyższego obowiązku poddania się woli bożej. Prawdziwym cesarzem i najwyższym władcą jest Bóg, który sprawuje swoją władzę przez namiestników.

Św. Paweł opowiadał się za chrześcijaństwem zinstytucjonalizowanym i koegzystującym z doczesnością. Państwo ziemskie, jako "sługa boży ku Dobremu", choć jest kruche, niepewne i przemijające, to ma do spełnienia zadania wynikające z boskiego planu. Dzięki państwu Bóg zapewnia porządek społeczny i tępi złoczyńców. Można, zatem stwierdzić, że istnienie organizacji państwowej jest realizacją boskiej woli wobec ludzkości. Chrześcijanin powinien modlić się za wszystkich królów, bowiem są oni istotnym elementem historii pisanej przez Boga.

Zburzenie Jerozolimy przez Tytusa w roku 70 spowodowało buntownicze nastroje chrześcijan i anarchiczne postawy członków gmin, odczuwalne nie tylko przez władzę cesarską, ale także lud rzymski. Chrześcijanie chcieli zburzyć Rzym, aby skrócić agonię uciskanego ludu i przyspieszyć koniec świata i sąd ostateczny. Stolica państwa antycznego była przez nich utożsamiana z państwem egzystującym z woli diabła, cesarstwo było obsługiwane przez demonicznych urzędników a rzymski cesarz to Antychryst. Św. Paweł twierdził jednak, że należy zachować spokój i czekać na przyjście Jezusa, nikt, bowiem nie powinien przyspieszać biegu dziejów. Pawłowy ideał to autonomiczna gmina, obywatelska bierność i cichy i spokojny żywot i tak aż do powtórnego przyjścia Jezusa na świat i sądu ostatecznego (idea paruzji).

Św. Paweł w swojej skromnej korespondencji przedstawił ideał doskonałego chrześcijanina, jako pielgrzyma wędrującego na padole doczesności. Powinien być to człowiek spokojny i przyjazny ludziom, lojalny wobec pogan i ich władcy. Koncentrując się na sprawach wewnętrznych, doskonały chrześcijanin w pełni respektuje twory doczesności, ale jednocześnie pokornie przygotowuje się do zbawienia. Współczując biednym ludziom, pochwala ubóstwo, jest, bowiem świadomy, niebezpieczeństwa związanego z bogactwem. Królestwo boże jest wspólnotą ubogich i łaknących sprawiedliwości, którzy w życiu doczesnym doświadczyli cierpienia, głodu, nędzy i braku szacunku.

Własność to tylko czasowe użytkowanie, dlatego gniew i złość (a przede wszystkim zazdrość) względem bogaczy i nuworyszy jest bezzasadna i zbędna. Bóg daje człowiekowi majątek tylko na określony czas i na określonych warunkach. Jezus chce obdarować ludzi czymś cenniejszym niż tylko dobra materialne. Niejednokrotnie bogactwo może stać się poważną przeszkodą na trudnej drodze do osiągnięcia zbawienia wiecznego. Niewolny chrześcijanin zawsze jest bożym wyzwoleńcem.

Zgodnie z doktryną św. Pawła, zasada równości nie dotyczy stosunków interpersonalnych na ziemi. Każdy człowiek powinien pozostać w swoim stanie, a niewolnicy mają okazywać swoim panom posłuszeństwo i lojalność. Naruszanie społecznej stratyfikacji jest równoznaczne ze sprzeciwianiem się woli bożej, równość jest, bowiem kategorią ducha. Przed Bogiem wszyscy ludzie są równi, bez względu na to, czym się zajmowali, jaki mieli stan posiadania i do jakiej klasy społecznej należeli. Św. Paweł podkreślał, że wolność wewnętrzna jest ważniejsza od wolności doczesnej, która jest krucha, zmienna i nietrwała.

Postać św. Pawła wiąże się również z wspomnianą już ideą paruzji, określającą, w jaki sposób dokona się zbawienie rodzaju ludzkiego. Ziemska misja Jezusa to akt wybawienia ludu bożego. Bóg przyszedł na świat, aby odkupić ludzi i doprowadzić ich do duchowej doskonałości. Paruzja, czyli sąd ostateczny ma być zwieńczeniem zbawczego planu bożego.

Myśl św. Pawła nawiązuje do stoickiej filozofii moralności i soteriologicznych doktryn Starożytnego Wschodu. Soteriologia to doktryna określająca warunki i okoliczności zbawienia ludzkości przez chrześcijańskiego Boga.

Po śmierci św. Pawła z Tarsu milenaryzm i apokaliptyczne wizje końca świata tymczasowo usytuowano na marginesie zainteresowania chrześcijan. Zaczęto więcej uwagi poświęcać spawom doczesnym.

Szybki postęp chrystianizmu, formowanie się zasad nowej wiary i poważne zmiany polityczne na przełomie I i II wieku po Chrystusie pociągnęło za sobą następujące konsekwencje:

1. Zmiany w organizacji struktury gmin chrześcijańskich, (każda gmina miał mieć swojego dożywotniego biskupa),

2. Zmiany z składzie społecznym gmin pierwszych chrześcijan, (członkami gmin, co raz częściej stawali się ludzie bogaci, którzy w obawie o swoje zbawienie przekazywali spore środki finansowe i materialne na rzecz rozwijającego się Kościoła),

3. Konflikt pomiędzy cesarzem a chrześcijanami na tle ideologicznym i społecznym skutkował prześladowaniami wyznawców nowej wiary sprzecznej z intencjami religii politeistycznej,

4. Chrześcijanie stawali się, co raz bardziej aktywni społecznie i zaczęli walczyć o swoją pozycję w doczesności.

Na przełomie wieków II i III nastąpiło upolitycznienie doktryny chrześcijańskiej. Spadkobiercy św. Pawła z Tarsu dostosowali moralną koncepcję poprawiania świata do rzeczywistych warunków politycznych i społecznych. Najwybitniejszym kontynuatorem myśli św. Pawła Grek Ireneusz.

GREK IRENEUSZ był biskupem Lyonu w połowie II wieku po Chrystusie. Jako kontynuator tradycji pawłowej znał dokładnie całą jego korespondencję. Najważniejszym dziełem tego myśliciela była praca "Przeciw poganom" (łac. "Contra gentiles"). Grek Ireneusz, podobnie jak św. Paweł twierdził, że państwo pochodzi od Boga i niezbędnym narzędziem do poskramiania ludzi zdominowanych przez zło. Uzasadniając źródło władzy świeckiej, zalecał chrześcijanom lojalną postawę wobec monarchy i posłuszeństwo względem urzędników państwowych. Wzorowy chrześcijanin powinien płacić podatki i szanować i wykonywać decyzje króla. Państwo jest jednak organizacją przede wszystkim dla pogan, bowiem zasadniczym zadaniem władcy jest ochrona chrześcijan.

Jednak państwo posunęło się do prześladowania ludzi posłusznych i wiernych Bogu. Agresywne zachowanie władcy wyklucza dialog chrześcijan z państwem i zajmowanie się przez nich polityką. Bóg, bowiem ześle surową karę za prześladowania posłusznych obywateli. Członkowie gmin powinni się, zatem trzymać z dala od władzy, polityki i państwa, choć jest ono tworem bożym. Według Greka Ireneusza, wzorowy chrześcijanin nie potrzebuje państwa, bo sam wie, co ma czynić i czego ma się wystrzegać w czasie doczesnej pielgrzymki ku bożej doskonałości.

W ciągu III wieku po Chrystusie chrześcijanie zaczęli zabiegać o przychylność rzymskich cesarzy, dostrzeli, bowiem szansę wykorzystania imperium jako narzędzia do tępienia swoich wrogów i nieprzyjaciół. Wzywali kolejnych cesarzy do karania fałszywych wiernych, nieżyjących zgodnie z postanowieniami Dekalogu. Odwoływali się do cesarskiej pomocy i powoływali się na ich poczucie sprawiedliwości. Cesarze rzymscy mieli stać się obrońcami wiary chrześcijańskiej, w zamian z zbawienie. W ten sposób zaczął się długotrwały proces chrystianizacji władzy cesarskiej, której zwieńczeniem będzie teokracja bizantyjskiego cesarza, którego siedzibą będzie Konstantynopol (obecnie Stambuł) zwany też w literaturze Drugim Rzymem.

Na południowych wybrzeżach kontynentu europejskiego i po części na północnych terytoriach afrykańskich rozwijała się słynna szkoła filozoficzna, która skupiała pierwszych apologetów chrześcijaństwa rozumianego w duchu starogreckiego stoicyzmu. Była to SZKOŁA ALEKSANDRYJSKA (nazwa pochodzi od głównej siedziby, Aleksandrii), zwana też szkołą gnozeologiczną. Dwoma jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli apologeci Klemens Aleksandryjski i Orygenes.

Klemens Aleksandryjski (150 - 215 r.), którego prawdziwe imię brzmi Tytus Flawiusz Klemens, uchodzi za najsłynniejszego autora swej epoki. Jego postać należy wiązać z tak znakomitymi pracami, jak "Upomnienie Greków", "Barwne kobierce" i "Paedagogus". Jako krytyk boskiego kultu osoby pogańskiego cesarza, publicznie sprzeciwiał się diabelskim praktykom prześladowania chrześcijan. Interesując się myślą ludzką twierdził, że założenia etyczne filozofii greckiej są pod niektórymi względami zbieżne z nauką chrześcijańską. Tę samą prawidłowość zauważył później najwybitniejszy teolog Kościoła Katolickiego, św. Tomasz z Akwinu.

Orygenes (185 - 254 r.) zasłynął jako autor dzieła "Przeciw Celcjuszowi" (246 - 248 r.) i twórca traktatu filozoficznego "O zasadach" (220. r.). Jego stosunek do spraw doczesnych nie był tak krytyczny jak Klemensa Aleksandryjskiego. Odróżniał on diabelskie imperium, skazane na zagładę, od pogańskiego cesarstwa, które miało do spełnienia szczególną misję. Cesarstwo jest darem od Boga, dlatego chrześcijanie powinni wywiązywać się z obywatelskich obowiązków względem państwa. Dzięki Imperium Romanum chrześcijaństwo stało się religią uniwersalną, ogólnoświatową. Uczeń Chrystusa zawsze jest dobrym obywatelem, jednak jego obowiązkiem jest sprzeciw wobec praw sprzecznych z wolą Boga. Każda władza może być wykorzystana w dobrym lub w złym celu, a rządy despotyczne są karą bożą dla grzesznych poddanych. Orygenes jako pierwszy zaproponował chrześcijańską dualistyczną koncepcję prawa, wyróżniając:

1. Prawo ludzkie, jako prawo pochodzące do człowieka, cechujące się niepewnością, omylnością i zawodnością,

2. Prawo natury, jako prawo pochodzące od Boga, cechujące się niezmiennością i wszechobecnością. Prawo ludzkie zawsze powinno być podporządkowane prawu natury.

W historii Kościoła europejskiego, niezwykle ważą rolę odegrał TERTULIAN (160 - 220 r.), ideolog i myśliciel działający na terytoriach północnej Afryki. Urodził się w Kartaginie i był synem rzymskiego centuriona. Otrzymał staranne wykształcenie w dziedzinie prawa, retoryki i filozofii i uchodzi za pierwszego chrześcijańskiego autora, który pisał po łacinie. Poglądy Tertuliana są pełne kontrowersji i sprzeczności. Z jednej strony krytykował kulturę pogańską i rzymskich urzędników, a z drugiej, wyrażał aprobatę dla pogańskich ceremoniałów. Twierdził, że Rzym ("Nowy Babilon") to miasto przeklęte (odpowiedzialne za prześladowania chrześcijan), ale podziwiał rzymską koncepcję władzy państwowej. Uważał, że cesarz nie może być chrześcijaninem, ani chrześcijanin cesarzem. Modlitwa za nieprzyjaciół i wrogów jest (w tym również za cesarzy) jest nakazem bożym, który ludzie muszą bezwzględnie wypełniać. W interesie chrześcijan, religia Chrystusa musi się przystosować do pogańskiej rzeczywistości. Pomimo wszelkich starań ludzkość zawsze będzie podzielona, a przyczyną rozłamu będzie egzystencja cesarstwa rzymskiego. Tertulian, jako człowiek wykształcony zaproponował koncepcje dualizmu prawa, inspirowaną przez filozofię Orygenesa. Uznawał bezwzględny prymat norma prawa naturalnego (jako prawa bożego). Ludzkie zwyczaje powinny wyrażać zasady boże i być zgodne z duchem doktryny chrześcijańskiej.

W IV wieku na terytoriach upadającego Imperium Romanum następuje ETATYZACJA CHRZEŚCIJAŃSTWA i chrystianizacja cesarstwa. Wyrazem tych zmian jest szereg ważnych aktów prawnych, wydawanych przez chrześcijańskich cesarzy. Największe znaczenie miał EDYKT MEDIOLAŃSKI wydany przez Konstantyna III Wielkiego w roku 313. Edykt, choć uczynił chrześcijaństwo religią legalną, panującą i oficjalną ideologią cesarstwa, to jednak podważył tradycję pierwszych gmin, które funkcjonowały na zasadzie separacji wiary i polityki. Akt Konstantyna III niewątpliwie jest sukcesem politycznej doktryny wczesnochrześcijańskiej i przesłanką do rozwoju teologii imperialnej zbliżającej Kościół i państwo. Mediolański dokument wpłynął również na stanowisko prawne samego cesarza. Konstantyn III uzyskał silną pozycję w Kościele chrześcijańskim i stał się namiestnikiem Boga na ziemi oraz biskupem równym Apostołom. Jako biskup do spraw wewnętrznych Kościoła kierował akcjami misyjnymi. Będąc arbitrem w sprawach kościelnych, miał prawo do ustalania obowiązującego symbolu wiary.

Po stuleciu etatyzacji chrześcijaństwa nadszedł czas na rozwój doktryny TEOLOGII IMPERIALNEJ, której czołowymi przedstawicielami byli Euzebiusz z Cezarei i św. Augustyn z Hippony.

EUZEBIUSZ, biskup z Cezarei, żył na przełomie IV i V wieku i był historiografem i doradcą Konstantyna III Wielkiego, jako twórca dziejopisarstwa kościelnego prezentował zwycięstwa swego cesarza jako sukcesy chrześcijaństwa nad pogaństwem, które wymagało natychmiastowego unicestwienia. Twierdził, że cesarstwo rzymskie zjednoczyło ludzi, by ułatwić szerzenie Dobrej Nowiny, czyli Ewangelii. Jest ono gwarancją zwycięstwa światowej religii, której jedynym interpretatorem jest cesarz. Euzebiusz uczynił pierwszy krok w kierunku pobłogosławienia idei rzymskiego uniwersalizmu i pax Romana. Opowiadając się za koncepcją rządów monarchicznych, położył fundamenty pod polityczną tradycję bizantyjską. Niejednokrotnie można spotkać się z hipotezą, że filozofia Euzebiusza była również punktem wyjścia dla średniowiecznej walki o inwestyturę pomiędzy cesarzem a papieżem.

Drugim, ale za to ważniejszym teologiem imperialnym był ŚW. AUGUSTYN, biskup północno - afrykańskiego miasteczka Hippona. Za jego najważniejsze dzieło uchodzi traktat historiozoficzny "De civitate Dei", czyli "O państwie bożym", składający się z 22 ksiąg pisanych w latach 413 - 426. W nauce Kościoła katolickiego św. Augustyn jest postacią, z którą wiąże się początki organizacji chrześcijaństwa na kontynencie afrykańskim.

Na kształt filozofii augustiańskiej znaczący wpływ miały wydarzenia polityczne IV - V wieku. W roku 410 hippoński biskup był świadkiem złupienia i zburzenia Rzymu przez barbarzyńskie plemię Gotów, pod przewodnictwem Alaryka. Chaos, jaki zapanował w Wiecznym Mieście wzbudził u chrześcijan obawę przed paruzją, w którą wierzyli już założyciele pierwszych gmin. Twierdzili oni, że jedyną barierą powstrzymującą koniec świata jest istnienie cesarstwa rzymskiego. Zupełnie inne było nastawienie pogan, którzy uważali, że przyczyny upadku światowego imperium należy szukać w religii chrześcijańskiej. Byli przekonani, że chrześcijanie osłabili obywatelskie cnoty Rzymian i ściągnęli na cives Romani zemstę bogów.

Biorąc pod uwagę fakt, że św. Augustyn patrzył na doczesność przez pryzmat pesymizmu, trudno się dziwić, że jego filozofia jest naznaczona katastrofizmem. Wyrazem tego jest sposób patrzenia na człowieka. Św. Augustyn twierdził, że istota ludzka jest z natury zła, zachłanna, żądna władzy i zaszczytów. Ludzie połykają się nawzajem jak ryby, kompromitując swoje człowieczeństwo. Człowiek może stać się dobry tylko z łaski Boga, sam nie jest w stanie uwolnić się od zła. Św. Augustyn uważał, że Bóg daje władzę ludziom dobrym i złym. Plany boże są, bowiem przeplatanką łask i kar.

Państwo ziemskie, czyli civitas terrena, choć jest nietrwałe i przemijające, zostało stworzone przez Boga z powodu grzechu (propter peccatum). Jako organizacja powołana do realizowania planów bożych, odgrywała duże znaczenie w środowisku grzeszników. Civitas terrena nie było zdolne do poprawiania ludzkiej natury (mógł to zrobić tylko Bóg), ale mogło zapobiegać głębszemu pogrążaniu się w grzechu. Było gwarantem pokoju zewnętrznego i bezpieczeństwa, ale cechowało się podatnością na szatańskie pokusy. Państwa ziemskiego nie można utożsamiać z konkretnym organizmem politycznym. Kategoria narodowościowa, czy etniczna nie miała tutaj żadnego znaczenia. Za klasyczny przykład civitas terrena uchodzi Rzym, który nie przetrwał próby czasu.

Św. Augustyn twierdził, że dzieje ludzkości to nieustanna walka państwa bożego i państwa szatana. Przedstawiciele oby tych społeczności zamieszkują ziemię i czynią ją sobie poddaną. Na podstawie dotychczasowych rozważań można wywnioskować trzy rodzaje państw w filozofii augustiańskiej:

1. Państwo ziemskie (civitas terrena) - niewidziany Kościół z głową jako Jesusem Chrystusem, w którym egzystują obywatele państwa bożego i państwa szatana,

2. Państwo boże (civitas Dei) - ludzie, którzy oglądają już Boga w niebie i pielgrzymi na ziemi, którzy noszą w sobie szczególne łaski boże,

3. Państwo szatana (civitas diaboli) - ludzie bez łaski, którzy są przeznaczenia na potępienie. Społeczność mająca liczebną przewagę na ziemi i będąca przyczyną powstania państwa ziemskiego.

Plany boże są realizowane przez ludzi dobrych i złych. Poprzez tyranię Bóg chce doświadczyć wiernych. Doskonały chrześcijanin powinien być posłuszny tyranowi, bo w ten sposób realizuje boskie przeznaczenie. Władca nigdy nie uczyni człowieka cnotliwym i dlatego św. Augustyn zaleca dystans do polityki. Państwo rządzone przez tyrana określane jest w literaturze jako bicz boży, który:

1. Mityguje (hamuje) grzeszników przed pogrążaniem się w grzechu i czynienia złego w doczesnej rzeczywistości,

2. Represjonuje heretyków zgodnie z formułą cogite intrare ( strach jest najlepszym lekarstwem na kacerzy, czyli heretyków),

3. Spełnia funkcję instrumentu karającego wszystkich przeciwników chrześcijaństwa.

Bicza bożego unikną tylko nieliczni sprawiedliwi, którzy zostali obdarzeni łaską pańską. Państwo jest, zatem instrumentem, dzięki któremu Bóg zbliża do siebie grzes

---