Historia myśli socjologicznej

wykłady

Literatura

J. Szacki „Historia myśli socjologicznej”

Grzegorz Leopold Seidler „Przedmarksowska myśl polityczna”

E. Ritzer „Klasyczna teoria socjologiczna”

Jan Szczepański „Socjologia rozwój problematyki i metod”

Turner „Struktura teorii socjologicznej”

Historia europejskiej myśli społecznej. Wybór tekstów źródłowych. Wybór i opracowanie. S. Solecki, Rzeszów 2002.

Elementy teorii socjologicznych. Wybór. W. Derczyński, A. Jasiński- Kania, J. Szacki W-wa 1975.

Socjologia Literatury red. P. Szromka, M. Kuciak

Karol Marks „Przyczynek do krytyki ekonomi praktycznej”

F. Engels „Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy”

Definicja teorii socjologicznej

Zasadniczą istotą zarówno klasycznej myśli socjologicznej jak i współczesnych kierunków socjologicznych jest znalezienie odpowiedzi na konkretne pytanie: dlaczego społeczeństwo istnieje? Co powoduje, że społeczeństwo się rozwija.

Na gruncie teorii socjologicznych można mówić o dwojakiego rodzaju teoriach socjologicznych

1. Teorie aksjonormatywne mają one wysoce abstrakcyjny charakter ponieważ ich twórcy wychodzą najpierw od wprowadzenia określonych pojęć. Na bazie owych pojęć i definicji wyprowadzone są twierdzenia względnie wynikające z siebie.

2. Teorie o charakterze empirycznym co oznacza, że punktem wyjściowym są badania empiryczne.

Teoria socjologiczna

Poprzez teorię socjologiczną rozumiemy naukowy sposób szukania odpowiedzi na pytanie dlaczego świat społeczny istnieje i ulega zmianom?

Celem każdej teorii jest budowanie wiarygodnych podstaw do budowania odpowiedzi na powyższe pytania. Wg Sztompki teoria jest więc działalnością umysłową jest to proces rozwijania idei pozwalających badaczom wyjaśnić dlaczego muszą zachodzić czy też zachodzą określone zdarzenia. Można mówić iż na każdą teorię składają się określone komponenty:

1. pojęcia

2. zmienne

3. twierdzenie i formy twierdzeń

4. teoria

Pojęcia

oznaczają lub wskazują zjawiska, które podlegają przez badacza wyizolowaniu od innych właściwości świata i które badacz uznaje dla swojej teorii jako priorytetowe i doniosłe. Pojęcia konstruowane są za pomocą definicji.

DEFINICJA jest to system terminów takich jak zdania, symbole logiczne, parametrami matematycznymi informującymi o charakterze danego zjawiska oznaczonego przez pojęcia.

W świetle teorii socjologicznej pojęcie jest tylko wtedy użyteczne jeżeli zostanie zdefiniowane wówczas to definicja pozwala wyobrazić sobie dane zjawisko, postrzegać je oraz umożliwia jego zrozumienie.

Pojęcia można podzielić na

- abstrakcyjne

- konkretne

POJĘCIA ABSTRAKCYJNE nie są kluczowym elementem w budowaniu teorii ponieważ stanowią one tylko swoiste uogólnienie danego zjawiska zdarzeń, sytuacji o analogicznym czy też podobnym charakterze. Bardziej użyteczne dla budowania teorii są pojęcia konkretne.

POJĘCIA KONKRETNE związane są z konkretnym miejscem, czasem oraz określonym kontekstem.

Pojęcie abstrakcyjne, które często są nazywane w teorii socjologicznej kategoriami analitycznymi uznaje się za użyteczne tylko wtedy jeżeli wyłania się jakiś problem co do bliższego wyjaśniania danego zjawiska.

ZMIENNE uznawane są jako istotny typ specyficzny pojęć. W socjologii przyjmuje się zasadniczo dwa rodzaje zmiennych:

• zależne są to pojęcia określające dane zjawisko np. prestiż, prawda, kultura polityczna

• niezależne tzn. takie, które determinują dane zjawiska i wykształcenie, wiek, kategoria społeczno- zawodowa, płeć, miejsce zamieszkania

Każde ze zmiennych służą do ujawniania zasadniczych i wyraźnych różnic między zjawiskami. Warto zaznaczyć, że każda nauka posługuje się odrębną klasą determinant (czynników).

Twierdzenia i ich formy

teoretyczne mogą być połączone w szereg, różnych form. Mogą one przybierać np. postać twierdzeń abstrakcyjnych. Takim twierdzeniem abstrakcyjnym będzie założenie przyjęte przez Dahrendorfa, że ludzie po to żeby osiągnąć jakieś cele muszą się zrzeszać w związku z czym zorganizowane w państwo społeczeństwo to nic innego jak ZIS (Zrzeszenie Imperatywne Skoordynowane) w którym występują za pośrednictwem instytucjonalizacji dwie wiązki ról

empiryczne formułowane na bazie przeprowadzonych badań i analizy a konkretnie analizy uzyskanych wyników. W związku z czym twierdzenia użyteczne dla teorii socjologicznej mogą przybierać dwie formy

• teoretyczne fachowo nazywane są aksjonormatywnymi

• empiryczne tzw. związków przyczynowych

Na gruncie teorii socjologicznej istnieją pewne dyrektywy, które można uznać jako swoiste paradygmaty którymi powinien kierować się każdy teoretyk (socjolog) po to by jego teoria była prawdziwa

Doktryny:

• twierdzenia powinny być wzajemnie niesprzeczne czyli logicznie powiązane ze sobą

• powinny ustalić wzajemne relacje pomiędzy przyjętymi przez teoretyka pojęciami

• winny posiadać intuicyjną wiarygodność

• końcowy efekt winna stanowić konkretna teoria jako zbiór wzajemnie powiązanych twierdzeń.

W związku z dwoma rodzajami twierdzeń można mówić o dwóch rodzajach teorii socjologicznej:

1. teorie formułowane na bazie twierdzeń teoretycznych (forma aksjonormatywna) są nazywane teoriami aksjonormatywnymi ponieważ stanowią one swoistego rodzaju abstrakcję co wynika z tego iż opierają się one tylko i wyłącznie na swoistych rozwiązaniach teoretycznych eksplikacji określonych pojęć sformułowania logicznie powiązanych twierdzeń czego efektem jest określona teoria. W związku z czym są one nazywane teoriami dalekiego zasięgu

2. teorie związków (procesów) przyczynowych ponieważ są one budowane również w oparciu o pojęcia, definicje pojęć i logicznie powiązane twierdzenia ale twierdzenia te nie są efektem domniemań intuicyjnie wiarygodnych ale stanowią efekt analizy wyników badań czyli empirii. Teorie te ponieważ zasadniczo opierają się na twierdzeniach empirycznych dotyczących determinant danego zjawiska nazwane są teoriami związków przyczynowych i mają większą wiarygodność. W związku z tym że są one efektem badania rzeczywistości i są bardziej wiarygodne noszą miano tzw. teorii średniego zasięgu.

Starożytna myśl społeczna

PLATON

Życie Platona

Platon żył w latach 427-347 p.n.e. był jednym z najwybitniejszych filozofów, twórcą systemu idealistycznego ( idealizm Platoński). Teoria ta mówiła, że byt materialny jest nie idealnym odzwierciedleniem bytu idei (świata idei). W 387 p.n.e. założył Akademię Ateńską, która miała wydać wykształconą klasę filozofów władców zgodnie z poglądami politycznymi Platona.

Sprawiedliwość przysługuje tak człowiekowi jak i państwu.

Historia europejskich myśli społ. Sławomir Solecki Rz-ów 2000

Ontologia

Podstawą systemu Platona było przyjęcie, że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest jedynym odbiciem wiecznotrwałym idei. Relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle. Platon przyjął więc założenie swoistego mechanizmu emanacji idei w przedmioty materialne. W związku z tym świat rzeczywisty jest niedoskonałym odbiciem świata idei.

Oba światy są odseparowane i nawzajem się nie przenikają wyjątek od tego stanowi przenikanie ideału jakim jest bóg Demiurg, boski budowniczy świata w człowieku.

Wg Platona ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę która pochodzi wprost ze świata idei podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna i niezniszczalna. Zadaniem duszy jest poznanie świata idei. Dusza istniała wcześniej niż ciało i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest powrót do świata idee. Dusza składa się z 3 komponentów

• rozum

• popędliwość

• pożądliwość

Teoria poznania

Platon postulował metodę dialektyczną, której podstawą jest rozumowanie a procesem do tego prowadzącym jest uczenie się. Zadaniem człowieka jest w istocie niepoznawanie nowych rzeczy lecz wnikanie w świat idei „przypominanie anamneza”. Aby dusza nie zabłądziła proces uczenia musi być właściwie przeprowadzony. Nauczanie umiejętności praktycznych jest tylko pomocą w radzeniu sobie w świecie materialnym. Istotnym w procesie uczenia się jest studiowanie samego siebie w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych ideach. Najbardziej użyteczną drogą do tego jest system edukacji oparty na dialektyce polegający na dochodzeniu do prawdy poprzez dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie też i antytez, przyjmowanie ich lub odrzucanie.

Etyka i teoria państwa

W świecie materialnym panuje dobro i zło. Dobro jest pamięcią o świecie idei gdzie są idealne stosunki, zło jest brakiem tej pamięci. Trychotomicznemu podziałowi duszy odpowiada adekwatne dobro: rozumowi odpowiada osiągnięcie mądrości, popędliwości odpowiada męstwo, pożądliwości odpowiada umiarkowanie i panowanie nad sobą.

Harmonia między tymi częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości.

Istotnym dorobkiem Platona dla historii myśli społecznej są:

1. Wprowadzenie idei sprawiedliwości jako naczelnego paradygmaty idealnego społeczeństwa. Idea ta jest realizowana jak wynika z powyższego z trychotomicznej budowy duszy człowieka.

2. Platon uważa się za inicjatora założenia iż genezę i rozwój społeczeństwa umożliwia podział pracy (każdy powinien wykonywać pracę adekwatną do przyrodzonego mu talentu co gwarantuje harmonię w społeczeństwie i dążenie do doskonałości). W związku z czym postulował kastowy podział społeczeństwa adekwatny do predyspozycji. Zasadniczo wyraził trzy stany:

• stan uczonych: filozofów, mędrców

• stan strażników, wojskowych dbających o wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo

• stan żywicieli zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne dobra materialne

Można więc mówić iż była to swoista stratyfikacja społ.

3. Istotnym paradygmatem dobrze funkcjonującego społeczeństwa jest stawianie nacisku obok edukacji na wychowanie co powszechnie we współczesnej socjologii można odnieść do procesu socjalizacji

4. Zróżnicowanie społeczne i nadmierny dobrobyt może prowadzić do zła, a tym samym do dysfunkcji w społeczeństwie. Jest ono również źródłem konfliktów.

5. Źródłem dysfunkcji społeczeństwa mogą być też nowe trendy, które jednostki gotowe są do przyjmowania i wprowadzania w życie.

Arystoteles

Logika i filozofia

Postulował wprowadzenie pojęć, a następnie powiązanie pojęć w określone twierdzenia, które nazwał sądami. W oparciu o dedukcje i wnioskowanie sygnalizował o możliwości weryfikacji i falsyfikacji określonych założeń.

Jako uczeń Platona odszedł jednak od założenia istnienia dwóch światów, świata idei i świata materialnego ponieważ świat idei nie jest logiczny i nie można go wyjaśnić a tym samym niczemu nie służy.

W związku z powyższym wprowadził z kolei dwie kategorie analityczne:

• świat formy

• świat materii

Forma była odpowiednikiem platońskiej idei. Według niego stanowiła ona niezależny byt, który to nadaje cel, kształt i postać materii.

Jeśli chodzi o byt założył on hierarchiczność bytów. Wyraził na przykład byty nie ożywione typu kamień, które mają prostą formę; rośliny o bardziej złożonej formie i zwierzęta jeszcze bardziej złożonej formie. Najbardziej doskonałą formą jest człowiek ponieważ ma duszę, czyli świadomość samego siebie. Inne byty nie posiadają świadomości.

Dla zaistnienia konkretnej rzeczy muszą zaistnieć następujące przyczyny:

• materialna korzystająca z materii

• formalna, kiedy forma kształtuje daną materię

• sprawcza czyli spowodowana przez jakiś czynnik

• celowa, kiedy to rzecz musi służyć pewnemu celowi

Przyczyna sprawcza to duch, którego w jakiś sposób utożsamiał z Bogiem, który to ingeruje w dzieje świata i jest najczystsza formą tego co istnieje.

W związku z tym, że można uznać, że Arystoteles wyznawał idee podmiotowości każdego człowieka. W związku z tym wskazywał na dualistyczną naturę człowieka:

• natura biologiczna

• natura społeczna

Jeśli chodzi o duszę człowieka, czyli świadomość samego siebie to wyróżnia następujące rodzaje:

• wegetatywna która jest wspólna tak człowiekowi jak i roślinom i zwierzętom. Wiąże się z zaspokajaniem podstawowych potrzeb organizmu

• zmysłowa charakterystyczna dla zwierząt i ludzi. Umożliwia postrzeganie i poruszanie się

• rozum bierny

• rozum czynny, który jest najczystszą formą i jest nieśmiertelny

Jeśli chodzi o poglądy etyczne był zwolennikiem dobra indywidualnego. Uznawał, że dusze ludzkie są niepowtarzalne i to co dla nas jest dobre nie znaczy że dla innego jest dobre

Trzy stany

kryterium to status majątkowy.

Społeczeństwem powinna rządzić klasa średnia. Elity finansowe nie cenią cnoty umiarkowania. Na drugim biegunie ubodzy - deprywacja prowadzi do buntu. Bogaci niech się cieszą zbytkiem a rządzi stan średni.

Z perspektywy teorii socjologicznej można uznać Arystotelesa za ewolucjonistę. Uznał on bowiem, że każde społeczeństwo wcześniej lub później przejdzie określone fazy rozwoju niezależnie od tego na jakim etapie współcześnie się znajduje. Są one następujące:

• wspólnota rodzinna

• gmina wiejska

• państwo

Państwo i wspólnota - podstawowe komórki społeczne.

Człowiek dąży do celu ale sam nie da sobie rady więc organizuje się we wspólnoty. Zoon politikon.

Rodzina jako podstawowa komórka społeczna a państwo ujarzmia człowieka poprzez normy i standardy.

Proces wychowania - socjalizacja polityczna jako podstawa organizacji społeczeństwa.

Homo sovieticus (człowiek ukształtowany przez władzę socjalistyczną) vs. homo creator (człowiek twórczy) - dygresja ale na temat.

Homo sovieticus	Homo creator (socjalizacja w nowym ustroju)
jednostka pasywna sterowana przez ustrój i władzę	wykształcony kompetentny kreatywny aktywny

Arystoteles pozostawił po sobie pisma, konkretne teksty. Dzisiaj omawiany na podstawie tekstu Polityka i Etyka nikomachejska.

Powstanie państwa - za Platonem: państwo powstaje celem zaspokojenia potrzeb

Filozofia:

Tabula rasa a nie idee. Człowiek nie ma żadnej przyrodzonej wiedzy, którą (jak chciał Platon) mógłby odkrywać. Umysł ludzki w momencie narodzin jest jak niezapisana tablica (owa tabula rasa) i zapisują ją tylko doświadczenia zdobywane w życiu.

Postulat wprowadzenia logiki jako samodzielnej nauki.

Arystoteles wprowadził określone założenia dotyczące procesu rozumowania, myślenia jednostki. Postulował wprowadzanie pojęć i następnie wiązanie tych pojęć w określone twierdzenia - sądy. W oparciu o dedukcję i wnioskowanie sygnalizował o możliwości weryfikacji i falsyfikacji określonych założeń.

Teorie i kategorie aksjonormatywne

Był uczniem Platona, odszedł jednak od założenia istnienia dwóch światów (idei i materialnego) ponieważ świat idei nie jest logiczny i nie można go wyjaśnić a tym samym niczemu nie służy.

Wprowadził za to świat materii i świat formy.

Forma i materia to kategorie analityczne.

Forma - wg Arystotelesa - to niezależny byt, nadający materii cel, kształt i postać.

Teoria czterech przyczyn

1. przyczyna materialna - causa materialis - rzecz powstaje z materii

2. przyczyna formalna - causa formalis - forma kształtuje materię

3. przyczyna sprawcza - causa efficiens - powstanie rzeczy może być określone przez jakiś czynnik działający uprzednio. Duch, utożsamiany z Bogiem, przeznaczenie etc. Bóg - to czysta forma, ingeruje w świat.

4. przyczyna celowa - causa finalis - powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.

Hierarchia bytów

Założenie hierarchiczności bytów uzależnione od formy; wyróżniał:

• byty nieożywione - prosta forma

• rośliny - forma bardziej złożona, podlega zmianom

• zwierzęta

• ludzie - najbardziej złożona forma - dusza i świadomość samego siebie.

Dusza ludzka - świadomość samego siebie

Rodzaje:

• wegetatywna - wspólna człowiekowi, roślinom, zwierzętom - wiąże się z zaspokojeniem podstawowych potrzeb organizmu

• zmysłowa - (zwierzęta, ludzie) - postrzeganie, poruszanie się

• rozum - (tylko ludzie):

• bierny (percepcja)

• czynny - najczystsza forma, nieśmiertelny

Etyka

Arystoteles był zwolennikiem dobra indywidualnego - dusze ludzkie są niepowtarzalne. Dobro to pojęcie subiektywne i zależy od mnóstwa różnych czynników. Można uznać, że Arystoteles uznawał ideę podmiotowości każdego człowieka dając priorytet indywidualizmowi w stosunkach międzyludzkich.

Dualistyczna natura człowieka:

1. natura biologiczna

2. natura społeczna

Dwojaki rodzaj zdolności człowieka:

1. umysłowe

2. moralne

Teoria złotego środka - największa cnota to umiarkowanie.

O społeczeństwie

Z perspektywy teorii socjologicznej Arystoteles to ewolucjonista bo wg niego każde społeczeństwo prędzej czy później przechodzi określone fazy rozwoju, niezależnie od tego na jakim etapie współcześnie się znajduje.

Fazy rozwoju społeczeństw:

1. wspólnota rodzinna

2. gmina wiejska

3. państwo (polis) - społeczeństwo

Rodzina. Patriarchat - w rodzinie powinien rządzić mężczyzna.

Rodzina (z uwagi na skład osobowy):

1. mężczyzna + kobieta (dzieci)

2. pan + niewolnicy

Warunkiem zaistnienia rodziny jest funkcjonowanie we wspólnocie - wspólny dom i wspólne życie.

Gmina wiejska - suma zbiorowości złożona z wspólnoty rodzin w celu zaspokojenia bardziej złożonych potrzeb jednostek. Władza oparta jest na starszeństwie.

Państwo (polis) - ostateczna i optymalna forma organizacji życia zbiorowego. Ta wspólnota jest najbardziej samowystarczalna i wszechstronna. Samowystarczalność przejawia się w osiągnięciu celu i doskonałości.

Podobnie jak Durkheim, Arystoteles uznawał dualistyczną naturę człowieka (naturę biologiczną i naturę społeczną). Inna jest jednakże etiologia tego dualizmu. Nie kultura ujarzmiająca zachowanie ale funkcjonowanie we wspólnocie umożliwiające realizację celów.

Ustrój państwowy

Arystoteles wyróżnił trzy formy rządów (jednocześnie określając ich niedoskonałe odpowiedniki):

1. Królestwo - jedynowładztwo. Król i poddani. Opiera się na prawie i zgodzie poddanych. Przeciwieństwo to tyrania.

2. Arystokracja - do rządzenia nobilituje nie władza ale umiejętności i zasługi. Rządy najzacniejszych, najmędrszych. Przeciwieństwo to oligarchia - rządzą najbogatsi, mający najlepsze układy.

3. Timokracja - politeja oparta na zgodzie większości. Kryterium legitymizacji do sprawowania władzy jest majątek. Niedoskonały odpowiednik to demokracja.

Wkład Arystotelesa w myśl społeczną:

1. Dualistyczna natura człowieka (popędy/swiadomość)

2. Ewolucjonista (konkretne fazy rozwoju społecznego)

3. Państwo jako jedyna i ostateczne faza rozwoju wspólnoty. Umożliwia pełen rozwój społecznej natury u człowieka, jest samowystarczalną zbiorowością, gwarantuje optymalną realizację potrzeb.

4. Stratyfikacja społeczna w oparciu o status majątkowy, uznanie zgodnie z zasadą złotego środka (umiarkowanie) optymalności klasy średniej

5. Przyjaźń (filia) jest konkretną formą wiążącą się ze społeczną naturą człowieka. W przeciwieństwie do życia we wspólnotach jest to forma czysta, nie podlegająca degeneracji czy rozkładowi.

Pytania z myśli starożytnej:

1. Omów wkład Platona w myśl społeczną (natura człowieka, mechanizmy strukturalizacji społeczeństwa i krystalizacji władzy)

2. To samo z Arystotelesem

Elementy chrześcijańskiej myśli społecznej

Poglądy Św. Augustyna i Św. Tomasza z Akwinu

Chrześcijańska myśl społeczna zrodziła się na skutek kryzysu starożytnej myśli społecznej. Wysunięto w niej nowy ideał wspólnoty ludzkiej, który stanowił o spoiwie systemu społecznego. Paradygmatem owym funkcjonowania i istnienia społeczeństwa miała być wiara, która to łączyła ludzi w jedną społeczność chrześcijańską, a tym samym stanowiła gwarant solidarności między ludźmi. Zarówno Św. Augustyn jak i Św. Tomasz zakładali istnienie dwóch rodzajów państw - społeczeństw:

1. doskonałe państwo boskie

2. państwo (społeczeństwo) ziemskie, które jest niedoskonałym odbiciem państwa boskiego.

Św. Augustyn

Bóg jest jedynym i ostatecznym stwórcą świata. Człowiek natomiast jest jego niedoskonałym odbiciem, ponieważ - jak twierdzi Św. Augustyn - każdy człowiek ma dualistyczną naturę: duszę i ciało. Dusza jest uwięziona w ciele. Część cielesna ogranicza się do spraw przyziemnych, zaspokajania potrzeb doczesnych. Zarówno Św. Augustyn jak i Św. Tomasz uznają to co jest jednym z naczelnych paradygmatów współczesnej katolickiej myśli społecznej: każdy człowiek jest wolny w swych wyborach jeśli chodzi o stosunek do wiary. Jeżeli podejmuje decyzję bycia chrześcijaninem to naczelną ideą, jaką winien wdrażać w życie, jest ideał jedności człowieka z Bogiem i Boga w człowieku, a tym samym najwyższą cnotą każdej jednostki ludzkiej (chrześcijanina) będzie pobożność.

Chrześcijanin należy do dwóch porządków: do państwa niebieskiego (boskiego) i do państwa ziemskiego. Jednym z paradygmatów funkcjonowania człowieka, zarówno w jednym jak i w drugim świecie, jest miłość do różnych przedmiotów, co powoduje zróżnicowanie pomiędzy jednostkami. Priorytetem jest miłość do Boga. Dla człowieka i jego dualistycznej natury charakterystyczne są w związku z tym da rodzaje miłości: miłość do Boga i miłość własna, która jest zasadniczym motorem do zaspokajania potrzeb cielesnych. Można mówić o następującym zróżnicowaniu jednostek w społeczeństwie i dwóch strukturach hierarchii społecznej, której wykładnikiem jest sposób życia. Jedni żyją po to, by zasadniczo zaspokoić potrzeby ducha (pobożność), drudzy żyją po to, by zaspokoić potrzeby cielesne. Dla obu tych kategorii wspólne jest osiągnięcie jedności, natomiast Św.Augustyn utożsamiał jedność z pokojem.

Dwa rodzaje ładu społecznego o abstrakcyjnym charakterze. Jeden świat wyabstrahowanej społeczności zorganizowany jest wokół wartości świętych a partykularne interesy nie mają znaczenia. Drugi świat to abstrakcyjne, wyobrażenie społeczności zorganizowanej wokół wartości świeckich. Św. Augustyn nie mówił o społecznej naturze człowieka, Św. Tomasz (za Arystotelesem) mówił o zwierzęciu społecznym.

Istotnym elementem założeń Św. Augustyna było przyjęcie założenia, iż historią społeczeństw rządzi Opatrzność - musi więc ona mieć swój sens i cel, jest procesem kierowanym przez Boga - stwórcę. Drogą do osiągnięcia życia wiecznego a tym samym zbawienia, jest wyrzeczenie się przez człowieka dóbr doczesnych. Istotnym determinantem podejmowanych decyzji i postępowania ludzkiego jest to, w jakich warunkach człowiek się urodził i gdzie się znalazł - status pochodzenia. Źródłem braku pokoju między państwami jest pycha i zaborczość.

Bóg człowieka stworzył wolnym. Grzech jest źródłem wszelkiego zła. Dobry władca żyje według cnoty pobożności, dąży do pokoju (jedność w społeczeństwie) i dobra poddanych.

Św. Tomasz z Akwinu

Według Św. Tomasza nie ma jakiejkolwiek władzy absolutnej. Źródłem władzy jest życie i doświadczenie.

Za istnieniem Boga przemawia pięć argumentów (nie dowodów):

1. Jeśli istnieje ruch => istnieje pierwszy poruszyciel

2. Jeśli każda rzecz ma swoją przyczynę => istnieje pierwsza przyczyna sprawcza

3. Jeśli byty nie istnieją w sposób konieczny ale pojawiają się i przemijają => musi istnieć Bóg - konieczny i wieczny

4. Jeżeli rzeczy mają różną doskonałość => musi istnieć byt najdoskonalszy

5. Jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych lub pozbawionych możliwości poznania oznacza, że ktoś tym musi kierować.

Bóg to czyste istnienie, podstawa każdego bytu a nie jeden z bytów o najwyższych przymiotach.

Święty Tomasz sygnalizował istnienie trzech rodzajów praw:

1. Prawo idealne - boskie

2. Prawo naturalne - niedoskonałe odbicie prawa boskiego

3. Prawo ludzkie - pozytywne, którego ludzie mają przestrzegać, gdy jest w zgodzie z naturalnym, gdy prawo naturalne zostanie wdrożone w życie

Tak jak Św. Augustyn, Św. Tomasz mówił o idei jedności jako konstytutywnej zasadzie wszechświata i społeczeństwa - państwa.

Prawo - to Boży rozkaz. Bóg jako ostateczny stwórca ustanawia prawo i w związku z tym podlega mu wszystko.

Podział władzy na świecką i duchowną.

Spoiwo systemu społecznego to hierarchia społeczna.

Ustrój - republika i monarchia.

Mechanizmem strukturalizacji społeczeństwa jest między innymi to, na ile ktoś w swoim życiu naśladuje Boga, zbliża się do niego.

Społeczeństwo jako hierarchicznie zbudowany organizm (corpus naturale) a dla istoty społeczeństwa charakterystyczne są dwie cechy:

• jedność

• złożoność

Tak jak później pozytywiści, Św. Tomasz porównywał społeczeństwo do organizmu biologicznego. W każdym organizmie poszczególne części czy podsystemy podporządkowane są całości ale jednocześnie każda z nich realizuje określone funkcje w zależności od miejsca w hierarchii.

Ostatecznym paradygmatem funkcjonalnym jest podporządkowanie władzy - zwierzchnikom. Chrześcijanie tworząc odrębną i jednolitą wspólnotę, z uwagi na paradygmaty wiary, winni są realizować jeszcze jeden paradygmat - zbawienie duszy.

Każdy człowiek powinien akceptować świat, w którym żyje i dążyć do samorealizacji bo samorealizacja jest służbą Bogu.

Św. Tomasz wyróżnił trzy kategorie społeczne:

• ludzie, którzy się modlą

• ludzie, którzy wojują

• ludzie, którzy pracują.

Jako jeden z pierwszych filozofów użył terminu, że człowiek jest zwierzęciem społecznym (animal sociale).

Myśl Św. Tomasza zgodna była z panującym podówczas ustrojem feudalnym, w którym wyróżnia się seniora i wasala bo każdy winien być posłuszny władzy i znać swoje miejsce w hierarchii. To, czy ktoś jest seniorem czy wasalem, zależne jest od grupy i od obowiązującego prawa. Każdy musi się z tym liczyć.

Skrystalizowanie form rządów - możliwość organizacji społeczności państwowej:

1. monarchia - rządzi król jako drugi po Bogu

2. Arystokracja - rządy zacnych, pobożnych (wzór człowieka idealnego)

3. rządy ludu - demokracja, res publica

przy czym dla Św. Tomasza optymalną formą rządów jest monarchia.

Rządy niedoskonałe (jak u Arystotelesa):

monarchia tyrania

arystokracja oligarchia

res publica demokracja

Nowożytna myśl społeczna

Tomasz Morus - Utopia

Pionier komunizmu - społeczeństwa zorganizowanego do bólu egalitarnie.

Idea państwa utopijnego o nazwie Utopia - zgodna z zasadniczą doktryną komunizmu tj. zniesieniem wspólnej własności.

Podobnie jak poprzednicy uznał, że etiologii społeczności zorganizowanej w państwo należy doszukiwać się w zbiorowościach o zróżnicowanej strukturze.

Struktura społeczeństwa - części:

rodzina => wspólnoty wiejskie => miasto => państwo

Społeczeństwo Utopii zorganizowane na zasadzie egalitaryzmu, w którym wszyscy są sobie równi. Zróżnicowanie pomiędzy jednostkami pod względem sił wytwórczych - różne umiejętności, zawody etc. Im wyższy rozwój społeczeństwa tym węższa specjalizacja jednostkowa - wg Durkheima z tego wynika solidarność organiczna.

Wraz z rozwojem sił wytwórczych występuje nadprodukcja. Nadwyżki towarów w 1/7 idą na rzecz biednych (instytucjonalna jałmużna). Ponieważ pieniądz jest źródłem wszelkich nieszczęść (monetaryzacja społeczeństw) więc w Utopii go nie ma - istnieje za to wymiana towarów i weksle (za eksport nadwyżek).

Naczelne władze Utopii to książę i senat (wybierany).

W rodzinach władzę sprawował najstarszy z rodu, o ile nie przejawiał zmian sklerotycznych.

Przemieszczanie się z miasta do miasta było możliwe wyłącznie za zgodą urzędników lub księcia.

Utopia to państwo bez pieniądza. Według Morusa, gdziekolwiek jest własność prywatna, gdzie wszystko mierzy się wartością pieniędzy, tam nie można spodziewać się ani sprawiedliwości ani społecznego dobrobytu, chyba że nazwałoby się sprawiedliwością taki stan rzeczy, iż wartości najcenniejsze są udziałem ludzi najgorszych.

W państwie Utopia obowiązuje mało praw, docenianie zasług osobistych. równy podział dóbr narodowych. Zorganizowane jest ono w oparciu o następujące zasady:

1. praca - powszechny obowiązek każdego

2. społeczeństwo ściśle izolowane (kontaktami ze światem zewnętrznym zajmują się specjaliści)

3. spokój - gwarantowany brakiem pieniądza

4. stabilizacja

5. rozwój duchowy jednostki

Zróżnicowanie zbiorowości:

1. Rodzina - maksymalnie 40 osób (10-16 dorosłych, 2 niewolników, reszta to dzieci). Władzę sprawuje najstarszy z rodu (niezależnie od płci). Ową zbiorowością rządził w ramach społeczeństwa urzędnik państwowy - filarch zarządzający 30. rodzinami. W ramach funkcjonowania rodzin dostrzega się źródło stratyfikacji społecznej w oparciu o wykonywanie zawodu rodziny pochodzenia. Z uwagi na indywidualny talent można było wykonywać drugi zawód. W społeczeństwie wyróżniały się następujące kategorie społeczno-zawodowe:

• rolnictwo

• rzemiosło:

• tkactwo

• ciesielstwo

• murarstwo

• kowalstwo

2. Miasto - większa ilość mieszkańców (6 tysięcy rodzin) pociąga za sobą konieczność sprawowania zarządu - pojawiają się tu urzędnicy państwowi - traniborowie - sprawujący kontrolę nad rytmem dnia realizowanym przez jednostki. Uzupełnieniem traniborów są syfogranci dbający o rozwój duchowy w ramach aparatu urzędniczego osób sprawujących władzę.

2. Państwo - w państwie władzę sprawuje książę i senat. Będący drugą w kontekście gradacji po księciu władzą senat jest corocznie wybierany - po 3 posłów z każdego miasta. Władza sprawowana w utopii jest więc monarchią konstytucyjną pomieszaną z komunizmem.

W ramach rozwoju sił wytwórczych w Utopii przewidywano możliwość eksportowania nadwyżki towarowej (po uwzględnieniu ¹/₇ części owej nadwyżki przeznaczonej na jałmużnę).

Wojny były wprawdzie możliwe ale Morus dopuszczał jedynie wojny prowadzone w imię wyższych racji - np. o Lebensraum dla nadwyżki Utopian ale tylko pod warunkiem, że tubylcy na terytorium przewidzianym do zaanektowania gospodarowali nieumiejętnie.

Państwo to jedna wielka rodzina, w której każdego obowiązuje jednakowy rytm dnia, każdy obowiązany jest: 8 godzin spać, 6 godzin pracować a w pozostałym czasie rozwijać się duchowo w ramach i pod przewodnictwem aparatu władzy.

Na terenie Utopii panowała tolerancja religijna w postaci wolności wyboru religii. Utopianie znali chrześcijaństwo ale generalnie wierzyli w jedno bóstwo - stwórcę świata - Mitrasa.

Thomas Campanella i Państwo Słońca

Inna utopia została zaprezentowana przez Thomasa Campanellę - jego Solaria (Państwo Słońca) zorganizowane było na następujących zasadach:

1. Zniesienie własności prywatnej (brak zróżnicowania majątkowego)

2. Równość wszystkich obywateli

3. Brak dychotomii między bogatymi i biednymi niweluje zjawiska patologiczne i przestępczość w społeczeństwie - nie występuje deprywacja i wynikająca z niej frustracja.

4. Istotne ograniczenia praw obywatelskich - państwo zamknięte i w izolacji.

• dualistyczna natura człowieka - świat popędów i świat rozumu. Instynkty są źródłem refleksji a rozumowanie źródłem uczuć

• sytuacja generuje zachowanie rozumu w danej sytuacji

• człowiek, by zaspokoić potrzeby, popędy, musi się zrzeszać ale tylko wtedy, gdy odczuwa to jako naturalny popęd

1. Instytucje służą organizacji danego społeczeństwa, które ma charakter naturalny. Źródłem społeczeństwa jest rodzina a decyduje o jej powstaniu dążenie do zaspokojenia popędu seksualnego. Po narodzeniu się dzieci pojawia się rodzina duża - jako związek dwóch lub więcej pokoleń.

5. Jednostka wykształca w sobie nawyki życia zbiorowego (socjalizacja). Po wykształceniu się tych nawyków i umiejętności każdy odczuwa potrzebę służenia w jakiś sposób innej jednostce - reguła wzajemności. Ta reguła stanowi podstawę krystalizacji instytucji w społeczeństwie.

Pytania:

1. W czym przejawia się nowatorstwo idei komunistycznych w Utopii Morusa i w państwie Solarian Campanelli?

Nicolo Machiavelli i makiawelizm

Nicolo Machiavelli (1469-1527) - historyk i dyplomata z Florencji. Dążył do zjednoczenia Włoch.

Uznawał dualizm (rozdzielenie) polityki i moralności. Dobry władca nie może kierować się moralnością tylko pragmatyzmem. Musi być jednocześnie lisem i lwem.

W kontekście współczesności dwa paradygmaty:

• nie ma teraźniejszości bez przeszłości - znajomość historii pozwala lepiej pojąć teraźniejszość

• ważny jest kontekst sytuacyjny - analiza bieżącej sytuacji i kontekstu działań.

Sprawujący władzę, aby był skuteczny, winien mieć inne oblicze w stosunku do siebie a inne dla pozostałych. Władza ma swoją własną wiedzę - poddani niekoniecznie.

Machiavellego uznaje się za pioniera nurtu społeczno-politycznego zwanego makiawelizmem. Zasadniczym paradygmatem sprawowania władzy w sposób pragmatyczny jest realizacja przez osobę sprawującą władzę, dobrego władcę, założenia, że cel uświęca środki i pojmowanie polityki przez pryzmat skuteczności.

Między tym, co się dzieje na świecie a tym, co się dziać powinno, zachodzi tak wielka różnica, że ten, kto by rzeczywistość zaniedbywał w imię ideały, raczej zgubę by spowodował, nie poprawę losu. Człowiek bowiem, który by na każdym kroku rządził się tylko zasadami dobra, przepaść by spowodował.

W związku z tym należy kierować się w polityce regułami skutecznego działania a tym samym należy przyjąć za bezwzględny nakaz rozumu w sprawowaniu polityki skuteczność dwóch założeń:

1. należy przyjąć, że wydarzenia historyczne się powtarzają, w związku z czym ten, kto zna historię, jest w stanie przewidzieć potencjalne postępowanie w chwili teraźniejszej.

2. wyprowadzenie owej powtarzalności biegu historii nie rokuje sukcesu w polityce, jeżeli nie weźmie się pod uwagę aktualnego konkretnego kontekstu sytuacyjnego.

Dobry polityk, w związku z tym, że cel uświęca środki, winien kierować się zasadą, że ta sama maksyma ma zastosowanie do istoty państwa jako organizacji społeczeństwa globalnego. Jako bowiem organizacja o przymusowym charakterze, winno ono nie tylko gwarantować suwerenność wewnętrzną (ład, porządek w państwie) i zewnętrzną ale również władza polityczna winna być źródłem kształtowania się więzi międzyludzkich ponieważ człowiek z natury jest zły (homo homini lupus est) i dlatego kierowałby się wyłącznie egoistycznymi interesami, co wpłynęłoby na dezorganizację społeczeństwa. Władza polityczna jako przymus integruje jednostki. Wg Machiavellego państwo nie jest wspólnotą naturalną ale przymusem, przy czym pojmował je jako twór taki, jakim stworzy go osoba sprawująca władzę. Uznał, że państwo to dzieło sztuki osoby sprawującej władzę.

Myśl polityczna Machiavellego:

Ważna jest prawda rzeczywista zdarzeń a nie jej wyobrażenie. Należy więc, sprawując władzę, kierować się następującymi zasadami:

1. Przestrzega, by nie silić się na hojność faworami a szafować nimi ostrożnie i pomału

2. Rządząc wzbudzać strach czyniąc zarazem wrażenie łagodności i pobożności

3. Należy uznać, że lepiej by inni bali się władcy, aniżeli lekcewazyli go z powodu jego dobroci

4. trzeba być lisem, by wiedzieć co sidła, natomiast lwem by budzić postrach u wilków

5. jeżeli władca posługuje się kłamstwem, ponieważ kieruje się zasadą złotego środka, to powinien postępować tak, aby obarczyć za to winą wroga

6. dopuszczalność terroru - wówczas, gdy jest to uzasadnione dobrem publicznym. Koniecznym jest wtedy przedstawienie przez osobą sprawującą rządy stanu zagrożenia i aktualnego status quo.

7. w polityce zasadnym jest dla zatarcia niepowodzeń, bądź dla wytłumaczenia podjęcia takich a nie innych decyzji, zastosowanie taktyki kozła ofiarnego

8. właściwym jest używanie religii dla pozoru ponieważ gmin liczy się tylko z pozorami. Polityka winna być dobrze odegranym spektaklem.

Istotnym jest również w sprawowaniu władzy posiadanie energii. Miernikiem energii jest cnota (virtu) obywatelskiej dzielności. Można mówić, że o sukcesie danej władzy będzie decydować owe virtu, interpretowane w kontekście rozumu politycznego i fortuna.

Machiavelli był twórcą koncepcji podwójnej prawdy politycznej:

• prawdy dla rządzonych (użyteczne politycznie kłamstwo)

• prawdy sensu stricto - dla władcy - dla mędrców (a mędrcem jest ten, który sprawuje władzę)

Pytanie:

Przedstaw zasadnicze idee dotyczące myśli politycznej i organizacji społeczeństwa globalnego w państwo charakterystyczne dla makiawelizmu.

Hugo Grocjusz jako twórca prawa naturalnego

W swej doktrynie, która znajduje odzwierciedlenie w traktacie O prawie wojny i pokoju, Grocjusz uznał, że każda jednostka z racji swej biologicznej natury winna posiadać w społeczności przyrodzone jej prawo. Prawo naturalne swoją etiologię znajduje nie w założeniach teleologicznych osób sprawujących władzę ale we właściwościach biologicznych organizmu ludzkiego. Można mówić, że gwarancją owych praw naturalnych jednostki jest prawo cywilne ponieważ każdy człowiek dążący do realizacji potrzeb (co gwarantuje idea pokoju i realizacja prawa) będzie zmierzać do realizacji zasady pacta sunt servanta (umów należy dochowywać).

Podzielił on prawo na prawo stanowione (ius civile) oraz prawo natury (ius naturale). Prawo stanowione jest wyborem historii, zależnym od przemian politycznych i historycznych, samo więc ulega zmianom. Natomiast prawo natury wypływa z trwałej natury ludzkiej, dlatego jest niezmienne i może być badane jedynie drogą filozoficzną.

Za źródło prawa międzynarodowego (ius gentium czyli prawa narodów) Grocjusz uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umowy. Prawo międzynarodowe powinno się jego zdaniem opierać na zasadach racjonalizmu i humanizmu. Ojciec nauki prawa międzynarodowego publicznego.

Grocjusz stworzył także własną koncepcję umowy społecznej. Według niego ludzie mając przyrodzone skłonności towarzyskie, dla zaspokojenia ich i zabezpieczenia swych interesów tworzą na drodze umowny związek państwowy, który jako odpowiadający naturze ludzkiej jest przedmiotem prawa natury. Dla Grocjusza wola jest determinantą obowiązywania prawa, co pojawia się w innej formie także w późniejszych koncepcjach prawa natury o zmiennej treści.

Zasadniczym paradygmatem sprawowania władzy państwowej jest dochowanie umowy pomiędzy sprawującym władzę a masami.

Grocjusza można uznać pionierem nie tylko prawa naturalnego ale również i prawa cywilnego, regulującego stosunki społeczne między ludźmi noszące nazwę zobowiązań.

Realizacja prawa naturalnego w poszczególnych państwach będzie gwarancja stworzenia ogólnoświatowej społeczności (universitas) a prawo naturalne przyjmie wówczas postać prawa narodów.

Prawo pozytywne - prawo stanowione - należy go przestrzegać bo za nim stoi przymus

Prawo naturalne - prawa przyrodzone jednostce ludzkiej z racji jej biologicznej natury

Prawa podmiotowe - niezbywalne i bezwzględne (np. prawo do życia)

Prawa zbywalne - zobowiązania

Nowożytna myśl społeczna

Nie ma teraźniejszej myśli socjologicznej bez doktryn filozofów.

Vico - pierwszy ewolucjonista - stadia w zależności od rozwoju sił wytwórczych

- nominalizm - indywidualizm jednostki

Hobbes, Locke - doktryna prawa naturalnego

Grocjusz - prawo naturalne jako podmiotowe prawo jednostki

Thomas Hobbes

Wg Hobbesa człowiek z natury jest zły, aspołeczny. W stanie naturalnym wojna wszystkich przeciw wszystkim - niemożliwa jest jakakolwiek organizacja społeczna, chaos.

Konstytuowanie praw jako gwarancja bezpieczeństwa jednostki.

Umowa społeczna - jednostki przelewają swoje prawa na zarządzających zbiorowością aby uzyskać bezpieczeństwo.

Etiologia państwa i etiologia umowy społecznej pomiędzy jednostkami

Hobbes twierdzi, że za zrzeszaniem się w zbiorowości stoi ochrona własnych interesów i poczucia bezpieczeństwa każdej jednostki. W swoim traktacie O genezie i celach Państwa - Lewiatana sugeruje, iż państwo to rozumna istota powstała z woli ludu i posiadająca - podobnie jak każdy organizm biologiczny - swoje organy. Jest nim aparat sprawujący władzę. Może to być suweren, który posiada władzę absolutną jak też może stanowić go zgromadzenie powołane z woli ludu. Państwo jest istotą rozumną ponieważ nakazem rozumu każdej jednostki funkcjonującej w społeczności jest zorganizowanie się w społeczeństwo dla ochrony i bezpieczeństwa własnych interesów. Hobbes wskazuje, że wola państwa - suwerena czy zgromadzenia - jest bezwzględnym nakazem rozumu.

Konfliktowa natura człowieka znajduje swoje źródła w rywalizacji, nieufności i żądzy sławy czyli trzech zasadniczych przyczynach waśni międzyludzkich.

Hobbes mówił o dwóch źródłach krystalizacji władzy:

1. pierwsza władza o charakterze naturalnym - mężczyzny nad kobietą, rodzinna

2. druga władza - pochodzi z umowy społecznej - władza suwerena. Społeczeństwo legitymuje kogoś do jej sprawowania.

Władza instytucjonalna jest legitymowana do stanowienia prawa ponieważ musi być jakaś moc odgórna, trzymająca wszystkich w ryzach. Prawo zatem będzie niwelować aspołeczne zachowania jednostek wynikające ze stanu natury. W jakimś stopniu może być ono wyrazem dążenia ludzi do zgody, bo idea pokoju jest jej gwarantem.

Hobbes wskazywał również, że prawo jest gwarantem określonego zachowania jednostki Podstawowym prawem naturalnym jest prawo do pokoju. Jednocześnie każdy ma prawo do obrony samego siebie wszelkimi możliwymi środkami. Prawo suwerena gwarantuje również równowagę sił w społeczeństwie niwelując skłonność jednostki do oporu.

John Locke

Według Locke'a człowiek z natury skłonny jest do współpracy i społeczny. Zrzeka się swoich uprawnień ale może je z powrotem odebrać. Społeczeństwo obywatelskie.

Koncepcja prawa naturalnego inna niż u Hobbesa. Według Locke'a człowiek jest od urodzenia istotą społeczną - ma świadomość, że sam nie poradziłby sobie w życiu. Przejawia skłonność do współpracy.

Społeczeństwo pojmowane całościowo. Jednostka rozpatrywana w kategorii pojedynczego atomu. Instytucjonalizacja i sprawowanie rządów gwarantuje jednostkom nie tylko ową współpracę i pokój ale też przynależność do społeczności ogólnoświatowej pojmowanej ogólnie jako gatunek ludzki. Nośnikiem tego społeczeństwa ma być społeczeństwo obywatelskie. Człowiek jako atom może zrealizować swoje cele poprzez kooperację z innymi ludźmi. Zasadniczym instrumentem realizacji tych celów jest praca, która z jednej strony gwarantuje opanowanie przyrody, z drugiej - integruje ludzi gwarantując współpracę i pokój.

Locke wskazuje, że źródłem wojen czy braku równowagi społecznej w państwie jest rozwój cywilizacji i sił wytwórczych, czego istotnym efektem jest pojawienie się w stosunkach międzyludzkich pieniądza. Dopóki człowiek był samowystarczalny, stosunki międzyludzkie oparte były na równości i regule wzajemności. Rozwój sił wytwórczych powoduje, że aby zagwarantować stan równowagi społecznej konieczna jest instytucjonalizacja za pośrednictwem prawa.

Locke mówił o dwóch rodzajach prawa:

• prawie naturalnym

• prawie pozytywnym (obowiązującym) wynikłym w drodze instytucjonalizacji z umowy społecznej. Zasadnicze źródła tej umowy to nie tylko konieczność kooperacji ale i ochrona prawa własności.

Myśl społeczna Locke'a

Locke wskazywał na istnienie następujących form funkcjonowania jednostek w zbiorowościach:

1. stan naturalny (status naturalis) - żyją samopas, bez organizacji

2. status socialis - człowiek uspołeczniony żyjący społeczności

3. status civilis - społeczeństwo obywatelskie

4. status culture - zbiorowość ogólnoświatowa

Zarówno Hobbes jak i Locke wskazując na przyrodzone cechy jednostek należą do pionierów psychologii społecznej.

Giambattista Vico - ewolucjonista

Ewolucjoniści - uznaje się, że nowatorstwo w tej dziedzinie wniósł w nauki społeczne filozof Giambattista Vico. W swoim dziele Nauka nowa wskazuje na doniosłą rolę kultury i cywilizacji dla rozwoju społeczeństwa. Każda jednostka żyje tu i teraz w określonym czasie.

Dzieje ludzkości jego zdaniem przechodziły przez trzy cykle (corso):

• epokę bogów - w których dominuje religia, prawa są surowe, a język jest obrazowy (hieroglify)

• epokę bohaterów (herosów) - panują surowe obyczaje, w języku dominuje poezja

• epokę ludzi - człowiek osiąga pełną samowiedzę, ufa własnym zdolnościom, pojawia się język prozaiczny oraz historiografia.

W dalszym rozwoju następuje powrót do dawnego stanu rzeczy (ricorso) i proces dziejowy zaczyna się od początku.

Podobnie jak Locke zakłada konieczność współpracy jako źródło prawa naturalnego. Dwojaka jest natura człowieka:

• człowiek w stanie natury, naturalny

• człowiek historyczny - istoty jest czas, epoka

Nie można analizować natury człowieka abstrahując od historii ponieważ rozwój każdej jednostki ludzkiej uwarunkowany jest funkcjonowaniem w konkretnej wspólnocie w danym czasie.

Rozwój człowieka jako proces. Człowiek rozwija się w kontekście poznawczym, obyczajowym, językowym i sztuki oraz prawnym. Każdy naród jest uwarunkowany kulturowo, ma swoją historię związaną z owymi aspektami rozwoju jednostek ale każde społeczeństwo wcześniej czy później kierowane jest prawem opatrzności i przechodzi pewne fazy rozwojowe.

Vico z jednej strony pojmował społeczeństwo całościowo, z drugiej - jako zbiór konkretnych jednostek przechodzących (jak każda całość) cykliczne fazy rozwoju. Każdy człowiek przechodzi przez stadia trzech natur:

1. naturę poetów, teologów - świadomość, prawa Boże - kieruje się zasadą szacunku dla religii bo ludzie nie umiejąc jeszcze wytłumaczyć sobie konkretnych zjawisk czy zdarzeń, racjonalizują je wolą bogów, których sami sobie wymyślili. Szacunek dla religii jest warunkiem pomyślnego rozwoju narodów.

2. natura bohaterska - bohaterowie są stworzeni przez innego Boga tłumacząc tym samym wyższe pochodzenie społeczne tej kategorii (szlachta). Ludzie w sferze natury żyją jak zwierzęta. Bohaterowie (predystynowani do walki i sprawowania władzy) stanowią ochronę dla osób w tej niższe fazie

3. natura człowieka - dystynktywne sa dla niej trzy elementy:

• rozum

• sumienie

• obowiązek

Optymalnymi prawami odpowiadającymi tym trzem naturom są:

1. prawo naturalne

2. prawo obyczajowe

3. prawo stanowione

Trzem rodzajom praw odpowiadają trzy formy ustrojowe:

1. Rząd jednego (suwerena)

2. Rządy uprzywilejowanych (arystokracja)

3. Rządy wszystkich (demokracja)

Każde społeczeństwo zorganizowane w państwo przechodzi trzy fazy rozwoju i powraca do pierwszej.

Przygotowanie do pozytywizmu

Pozytywiści odnosili się do praw przyrody a nauki społeczne można odnieść do organizmów żywych, praw biologicznych. Organizm społeczny pojmowany był całościowo.

Prawo rozwoju i postępu. Społeczeństwo ma charakter dynamiczny, nigdy nie jest statyczne. Condorcet - prawa postępu ludzkiego warunkowane prawami przyrody.

Teoria postępu - rozwoju społecznego człowieka - człowiek w naturze swej jest dynamiczny - motorem jest wolność, popęd, wiedza.

Prawa nauk ścisłych w odniesieniu do nauk społecznych - przeniesienie zasad. Nauka o statyce społecznej - dlaczego system społeczny funkcjonuje jako całość.

Istotne znaczenie religii i wiary jako norm scalających te zbiorowości.

Adam Smith - ekonomista, pionier liberalizmu społecznego. Wolność sił rynkowych. Mechanizm regulujący społeczeństwo - zaspokojenie potrzeb i świadczenie usług. Ingerencja państwa dopuszczalna tylko w roli stróża nocnego. Normalnie społeczeństwo jest mechanizmem samoregulującym się (niewidzialna ręka rynku) dzięki wymianie dóbr - materialnych i niematerialnych.

Teoria uczuć moralnych (z niej potem wynikły teorie wymiany np. teoria kar i nagród Homansa czy teoria wzajemności Blaua).

Wg Smitha w relacjach interpersonalnych (procesie wymiany) człowiek kieruje się regułą wzajemności (jaźń, reguła lustra - jaźń odzwierciedlona).

Dostrzegamy nierówności społeczne (prawo własności, majątek) i tę nierówność potęgujemy sami mając skłonność do bałwochwalstwa bogatych i niedoceniania biednych - zjawisko marginalizacji społecznej.

Przedstawiciele socjologii klasycznej

Henri de Saint-Simon, August Comte

Można ich uznać za pozytywistów (Comte'a ponadto powszechnie uznaje się za pioniera współczesnego kierunku noszącego miano funkcjonalizmu strukturalnego), ponieważ odnosząc się do konieczności zastosowania w teoriach socjologicznych osiągnięć nauk pozytywnych tj. ścisłych uznali oni konieczność systematycznego podejścia do społeczeństwa (potraktowania społeczeństwa jako całości) co szczególnie znajduje swoje odbicie w Teorii statyki społecznej Comte'a. Powszechnie uznaje się ich również za ewolucjonistów.

Zarówno Saint-Simon jak i Comte uznali, że każde społeczeństwo ulega ewolucji w zależności od konkretnych założeń przyjętych przez tychże teoretyków.

Claude Henri de Saint-Simon

Wskazał na dwa etapy w jakich ewoluuje społeczeństwo co jest uwarunkowane zasadniczo społecznym podziałem pracy i prawem własności. Fazy, przez które przechodzą społeczeństwa:

1. społeczeństwo militarne, którego istota opiera się zasadniczo na stosowaniu siły przez legitymowanych do tego wojowników {FEUDALIZM}

2. społeczeństwo industrialne wyróżniane z uwagi na kryterium podziału pracy {KAPITALIZM}

Saint-Simon zwrócił uwagę, że rozwój sił wytwórczych w jakimś stopniu różnicuje strukturę klasową społeczeństwa. Wskazał, że w społeczeństwach rozwiniętych wiodącą rolę odegra już nie prawo własności ale świadczenie usług społecznie użytecznych i zarządzanie dobrem wspólnym społeczeństwa zorganizowanego w państwo.

Industrialiści zasługują wg Saint-Simona na sprawowanie władzy bo istnieje domniemanie, że jako osoby cieszące się powszechnym szacunkiem są legitymowani do sprawowania władzy. Podejście to można odnaleźć również u współczesnego teoretyka - twórcy dialektycznej teorii konfliktu społecznego Ralfa Dahrendorfa, który uznaje, że współczesne społeczeństwo będzie rządzone przez ludzi zasługujących na tzw. obiektywny autorytet. Posiada go osoba, która dysponuje dobrami powszechnie pożądanymi w społeczeństwie (pieniądze, władza, umiejętności, wykształcenie).

Wskazuje się na nowatorskość podziału klasowego, jakiego dokonał Saint-Simon. Wprowadził on termin klasa pracująca: o miejscu w strukturze społecznej decyduje to, kto w jakiej klasie się znajdzie a miernikiem jest społeczna użyteczność. Do klasy industrialistów zaliczył Saint-Simon klasę pracującą czyli każdego, kto wytwarza coś społecznie użytecznego (szewc, piekarz, kompozytor). Druga klasa nie pracuje i nie wytwarza nic użytecznego - zaliczył do niej arystokrację, burżuazję, duchownych - osoby, które są społecznie bezużyteczne. Ten podział pracy zdeterminowany jest w pewnym stopniu zmianami społecznymi, jakie miały miejsce w XVIII i XIX wieku powodującymi między innymi wzrost świadomości społecznej jednostek. Saint-Simon był przekonany o konieczności wzajemnego współdziałania w obrębie społeczeństwa globalnego. Uznaje się go za przedstawiciela nauk pozytywnych, ewolucjonistę i socjalistę, bo wskazał on na użyteczność pracy i sygnalizował, poprzez taką a nie inna strukturę społeczną, maksymę homo faber: każdemu według jego pracy.

Nacisk na wychowanie i proces socjalizacji jako kształtowanie kultury politycznej (internalizacja postaw rodziców).

Społeczeństwo w wizji Saint-Simona miało być bezkonfliktowe i dzielić się na trzy klasy:

1. naukowców (odpowiedzialnych za rozwój nauki, pracowali na rzecz pozostałych klas)

2. posiadających (mieli się zajmować finansowaniem naukowców, pełnili też rolę regulacyjną w społeczeństwie)

3. pozostałych (ich zadaniem była praca, mieli też respektować władzę)

Kolejnym klasom odpowiadałyby różne rodzaje władzy:

1. władza duchowa znajdowała się w rękach uczonych

2. władza świecka - w rękach posiadaczy

3. władza wybierania (mianowania) - w rękach wszystkich ludzi

Według Saint-Simona, wszyscy ludzie powinni dążyć do rozwoju. Na tych, którzy działają na niekorzyść postępu, powinny być nakładane kary. U Saint-Simona pojawiają się także po raz pierwszy postulaty równych praw dla wszystkich, a także praw wyborczych dla kobiet.

Pytanie:

Jakie fazy rozwoju społecznego przewidywał Saint-Simon? Kto według niego i dlaczego predystynuje do nośnika zmian społecznych i elit (industrialiści, twórcy dóbr)

August Comte

Położył podstawy dla filozofii pozytywnej (był twórcą pojęcia „pozytywizm”).

Jego filozofię nazywa się filozofia pozytywną ponieważ:

• zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi

• bada rzeczy dostępne umysłowi

• rozważa tylko tematy pożyteczne - chce służyć polepszeniu życia

• ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną

• zajmuje się kwestiami ścisłymi

• pracuje pozytywnie, nie ogranicza się do krytyki

Comte'a uznaje się również za ewolucjonistę ponieważ według niego każde społeczeństwo (i każda jednostka) w trakcie rozwoju socjopsychologicznego przechodzi przez trzy etapy, które Comte wyprowadził na bazie rozwoju myśli ludzkiej. Zakładał, że zarówno pojedyncza jednostka jak i jednostki funkcjonujące w obrębie społeczeństwa globalnego, jeśli chodzi o świadomość, racjonalizują konkretne zdarzenia mające miejsce w rzeczywistości społecznej w różny sposób:

• Faza I - teologiczna - etiologii zdarzeń szuka się w działaniu sił nadprzyrodzonych - odwołanie do woli bóstw.

• Faza II - metafizyczna - ludzie wyjaśniają zjawiska poprzez abstrakcyjne pojęcia (wola ludu) i ich rozumową kontemplację a ich myśleniem rządzi intelekt

• Faza III - pozytywna - ludzie racjonalizuję zdarzenia na podstawie faktów i potencjalnych zależności między nimi opierając się na filozofii pozytywnej, w oparciu o którą można konstruować prawa rządzące społeczeństwem. Współistnienie i następstwa między faktami. Ustalenie i przewidywanie nieznanych dotąd faktów.

To samo odnosi się do osobowości człowieka. Osobowość ludzka wcześniej czy później też przechodzi przez trzy fazy rozwoju socjopsychologicznego:

• Faza I - teologiczna - ludzie zadają sobie pytanie o naturę konkretnych zjawisk, zwłaszcza jesli chodzi o ich pochodzenie, poszukują wiedzy absolutnej. Owego absolutu szukają w bóstwach. Można wtedy wyróżnić dwie podfazy:

• kiedy odnosi się ona do wielu bóstw, jak też do kultu przedmiotów - można odnieść ją do fetyszyzmu i politeizmu

• faza monoteistyczna

• Faza II - metafizyczna - wyższy rozwój świadomości społecznej, etiologii zjawisk szuka się w siłach o abstrakcyjnym charakterze, często mających charakter nadprzyrodzony, niezależny od człowieka. Comte jako pozytywista odnosi się do sił przyrody ale i do abstrakcyjnych zjawisk, które można sprowadzić np. do woli ludu. Ostateczna faza owego stanu świadomości ma miejsce gdy człowiek uznaje za siłę motoryczną zjawisk społecznych tylko jeden czynnik.

• Faza III - pozytywna (pozytywistyczna) - odnosi się do racjonalizacji wszelkich zjawisk poprzez odwoływanie się do praw nauki zwłaszcza poszukiwanie praw naturalnych o niezmiennym charakterze. W pierwszej kolejności należy posługiwać się metodą indukcji - wtedy można mówić o prawach o abstrakcyjnym charakterze. Później zaś będzie to faza dedukcji.

Główną przyczyną wszelkich nieszczęść społecznych jest anarchia intelektualna jako efekt tego, że nadmierny intelektualizm nie opiera się na badaniach tego, co rzeczywiste i namacalne ale ma wyraźnie aprioryczny charakter rozważań oderwanych od faktycznej rzeczywistości.

Poznanie owych niezmiennych praw umożliwia faktyczne sterowanie rzeczywistością. Skoro odwołując się do nauk ścisłych, społeczeństwo można porównać do organizmu, można też uzyskać na drodze indukcji i dedukcji pewne niezmienne prawa, to zasadnym jest użycie terminu fizjologia społeczna. Co do człowieka - faza teologiczna odnosi się do dziecka. Okres dojrzewania to faza metafizyczna a człowiek dorosły to faza pozytywistyczna.

Statyka i dynamika społeczna

Rozważania Comte'a co do rozwoju społeczeństwa oparte są o pojęcia statyki i dynamiki społecznej.

Statyka społeczna jest związana z funkcjonowaniem różnego rodzaju instytucji społecznych takich jak rodzina, państwo itp. W jakimś stopniu wiąże się to również z ogólnie przyjętymi w społeczeństwie normami. Istotne znaczenie przypisywał Comte normom religijnym. Statyka społeczna opisuje społeczeństwo jako pewien typ idealny zakładając pewne niezmienne prawa rządzące ideacyjnym modelem społeczeństwa. Można ustalić, jakie warunki faktycznie winny być spełniane aby system społeczny mógł funkcjonować w harmonii.

Dynamika społeczna - podobnie jak później Parsons, Comte zakłada, że jednostka stanowi źródło energii w systemie społecznym.

Człowiek jest z natury egoistyczny a zatem istotnym instrumentem jego uspołecznienia może być moralność, natomiast pragmatyczne jej narzędzie to religia. Według Comte'a ludziom moralność można wpoić. Przedmiotem kultu może być ludzkość jako wielka istota społeczna żyjąca w harmonii z naturą. Skoro religia może być instrumentem do kształtowania porządku społecznego to istotne zadanie można przypisać tu kapłanom jako najwyższym {autorytetom}.

W drugiej kolejności, jeżeli chodzi o hierarchię społeczną będą ci wszyscy, którzy świadczą usługi na rzecz społeczeństwa. Istotne znaczenie w kontekście elit przypisywał Comte kupcom, przemysłowcom, bankierom, światowi nauki. Warto nadmienić, że Comte jako twórca fizjologii społecznej uznawany jest równocześnie za ojca socjologii, albowiem jako pierwszy użył tego określenia w 1839 roku.

Komórka społeczna - rodzina - kształtuje morale. Publiczny kult kobiety (prokreacja).

Reasumując, Comte:

1. Po raz pierwszy użył terminu socjologia

2. Socjologia (fizjologia społeczna) jako nauka pozytywistyczna, której zadaniem jest wypracowanie niezmiennych praw rządzących społeczeństwem w oparciu o teorię (indukcja) i empirię.

3. Wyróżnienie statyki (podsystem funkcjonuje w harmonii) i dynamiki (jednostka daje energię) społecznej dało późniejszym socjologom możliwość tłumaczenia ewolucji społeczeństw (teorie zmian społecznych)

4. Strukturalny funkcjonalista bo zajmował się badaniem zjawisk zbiorowych i wskazywał na rolę kultury i struktury społecznej jako mechanizmu uspołecznienia jednostki a jednocześnie sugerował, że status społeczny (rodzina pochodzenia) często jest powodem ograniczenia jednostki.

5. Podobnie jak współcześnie niektórzy teoretycy uznawali, że każde społeczeństwo poddawane jest niezmiennym prawom rozwoju, można mówić o pewnej ciągłości historycznej, o której w późniejszym okresie pisali przedstawiciele materializmu historycznego i przedstawiciel teorii konfliktu Dahrendorf. Oznacza to, że Comte'a można uznać za inicjatora dialektycznego poglądu na strukturę społeczną. Postulował również łączenie teorii z praktyką, indukcji z dedukcją.

Comte stworzył nową klasyfikację nauk, rozróżniając nauki abstrakcyjne (zajmujące się prawami łączącymi fakty przyrody) oraz nauki konkretne (opisujące fakty, np. mineralogia). Za nauki abstrakcyjne uważał matematykę, astronomię, fizykę, chemię, biologię i socjologię. Comte ukuł (1837/38) nazwę socjologia dla odróżnienia od używanego przez jego rywali intelektualnych terminu "fizyka społeczna". Nakreślił również jej program: badanie metodą przyrodniczą i historyczną ludzkich społeczeństw, panującego w nich porządku i warunków postępu.

Pytanie:

Jaki jest wkład Comte'a w rozwój myśli socjologicznej? Pozytywista, ewolucjonista, dialektyka, strukturalizm funkcjonalny

Antropologia kulturowa, Bronisław Malinowski

Bronisława Malinowskiego uznaje się za antropologa kulturowego a jednocześnie w jakimś stopniu sygnalizuje się, że był funkcjonalistą strukturalnym bo zasygnalizował, tak jak Radcliffe Brown, Margaret Mead czy Morgan o użyteczności kultury w dziedzinie nauk społecznych. Podobnie jak oni, Malinowski uznał, że dla zbadania procesów ewolucji społeczeństwa koniecznym jest przeprowadzenie badań nad kulturą społeczeństwa, przy czym nowatorstwem było to, że należy badać kulturę materialną przy czym zastosowanie znajdują terenowe badania etnograficzne. Malinowskiego uznaje się za pioniera orientacji badawczej (w dziedzinie kultury) w kontekście historycznej rekonstrukcji kultury materialnej. Uznawał również, że koniecznym jest przeprowadzenie badań regionalnych, ponieważ można mówić o zjawisku dyfuzji kulturowej przejawiającym się w przenikaniu kultur różnych społeczeństw. Konteksty kulturowe mogą spełniać dwie funkcje:

• prowadzić do stagnacji społeczeństw

• lub do ich rozwoju

Tezę tę przyjął za Friedrichem Ratzelem. W jakimś stopniu podwaliny pod owo założenie stworzył Fritz Graebner, którego uznaje się za twórcę pojęcia kręgu kulturowego jako kategorii analitycznej dającej możliwość wyjaśniania rozwoju kultury ludzkiej. Chodziło bowiem o kulturę ograniczonej liczby osób (społeczności plemiennych, lokalnych etc.)

Malinowski podczas swych badań terenowych zajmował się procesem wymiany kula opisując wymianę społeczną jako zwyczaj kulturowy służący stratyfikacji społecznej.

Poprzednikiem Malinowskiego (jeżeli chodzi o dyfuzjonizm kulturowy) był również Franz Boas, który wskazał na obowiązek badań terenowych, indukcji i krytycznego podejścia do źródeł. Kontynuatorem jego myśli był Cordiner (????), który sugerował że niemożliwym jest sformułowanie jednolitej teorii dotyczącej całości społeczeństw ponieważ człowiek jest istotą dynamiczną i złożoną. Dlatego każda teoria w jakimś stopniu jest przedwczesna.

Zasugerowali oni, że nie można mówić o ewolucji w kontekście takim jak rozumiał to Comte (historycznym) bo konieczne jest badanie kultury określonego ludu zajmującego określony obszar geograficzny, pozostającego w stosunkach społecznych z innymi ludami, kultury, która ma taką a nie inną przeszłość i która stanowi pewną całość. Na ową konkretną kulturę składają się zarówno środowisko jak też warunki psychologiczne (duch narodowy, pewna średnia osobowość modalna danej społeczności). Koniecznym jest również badanie faktów historycznych. Sugerowali jednak, że nie należy kierować się determinizmem rasowym, geograficznym czy ekonomicznym.

Odtwarzanie danej kultury społeczeństw jako całości może pozwolić na udzielanie odpowiedzi, jak ukształtowały się owe kultury jako całość.

Krytykę owego determinizmu przeprowadziła Ruth Benedict, która badając plemiona indiańskie sugerowała, że nie ma kultury lepszej czy gorszej i nie można wypracować jakiejś kiltury jako modelu ideacyjnego. Każda kultura jest specyficzna.

Antropolog kulturowy, Kroeber wprowadził kategorię wzorców kulturowych. Zdefiniował je jako układy czy systemy stosunków społecznych, które nadają danej społeczności spójność kulturową, styl danej kultury, a tym samym zdefiniował kulturę jako system zobiektywizowanych wartości. Dla niektórych antropologów był to zespół wspólnych cech, postaw jednostkowych, które można wyprowadzić z indywiduów do abstrakcji.

Malinowski jako strukturalny funkcjonalista uznał oba systemy - kulturę i strukturę społeczną. Kultura pełni funkcje użytkowe w stosunku do społeczeństwa. Według Blaua w procesie wymiany oprócz reguły wzajemności istotne są status i prestiż społeczny.

Zasada do ut des - zasada wzajemności.

Radcliffe Brown - strukturalny funkcjonalista w kontekście użyteczności kultury dla systemu społecznego, uznał że w systemie społecznym ważne są trzy konteksty:

• struktura społeczna

• ogół społecznych praktyk - synonim kultury

• stosunki społeczne - szczególne sposoby myślenia i odczuwania przystosowujące jednostki do funkcjonowania w społeczeństwie

Struktura społeczna - stosunki między osobami odgrywającymi określone role społeczne - układ osób w zinstytucjonalizowanym układzie ról społecznych i oczekiwań.

Instytucja - ustalony społecznie, oczekiwany, system nakazów, zakazów, norm dotyczących konkretnych aspektów życia społecznego.

Kategorie analityczne (wprowadzone przez Malinowskiego, Brown, Benedict i Kroebera) stały się użyteczne dla antropologii i funkcjonalizmu strukturalnego Bronisława Malinowskiego

Wkład Malinowskiego z perspektywy antropologii kulturowej

1. Użyteczność kultury - istota społeczeństwa globalnego. Wyróżnienie dwóch podsystemów - kultury i społeczeństwa - które na gruncie jego badań odnosi się do społeczeństw pierwotnych Melanezyjczyków.

2. Wskazanie na powiązanie funkcjonalne pomiędzy kulturą a strukturą społeczną - uznaje służebną rolę kultury wobec społeczeństwa. Sygnalizuje, że zaspokaja ona z jednej strony potrzeby człowieka a z drugiej - obrzędy rytualne, zwyczaje kulturowe umożliwiają stratyfikację społeczną, czego przykładem jest analiza procesów wymiany na gruncie badań terenowych , które w tekstach źródłowych socjologii powszechnie znane są jako tzw. zwyczaj kula

3. Malinowskiego można uznać za inspiratora założeń kontynuowanych na gruncie współczesnych kierunków socjologicznych przez Blaua (strukturalna teoria wymiany) czy tez behawioralnej teorii wymiany Homansa (stosowanie kar i nagród w procesie wymiany). Zwracając uwagę na to, że ludzie w procesie wymiany kierują się regułą wzajemności, zwrócił również uwagę na to, że kultura tworzy właściwie ukształtowany organizm, przy czym można ją rozbić na dwie sfery:

• wytwory materialne

• systemy zwyczajów

Prawa dotyczące kultury są możliwe do wykrycia tylko na drodze empirii więc przyjął za Ruth Benedict, że nie można mówić o kulturze jako abstrakcie ale koniecznym jest rozpatrywanie kultury jako sui species dla konkretnej zbiorowości w danym czasie

To, że kultura zaspokaja potrzeby ludzkie, wynika z trzech wiodących założeń Malinowskiego. Wiodącym było twierdzenie, że organiczne, indywidualne potrzeby przekształcają się w okresie funkcjonowania jednostki w społeczeństwie w potrzeby pochodne czyli tzw. imperatywy kulturowe. Wyróżnić można 7 głównych potrzeb:

1. metabolizm

2. odpowiednie warunki fizyczne

3. reprodukcja

4. bezpieczeństwo

5. ruchliwość

6. rozwój

7. zdrowie

Owym potrzebom odpowiadają następujące imperatywy kulturowe:

1. ekonomia

2. kontrola społeczna

3. organizacja polityczna

4. edukacja

Konteksty rozpatrywania imperatywów w aspekcie kulturowym:

1. nauka

2. magia

3. mit

4. religia

5. sztuka

Dzięki tym imperatywom jednostka może funkcjonować w zorganizowanym systemie społecznym.

Emil Durkheim

Uznawany za przedstawiciela socjologizmu.

Twórca teorii faktu społecznego. Teoretyk wskazujący na świadomość społeczną jako siłę modernizującą społeczeństwo. W pewnym momencie społeczeństwo przestaje być przymusem a staje się potrzebą wewnętrzną.

Solidarność mechaniczna - siła przychodzi z zewnątrz (prawo karne)

Solidarność organiczna - jednostki świadome są konieczności współpracy - zgoda i współdziałanie bez zewnętrznej siły (prawo cywilne)

Durkheim to pionier teorii anomii - zaniku norm w społeczeństwie, atrofii więzi społecznych.

Teoria samobójstw; ich typy: egoistyczne, altruistyczne, fatalistyczne, anomijne

Dwie natury ludzkie (homo duplex):

1. potrzeby, instynkty, popędy

2. normy moralne, prawne, kulturowe

Wprowadził kategorię analityczną faktu społecznego bo uznał, (przyjmując m.in. za pozytywistami), że socjologia jako nauka o społeczeństwie winna zajmować się faktyczną rzeczywistością społeczną a jej przedmiotem sensu stricto powinny być fakty społeczne oraz ich trwałe i powtarzalne związki. Zasadnym według Durkheima było stosowanie metod porównawczych. Cechował go socjologiczny realizm. Społeczeństwo uznawał jako swoistą rzeczywistość o generalnym charakterze. Przyjął więc założenie, że społeczeństwo to nie jest zbiór jednostek, ale że jest to swoisty abstrakt, absolut, który nie stanowi przedmiotu refleksji ponieważ z chwila urodzenia przywykamy doń i jest nam dany. Można przyjąć, że społeczeństwo jest czymś zewnętrznym w stosunku do jednostki, jest poza nią.

Można Durkheima uznać poprzez tę hipotezę i wprowadzenie kategorii analitycznej homo duplex (jako członka społeczeństwa) jako pioniera tzw. determinizmu strukturalnego. Przedstawiciele tego kierunku uznają, że bez społeczeństwa jako instytucji, jednostka nie jest w stanie zrobić nic w kontekście, że społeczeństwo poprzez system norm kulturowych do końca steruje zachowaniem jednostki. Jednostka całkowicie podporządkowana społeczeństwu i jego normom.

Wg Durkheima człowiek ma dwie natury:

1. natura cielesna - kierowana popędami i instynktami

2. natura społeczna

Zdaniem Durkheima społeczeństwo i jego instytucje hamują jednostkę, jeśli chodzi o popędy czy instynkty, wskazując jej właściwą, postulowaną przez nie drogę postępowania.

W procesie uspołecznienia człowieka istotne znaczenie mają dwa procesy: edukacja moralna i socjalizacja gwarantująca potencjalnie internalizację właściwych norm i standardów.

Edukacja i socjalizacja interpretowane były jako procesy, w wyniku których jednostka uczy się zwyczajów danej grupy, zdobywa (fizyczne, intelektualne i moralne) narzędzia niezbędne do funkcjonowania w danym społeczeństwie.

Naczelnym paradygmatem edukacji jest dyscyplina (drugim podmiotowość). Właściwa dyscyplina gwarantuje preorientację potrzeb jednostki, co ma być warunkiem szczęścia i zdrowia moralnego.

Drugi paradygmat to poczucie autonomii jednostki - konieczność stosowania perswazji i dialogu.

Trzeci paradygmat to wpojenie poczucia lojalności wobec społeczeństwa i systemu moralnego.

Podstawą rozwoju społeczeństwa jest rozwój sił wytwórczych. Określonym etapom rozwoju sił wytwórczych towarzyszą dwa modele solidarności społecznej (mechaniczna i organiczna) a tym z kolei towarzyszą adekwatne do nich etapy świadomości społecznej.

Solidarność mechaniczna - charakterystyczna jest dla społeczeństw prymitywnych, kiedy to każdy właściwie jest samowystarczalny. Zasadniczym instrumentem kształtowania solidarności społecznej jest przymus, którego uosobieniem jest prawo karne. Wraz z rozwojem sił wytwórczych następuje na jakimś etapie przemiana świadomości, co jest związane z faktem, że rozwój cywilizacji powoduje zmianę stosunków pracy przejawiających się w specjalizacji społeczeństwa. Wtedy każdy staje się specjalistą w danej dziedzinie i mając świadomość, że nie byłby sobie w stanie sam poradzić, zyskuje świadomość konieczności kooperacji w społeczeństwie - jest ustawiony na współpracę z innymi. Instrumentem kreującym stosunki międzyludzkie staje się prawo cywilne (a konkretnie umowy nawiązywane przez jednostki). Tym samym stosunki społeczne kreuje prawo kooperacyjne.

Durkheima uznaje się za pioniera teorii anomii. Kontynuatorem jej jest Merton. Według Durkheima anomia oznacza zanik norm w społeczeństwie. W dosłownym tłumaczeniu nomos to norma (a a- to zaprzeczenie). Anomia przejawia się w atrofii więzi społecznych i zaniku norm społecznych - w efekcie brakiem zainteresowania innymi ludźmi.

Fakt społeczny

Durkheim uznaje się za przedstawiciela socjologizmu ponieważ uznaje się go również za twórcę analitycznej kategorii faktu społecznego. Według Durkheima, istota faktu społecznego sprowadza się do tego, co ma charakter obiektywny i przymusowy w społeczeństwie. W związku z tym człowiek nie zastanawia się nad ich (czyli tych faktów) istnieniem, ponieważ traktuje je w kategorii absolutu wynikającego między innymi z faktu, iż człowiek jest istotą społeczną.

Durkheim podzielił fakty społeczne na:

• fakty materialne - można je sprowadzić do konkretnego i rzeczywistego świata w jakim funkcjonuje człowiek. Do tych faktów zaliczył:

• społeczeństwo

• strukturalne składniki społeczeństwa: np. kościół, konkretne klasy społeczne

• morfologiczne składniki społeczeństwa: np. miasta, wsie, drogi, koleje, podział administracyjny;

• fakty niematerialne - można je sprowadzić takich, które ściśle związane są z człowiekiem jako istotą społeczną; są to m.in.:

• moralność

• świadomość zbiorowa

• wyobrażenia zbiorowe

• prądy społeczne

Definicja faktu społecznego wg Durkheima:

jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego wpływu albo inaczej taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji

W swoim tekście Durkheim zaznacza wyraźnie również dualizm faktów społecznych, definiowanych przez niego jako:

1. albo sposoby robienia czegoś np. wchodzimy w interakcję z innymi ludźmi stosując odpowiednie zasady

2. albo sposoby bycia

Można je w związku z tym podzielić na:

• fakty morfologiczne - sposoby bycia

• fakty fizjologiczne - sposoby robienia

W swoim tekście Durkheim zwraca uwagę na to, że fakty społeczne mogą być zróżnicowane z uwagi na siłę przymusu w odniesieniu do jednostki.

Największą siłę (z uwagi na sankcje w przypadku faktów niematerialnych) będą mieć normy kulturowe składające się na moralność społeczeństwa. Jeśli chodzi o normy moralne, opierające się na subiektywnym wyborze przez każdą jednostkę skali wartości, sankcją za naruszenie norm moralnych będą wyrzuty sumienia.

Normy obyczajowe - alienacja (wyobcowanie), stygmatyzacja, naznaczenie społeczne.

Normy obyczajowe wynikają z tradycji kulturowej danego społeczeństwa a także z przynależności jednostki do konkretnej grupy.

Normy religijne, które odnoszą się do teologicznych założeń przyjętych przez daną religię. Naruszenie tych norm odnosi się do sił nadprzyrodzonych, przyjmowanych w ramach owych założeń o wynikających z danego wyznania.

Teoria samobójstw

Durkheima uznaje się za twórcę zarówno teorii anomii jak też i teorii samobójstw. Wyróżnił on cztery rodzaje samobójstw:

1. samobójstwo anomijne

2. samobójstwo egoistyczne

3. samobójstwo altruistyczne

4. samobójstwo fatalistyczne

Pisał Durkheim: w każdej grupie społecznej istnieje pewna zbiorowa skłonność do tego czynu, będąca źródłem a nie skutkiem skłonności indywidualnych. Składają się na nią prądy egoizmu, prądy altruizmu lub też anomii, obecne w każdym społeczeństwie.

Przez prądy społeczne rozumiał on intersubiektywną interpretację znaczeń symbolicznych.

Etiologia, jeżeli chodzi o zróżnicowanie samobójstw, wiąże się bezpośrednio z więzią społeczną, jaką odczuwa jednostka Mogą być to dwie sytuacje;

1. albo jednostka jest zbyt silnie zintegrowana ze społeczeństwem i dotyczy to samobójstwa altruistycznego i fatalistycznego

2. albo integracja jest słaba i dotyczy to samobójstwa egoistycznego i anomijnego.

Samobójstwo altruistyczne - wynik zbyt silnej integracji jednostki z daną grupą społeczną; jest ono też - jak sama nazwa wskazuje - wynikiem postawy altruistycznej. Jednostka dokonuje go w celu realizacji wyższych wartości jak np. członek sekty, współczesny terrorysta islamski, kamikaze. Jest ono również wynikiem wadliwej socjalizacji jednostki w ramach grupy.. Jak pisze Durkheim powodem samobójstwa altruistycznego jest nadzieja, wiara we wspaniałe perspektywy na tamtym świecie.

Samobójstwo fatalistyczne - wynik również zbyt silnej integracji jednostki z grupą. Jak sama nazwa wskazuje, jednostka znajdując się w fatalnym dla siebie położeniu, uznaje to za optymalne wyjście z sytuacji. Powstaje pytanie, dlaczego owa próba samobójcza jest wynikiem silnej więzi jednostki z grupą? Durkheim określa je następująco: Ludzie, których przyszłość została bezlitośnie zablokowana a namiętności przemocą zdławione przez represyjną dyscyplinę. Klasycznym przykładem może być niewolnik, który odbiera sobie życie z poczucia beznadziejności. Wszystko bowiem co robi jest surowo regulowane. Zbyt silna regulacja, uciemiężenie wywołuje przypływ melancholii, co prowadzi do wzrostu samobójstw fatalistycznych. Można to więc tłumaczyć tym, że instrumentem intensywnej integracji jednostki ze społeczeństwem jest represyjny system prawny.

Samobójstwo egoistyczne - w wyniku atrofii więzi społecznych czyli w przypadku, gdy jednostka nie przejawia zainteresowanie drugim człowiekiem (zanik więzi społecznych). Jednostka poddaje się określonym prądom społecznym, prądom depresji i rozczarowania: ludzie nigdy nie uwalniają się od siły zbiorowości. Bez względu na to, jakim człowiek byłby indywidualistą, zawsze pozostaje coś zbiorowego. Depresja i melancholia wynikają z tego właśnie wybujałego indywidualizmu, kiedy nie ma już nic, co pozwalałoby osiągnąć poczucie wspólnoty osiągamy je poprzez smutek. Jak z tego wynika, samobójstwo egoistyczne na ogół dotyczy indywidualistów. W praktyce życia społecznego socjologowie wskazują, że na ogół dotyczy to więc samotników nie funkcjonujących w rodzinie, nie udzielających się społecznie np. w grupach koleżeńskich, związkach zawodowych, stowarzyszeniach kościelnych itp. Wyalienowani, często uciekają się do aktu samobójczego, by zwrócić na siebie uwagę innych osób.

Samobójstwo anomijne - najczęściej ma ono miejsce w przypadku zmian systemowych, jakie przebiegają w społeczeństwie zorganizowanym w państwo. Jednostka nie mogąc sprostać wymogom nowego ustroju podejmuje próbę samobójczą. W nowej sytuacji stare normy już nie mają zastosowania a nowe się jeszcze nie ukształtowały. W tym przypadku anomia to poczucie wykorzenienia i rozchwiania norm.

W okresie transformacji ustrojowej jednostka, która dotychczas funkcjonowała w innym systemie, nie jest w stanie przystosować się do wartości, norm, wymogów stawianych przez nowy system, przy czym transformacja ustrojowa ma to do siebie, że częstym instrumentem zmiany społecznej jest system prawny, który w tymże okresie dopiero się krystalizuje i następuje w związku z tym rozchwianie norm.

Robert Merton jako kontynuator teorii anomii, postawy adaptacyjne

Za kontynuatora teorii anomii społecznej, jednak w innym rozumieniu, uznaje się współczesnego przedstawiciela strukturalnego funkcjonalizmu, Roberta Mertona. Według niego, system społeczny tworzą dwa podsystemy, funkcjonalnie ze sobą powiązane:

• kultura, wyznaczająca cele kulturowe

• i struktura społeczna, która umożliwia za pośrednictwem zajmowanej przez jednostkę pozycji społecznej, poprzez dostarczanie ustrukturalizowanych (legalnych) środków, realizację owych celów.

Anomię Merton rozumiał jako negatywne zjawisko społeczne w przypadku, gdy owe podsystemy nie realizują w sposób należyty przypisanych im funkcji a konkretnie, kiedy jest dychotomia pomiędzy kulturą a strukturą przejawiająca się w tym, że struktura społeczna hamuje jednostkę w realizacji celów kulturowych. Wówczas jednostka przyjmuje określone postawy adaptacyjne: konformizm, innowacja, bunt i wycofanie.

Konformista - akceptuje cele kulturowe i realizuje je za pośrednictwem dostępnych mu, tj. legalnych, wynikających z miejsca w strukturze społecznej, środków. Jest to postawa hipotetycznie najbardziej postulowana z perspektywy władzy, natomiast socjologowie zwracają uwagę na to, że społeczeństwo, ze swej natury dynamiczne, byłoby tworem statycznym gdyby wszyscy byli konformistami

Innowacja zdaniem Mertona jest to wynik wadliwej socjalizacji. Merton mówi o niewłaściwym zinternalizowaniu celów przez jednostkę, ponieważ innowator akceptuje cele kulturowe ale realizuje je za pośrednictwem wniesionych przez siebie środków, które są sprzeczne z ogólnie przyjętymi standardami, np. lekarz biorący łapówki, złodziej, skorumpowany urzędnik etc. Według Mertona owa postawa charakterystyczna jest najbardziej (biorąc pod uwagę realia społeczeństwa amerykańskiego) dla dwóch sytuacji społecznych:

1. dotyczy osób dotkniętych biedą (ubóstwem)

2. dotyczy osób innych niż wymienione w poprzednim punkcie ale wywodzących się z nizin społecznych przy spełnieniu warunków hermetyczności struktury społecznej, kiedy to owa struktura uniemożliwia jednostce możliwość uzyskania awansu społecznego i osiągnięcia tym samym postulowanych w danym społeczeństwie celów kulturowych.

Rytualizm - jednostka nie akceptuje celów kulturowych ale akceptuje środki do realizacji owych celów, jakich dostarcza jej struktura społeczna, np. osoba, która nie lubi swojej pracy ale do niej chodzi. Rytualista ma zaniżone aspiracje, boi się nowości i zmian. Wolno oczekiwać, że dotyczy to społeczeństw, w których status społeczny jednostki jest uzależniony od własnych osiągnięć. Wtedy kulturowe naciski (jeśli chodzi o cele) będą wywoływać u jednostki strach, lęk, ponieważ można tu mówić o konkurencyjnej walce o status w społeczeństwie. Ta walka budzi lęk.

Syndrom społecznego rytualisty sprowadza się do filozofii życiowej: „nie będę się wychylał, jestem zadowolony z tego, co mam”, „nie mierz wysoko, nie spotka cię wtedy rozczarowanie”. Wtedy zaniżone ambicje rytualisty wywołują lęk i frustracje.

Bunt - jednostka nie akceptuje powszechnie uznanych celów kulturowych, wnosi nowe i nie akceptuje zarazem legalnych środków, tym samym wnosząc własne. Ma to często miejsce, gdy jednostka nie godzi się z postulowanym w społeczeństwie porządkiem instytucjonalnym i chce wnieść własne struktury alternatywne. W socjologii prawa mówi się, że postawa buntu jest najbardziej charakterystyczna dla młodzieży, jako specyficznej kategorii społecznej będącej nośnikiem zmian społecznych. Subkultury jako manifestacja buntu, rewolucja etc.

Wycofanie - postawa przejawiająca się w nieakceptacji przez jednostkę celów kulturowych i nieakceptacji swego miejsca w strukturze społecznej (środków). Według Mertona ci ludzie formalnie należą do społeczeństwa ale faktycznie nie podzielają wspólnego systemu wartości, w związku z czym można ich uznać za obcych (Goffman: outsiderzy- poza interakcją). Według Mertona należą do tej kategorii postawa poczynania psychotyków, ludzi dotkniętych autyzmem, włóczęgów, wagabundów, trampów, nałogowych alkoholików i narkomanów. Skrajną postacią wycofania jest nie postawa alienacji społecznej ale samobójstwo.

W Polsce liczba samobójstw systematycznie rosła aż do roku 1989, gdy zanotowano tendencję spadkową trwającą do roku 1995. Od tego czasu liczba samobójstw wciąż rośnie.

Ewolucjonizm Durkheima

Durkheim to twórca socjologizmu ale uznawany jest także za ewolucjonistę, ponieważ uznawał, że każde społeczeństwo prędzej czy później, wskutek rozwoju sił wytwórczych ulega ewolucji, przy czym mechanizmem będzie świadomość społeczna (od solidarności mechanicznej do organicznej). Za ewolucjonistów, jego poprzedników, obok np. Comte'a czy Saint-Simona można uznać również Herberta Spencera.

Herbert Spencer

Herbert Spencer, w przeciwieństwie do swoich poprzedników, wskazywał, że proces ewolucji nie musi mieć charakteru wyraźnie ukierunkowanego, może bowiem tak się stać, że często faktyczne społeczeństwa nie spełniają modelu ideacyjnego postulowanego przez socjologów (fazy przejściowe). Spencer wskazywał, że w społeczeństwie może dochodzić nie tylko do procesu ewolucji ale także do procesu odwrotnego (regresu, dewolucji), czyli że możemy się uwsteczniać.

Źródło ewolucji Spencer widział we wzajemnej koordynacji materii i ruchu. Ewolucja ma miejsce wówczas gdy następuje scalenie materii i intensyfikacja ruchu, natomiast zjawisko dewolucji następuje w sytuacji odwrotnej - rozpad materii i spadek ruchu.

Spencer wyróżnił trzy rodzaje zjawisk:

• nieorganiczne

• organiczne

• ponadorganiczne (społeczne)

Wskazał też na trzy paradygmaty funkcjonowania społeczeństwa:

1. integracja

2. różnorodność i okresloność

3. spoistość

Teoria funkcjonowania społeczeństwa w kontekście procesu ewolucji analizowanego przez aspekt owych paradygmatów przyniosła wyróżnienie następujących typów społeczeństw w zależności od stopnia ich złożoności:

1. Społeczeństwa proste - typ charakterystyczny dla społeczeństw prymitywnych. Można je identyfikować tylko z poszczególną, pojedynczą grupą. Są one jednorodne i na ogół niecywilizowane.

2. Społeczeństwa złożone - kształtują się na ogół w drodze podboju, aczkolwiek może to mieć miejsce również za pośrednictwem środków pokojowych, co częściowo jest uzależnione od przywódcy w tym społeczeństwie (im silniejszy przywódca, tym większe prawdopodobieństwo przyporządkowania sobie kilku plemion na drodze pokojowej). Następuje tu rozwój sił wytwórczych i są one bardziej zróżnicowane.

3. Społeczeństwa podwójnie złożone - powstają z połączenia społeczeństw złożonych. Z racji zróżnicowania są na wyższym poziomie cywilizacyjnym, co przejawia się między innymi w silnych i stabilnych rządach, w podziale pracy, w ujawnianiu się hierarchii kościelnej a także systemu prawa, którego podłoże stanowią funkcjonujące dotychczas w plemionach normy obyczajowe. Rozwija się infrastruktura, czego przejawem jest np. powstawanie wsi, miast, dróg itp.

4. Społeczeństwa potrójnie złożone - identyfikowane z państwem jako organizacją społeczeństwa globalnego, w którym dokonuje się dalszy postęp w wielu różnych dziedzinach.

W związku z powyższym podziałem, poprzez scalenia, integrację, różnorodność i określoność, uznaje się Spencera za interpretatora socjologii jako nauki - naturalnej historii społeczeństw.

Uprzedzenia - mechanizm dezintegracji społecznej.

Spencer (podobnie jak Durkheim) wprowadził termin faktów społecznych. Emocje mogą rzutować na obserwację. Socjolog nie powinien mieć uprzedzeń bo badania nie będą wiarygodne.

Spencer neguje Weberowską introspekcję i postuluje obserwację.

Uprzedzenia:

• edukacyjne

• patriotyczne

• stanowe

• polityczne

• teologiczne

Wraz ze wzrostem liczebności wzrasta złożoność ale jednocześnie prowadzi to do większej określoności społeczeństwa.

Spencera można uznać za ewolucjonistę o czym świadczy m.in. postępujące zróżnicowanie społeczeństw. Źródeł ewolucji doszukiwał się na podstawie odnoszenia się zarówno do nauk biologicznych, ponieważ odwoływał się do budowy społeczeństw analogicznie jak ma to miejsce w organizmie biologicznym (pozytywista - organicystyczne podejście).

Źródeł pozytywizmu można również upatrywać w jego założeniach co do paradygmatów, jakim podlega proces ewolucji społecznej - różnorodność, określoność, spoistość, integracja.

Wyróżnienie procesu ewolucji i dewolucji

Przypisywanie dużej roli takim kategoriom jak ruch i materia

Można w jego teorii doszukiwać się już podejścia psychologistycznego bo uznał, że ludzkie działania są w jakimś stopniu zdeterminowane umysłem, ale również istotnym motorem podejmowania działań są uczucia. Ludzie prymitywni (w sensie członków prymitywnych społeczeństw) są impulsywni z natury ponieważ nie są przyzwyczajeni m.in. do życia towarzyskiego. Natomiast ludzie współpracujący ze sobą, poddani władzy, bardziej są skłonni do panowanie nad uczuciami i emocjami.

Spencera cechuje również realizm. Traktował on społeczeństwo jako odrębny byt - wytwór świadomości zbiorowej - ponieważ definiował je jako zbiór ludzi tworzących grupę, dążących do osiągnięcia celów, a w związku z tym zmuszonych do współpracy. Dowodem tego jest również założenie, jakie przyjął, jeśli chodzi o rozwój społeczeństw. W oparciu o ów paradygmat współpracy podzielił społeczeństwa na:

• militarne - oparte na sile, główną rolę odgrywają wojownicy

• industrialne - przemysłowe, w których więź społeczna opiera się na wzajemnej współpracy.

Durkheim: prawo karne (solidarność mechaniczna) => prawo kooperacyjne (solidarność organiczna)

Osobą, która zwróciła w socjologii uwagę na konieczność zrzeszania się po to, by osiągnąć wspólny cel w późniejszym okresie (współczesne kierunki socjologiczne) jest Ralf Dahrendorf. Założył on, że każda jednostka dąży do realizacji jakiegoś celu i w związku z tym łatwiej jest ów cel osiągnąć organizując się w stowarzyszenia, zrzeszenia. Wprowadził więc on pojęcie zrzeszenia imperatywnie skoordynowanego, co oznaczałoby, że zrzeszanie się jest bezwzględnym nakazem rozumu każdej jednostki funkcjonującej w społeczeństwie.

Z jednej strony przyjął założenie, że społeczeństwo to kooperujący ze sobą ludzie, ale jednocześnie zwrócił uwagę, że społeczeństwo to również byt odmienny od bytów jednostkowych, co w późniejszym okresie zostało przejęte przez fenomenologów (Husserl, Schutz), którzy założyli, że o istocie społeczeństwa decyduje intersubiektywna świadomość każdego człowieka, że każdy z nas doświadcza tego samego świata co oznacza - podobnie jak założył to Spencer - że z jednej strony mamy do czynienia z konkretną zbiorowością, z drugiej - że społeczeństwo jest to, byt, istota o niematerialnym charakterze - twór świadomości społecznej.

W związku z tym społeczeństwo według Spencera można uznać za pewną istotę, jakkolwiek składa się ono z jednostek niespójnych, to jednak pewnej spójności ich skupienia domyślać się każe ogólna trwałość ich układów na zajmowanej przez siebie przestrzeni.

Spencer wyróżnił dwa typy współpracy międzyludzkiej:

• podział pracy

• system polityczny

Celem systemu politycznego jest obrona i rządzenie. System współpracy zaś jest wolny. Spencer wyróżnił następujące systemy regulujące funkcjonowanie społeczeństwa jako całości:

1. system regulacyjny realizowany przez aparat władzy i wojsko. Jako pozytywista i organicysta odniósł ów system do układu mięśniowo-nerwowego

2. system podtrzymujący - przemysł - podobnie jak układ pokarmowy

3. system rozdzielczy - infrastruktura, drogi, analogicznie do układu krwionośnego realizującego swoiste pośrednictwo.

Zdaniem Spencera, celem procesu ewolucji jest osiągnięcie szczęścia ludzkości. Ewolucja systemu społecznego odbywa się za pośrednictwem w jakimś stopniu nie tylko rozwoju technologicznego ale również za pośrednictwem rozwoju instytucji społecznych, jakimi dysponuje dane społeczeństwo i za pośrednictwem których są realizowane określone funkcje.

Instytucje społeczne

Pierwszy rodzaj instytucji to instytucje domowe. Ponieważ Spencer wprowadził na użytek swojej teorii pojęcie agregatu społecznego to uznał, że instytucje domowe mają na celu utrzymanie poszczególnych systemów (też agregatów społecznych) w całości. Pełnią one rolę ogólnospołeczną poprzez realizacje przez rodzinę funkcji reprodukcyjnej. Zwrócił uwagę na realizację przez rodzinę funkcji ekonomicznej - zabezpieczenie materialne. Zwrócił również uwagę, że w społeczeństwach można napotkać różne struktury rodzinne, które są przydatne, użyteczne dla społeczeństwa. Stwierdził, że im bardziej złożona jest rodzina, im więcej liczy członków, tym rodzice są mniej obciążeni i w związku z tym mogą osiągnąć wyższy etap rozwoju moralnego.

Stwierdzał również, że w społeczeństwach prymitywnych, prostych, nie istnieje rodzina w znanej nam postaci gdyż życie tych społeczeństw jest niezorganizowane ponieważ nie istnieją w nich instytucje regulujące. Spencer obserwuje, że w najbardziej prymitywnych społeczeństwach funkcjonuje promiskuityzm jako forma życia rodzinego, w którym dominuje walka o byt i stosunki między kobietą a mężczyzną nie są do końca uregulowane; występują negatywne zjawiska: pożyczanie żon, kazirodztwo etc., mówi o „odrażających praktykach”.

Drugim stadium ewolucji jest poliandria (wielomęstwo) i jest to specyficzne, bo kobieta jest żoną kilku braci (więzy krwi) - to prowadzi do poczucia bezpieczeństwa.

Następnie poligynia (wielożeństwo) - stosunki między małżonkami są ściśle określone (dzięki temu spadek śmiertelności i wyższa liczba urodzeń).

Na koniec monogamia - wynika z tego, że ewolucja instytucji rodzinnych podlegała tym samym zasadom jak całe społeczeństwo - jednorodność, złożoność i określoność.

Instytucje obrzędowe - Spencer definiował je jako struktury, które regulują życie ludzi. Stanowią one dogodną podstawę dla pojawienia się w późniejszym procesie ewolucji instytucji religijnych i politycznych. W społeczeństwach prymitywnych instytucje obrzędowe pełniły funkcję kontroli społecznej, w związku z tym przestrzeganie tradycji (lub nie) jest oparte na reakcji, jaką jest strach. W miarę ewoluowania społeczeństwa obrzędy stają się wytworem uczuć a nie rozumu, przy czym Spencer wskazuje to, co zauważył Malinowski - że zwyczaje kulturowe mogą również pełnić funkcję stratyfikacyjną, np. trofea są wykładnikiem statusu społecznego. Zwrócił uwagę też na fakt, że jest to obowiązkowa praktyka.

Kolejną instytucją są instytucje polityczne - zbiorowe źródło wspólnoty i jednocześnie wskazujące, że siła władzy zależy od uczucia zbiorowego w zależności od rodzaju owej władzy.

Władza despotyczna, charakterystyczna dla społeczeństw prymitywnych, używa siły a tym samym konsoliduje prymitywne społeczności. W miarę ewolucji społeczeństwa i jego zróżnicowania ewoluuje i władza; można wyróżnić następujące kategorie:

1. władza despotyczna

2. powołanie rządu - ministrowie, którzy w pewnym stopniu reprezentują wolę społeczeństwa

3. wojsko - gwarant bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego

4. sądownictwo, wymiar sprawiedliwości

Idealny wg Spencera system to taki, kiedy głowa państwa pochodzi z wyboru. Ciała przedstawicielskie, jak np. ministrowie, są przedstawicielami woli społecznej, jednakże dostrzegał on rolę społeczności lokalnych powodujących decentralizację rządu a jednocześnie gwarantującej równość obywateli w państwie.

Wybór przywódców może odbywać się wg Spencera w drodze losowania. Dochody władzy najpierw są nieregularne, wynikają z obrzędów, później zaś przyjmują formę podatków.

Instytucje kościelne - Spencer wskazywał na ich istotną rolę jako regulatora ludzkich zachowań - jeden z systemów kontroli społecznej. Ewolucja tej instytucji wiąże się z instytucjami obrzędowymi (np. składanie ofiar bogom). Dzięki religii można uzyskać postawy prospołeczne przeciwstawiając egoizm altruizmowi, życzliwość wrogości. W związku z tym w społeczeństwach militarnych, gdzie nie ma żadnych zasad, można uznać religię za istotny system kontroli społecznej. W społeczeństwach przemysłowych religia schodzi na dalszy plan. Religia odwołuje się do sił nadprzyrodzonych.

Instytucje zawodowe - Spencer uznaje, że gradacja zawodowa jest wynikiem rozwoju społecznego. Regulują życie Podstawowa funkcja każdego zawodu to regulacja i podtrzymywanie życia społecznego. Spencer mówi, że poszczególne zawody potęgują życie społeczne. Szczególne znaczenie przypisuje wolnym zawodom, które według niego intensyfikują życie społeczne. Dzięki zawodom następuje strukturalizacja społeczeństwa a tym samym istnieje możliwość integracji społecznej. Etiologię zawodów Spencer wywodzi z hierarchii kościelnej - instytucji polityczno kościelnej - i uznaje, że pionierstwo w ich powstaniu ma religia (zawodowi kapłani). Następne w kolejności powstawania są zawody prawnika i nauczyciela. Dają one podstawę do rozwoju innych, ponieważ wymagają wiedzy i intelektu. W dalszej kolejności przypisuje istotne znaczenie lekarzom, jako pierwotnym szamanom. W czwartej kolejności następuje już wyspecjalizowany podział pracy, którego przedmiotem są konkretne specjalności - Spencer odnosił je do pozytywistycznej struktury społeczeństwa, analogicznej do organizmu, co oznaczałoby, że każda kategoria społeczno zawodowa będzie realizować określone funkcje na rzecz społeczeństwa, organizując się w stowarzyszenia stanowiące podstawy prawne do wykonywania danego zawodu.

Instytucje przemysłowe- zdeterminowane rozwojem technologii i cywilizacji a tym samym postępującym podziałem pracy.

Psychologizm jako nurt socjologiczny

Psychologizm - odbicie cech psychologicznych jednostek w zbiorowości. Tłum boi się strachu.

Psychologizm jako nurt socjologiczny odwołuje się - nie tak jak np. Durkheim do faktów społecznych co wynikało częściowo z tendencji do odnoszenia się do nauk pozytywnych - ale wychodzili z założenia, że o istocie danego społeczeństwa decydują cechy psychiczne jednostek. Ujęto je w termin faktów psychologicznych. Według nich owe fakty psychologiczne rzutują na więzi społeczne i sposób przejawiania się stosunków społecznych, a tym samym są wykładnikiem życia społecznego.

Psychologiści uznają więc, że koniecznym jest skoncentrowanie się na instynktach. motywacjach, pobudkach do działania, skłonnościach jednostek jako bezpośrednich przyczynach podejmowanych przez człowieka działań. Wskazują w związku z tym na negację umysłu jako priorytetowego, tak jak założyli to psychologowie społeczni.

Coley - twórca pojęcia jaźni społecznej twierdzi, że priorytetowe znaczenie w podejmowaniu działań ma umysł rozumiany jako proces myślenia, za pośrednictwem którego jednostka interpretuje rzeczywistość, dokonuje definicji sytuacji, projektuje potencjalne alternatywy działania w danej sytuacji i dostosowuje je do wymogów społecznych (kryterium psychicznym jest pojęcie tzw. „uogólnionego innego”).

Według przedstawicieli tego kierunku o funkcjonowaniu społeczeństwa decydują więc cechy psychiczne jednostek pojmowane jako fakty psychologiczne a człowiek nie kieruje się umysłem ale działa w jakimś stopniu nieświadomie, bo determinanty ludzkiego działania to:

• emocje

• instynkty

• sugestia

• hipnoza

• libido (pojmowane nie tylko jako popęd seksualny ale w sposób szeroki jako siły witalne jednostki).

W związku z tym działania podejmowane są w sposób często nieświadomy.

Gustaw Le Bon

Psychologia tłumu

Jednym z przedstawicieli psychologizmu uznaje się Gustawa Le Bon, którego przyjmuje się powszechnie jako twórcę psychologii tłumu. Był on jednym z pierwszych, którzy zwrócili uwagę na to, że specyficzne cechy jednostek warunkują to, że inaczej zachowujemy się, gdybyśmy działali w pojedynkę, samodzielnie (wówczas jednostka racjonalizuje swoje zachowania za pośrednictwem rozumu) natomiast inaczej jednostka zachowuje się w szerszych zbiorowościach z uwagi na to, że bardziej podatna jest wtedy, dzięki naśladownictwu, na wpływy innych a ponadto w tłumie ma charakter anonimowy i w związku z tym w pewnych działaniach może być (czuć się) bezkarna.

Le Bon odróżnia tłum od innych zbiorowości, jak np. zbiegowisko ludzi. Przez tłum rozumie określoną zbiorowość ludzką, która przejawia gotowość do działania a owa gotowość wynika z powyżej wzmiankowanych czynników, zatracenia się jednostki w masie oraz rezygnacji przez jednostkę z wszelkiej samokontroli, któ®e wynikają z tzw. instynktów rasy dziedziczonych z pokolenia na pokolenie.

Wyróżnił on dwa rodzaje tłumów:

1. Tłumy heterogeniczne - odznaczają się zróżnicowaniem, mogą mieć nawet charakter demokratyczny jak np. parlament

2. Tłumy homogeniczne - cechujące się względną jednorodnością, np. kasty: wyróżnikiem jest tu jedność zajęć zawodowych, czy też w klasach społecznych, gdzie miernikiem jednorodności są: zawód, wykształcenie, styl życia.

Cechy tłumu

Le Bon wskazuje na to, ze tłum cechują:

• impulsywność, zmienność i drażliwość

• nietolerancja

• autokratyzm, konserwatyzm

• podatność na sugestie i łatwowierność

Gabriel Tarde

Kontynuatorem nurtu psychologistycznego obok Le Bona był Gabriel Tarde. Uznawał on, że również fakty psychologiczne rzutują na istotę i funkcjonowanie społeczeństwa, natomiast istotnych priorytetów, jeśli chodzi o jego istotę, upatrywał w funkcjonowaniu na określonym terytorium. Więź społeczna była jego zdaniem nawiązywana za pośrednictwem opinii masowej, której źródeł między innymi upatrywał w przywódcy, jego cechach, jak też w środkach wymiany opinii społecznej (intensyfikacja mediów => intensyfikacja naśladownictwa). Istotne znaczenie dla ewolucji społeczeństwa mają wynalazki bo jednostki, poprzez naśladownictwo (świadomie lub nie), implementują zmiany wprowadzone za ich pośrednictwem.

Wprowadził użyteczne dla teorii kategorie analityczne:

1. tłum (rozumiany podobnie jak u Le Bona)

2. publiczność

Według niego różnica pomiędzy tłumem a publicznością jest o tyle istotna, że tłum zbiera się w określonym celu a publiczność owych celów nie realizuje, a na ogół ma charakter rozrywkowy.

Tłum może być zróżnicowany (np. czy agresywny).

Mówi o występowaniu w tłumie zjawiska zaraźliwości złudzeń: jednostce wydaje się pod wpływem zbiorowej sugestii, że widzi np. tratwę ratunkową z machającymi rozbitkami podczas gdy w rzeczywistości to gałęzie drzewa.

Tłumem można umiejętnie kierować (ważna jest charyzma przywódcy) wywołując najskrajniejsze zachowania - od zbiorowego bohaterstwa do zbiorowego skurwysyństwa. Ważne są cechy władzy - tłum jest potulny wobec siły, dobrocią się wobec niego wiele nie wskóra.

Tarde, obok wynalazków, za nośnik mentalności tłumu uznawał obyczaj, charakterystyczny dla tradycyjnego społeczeństwa, oraz modę, która charakteryzuje społeczeństwa nowatorskie.

Społeczeństwo podlega dwóm prawom: prawu naśladownictwa (tzw. adaptacji) i prawu opozycji powszechnej. Poznanie owych praw, rządzących społeczeństwem (a zwłaszcza dotyczących naśladownictwa) umożliwia poznanie praw społecznych. Tarde, obok faktu psychologicznego, uznał również naśladownictwo za fakt społeczny. Podkreślał rolę wynalazców, którzy mogą wnieść innowacje i wprowadzać rozwój społeczny ale tylko wówczas, jeżeli taki wynalazca będzie się cieszyć charyzmą czy autorytetem, kiedy zostanie powszechnie uznany za przewodnika tłumu. Może się jednak też zdarzyć, że innowacja zostanie wprowadzona w drodze przypadku.

A. W. Mc Dougall i instynktywizm kulturowy

Przedstawicielem również w jakimś stopniu psychologizmu ale uznanym w socjologii za kreatora nurtu instynktywistyczno - kulturowego był Mac Dougall. Ten nurt wywodzi się od założeń dotyczących pojęcia instynktu wprowadzonego przez Freuda. Zarówno Freud jak i tamci teoretycy uznają, że człowiek w swoich działaniach kieruje się naturalnymi popędami, instynktami, które zaspokajają w jakimś stopniu jego potrzeby.

Mc Dougall wyróżniał następujące rodzaje instynktów:

• instynkt ucieczki - towarzyszące uczucie strachu

• instynkt odrazy - wywoływany wstrętem

• ciekawość - powodowana instynktem zdziwienia

• instynkt pewności siebie - poczucie pewności siebie

• instynkt poniżania - poczucie niższości

• uczucie gniewu - instynkt wojowniczości

• czułość - instynkt rodzicielski

Ponadto jako motory ludzkiego działania wyróżnił instynkt seksualny, kolekcjonerski, konstruktorski, śmiechu.

Wszystkie te instynkty można sprowadzić do roli motoru życia ludzkiego. Jednocześnie jednak tym teoriom przypisuje się nadmierny redukcjonizm, jeśli chodzi o naturę człowieka.

Krytycy tych teorii uznają, że instynktywiści deprecjonują społeczną naturę człowieka bo nie uwzględniają tak podstawowej kategorii jaką jest osobowość społeczna. Zastępuje się bowiem rzeczywistego człowieka ideałem homo sapiensi ogranicza się jego naturę do przedstawiciela tylko konkretnego gatunku a jest on również twórcą nośników kultury. Mówił o tym między innymi w Krytyce teorii instynktywistyczno - kulturowych Florian Znaniecki.

Mac Dougal twierdził, że instynkt to zdolność jednostki do działania na wzruszeniach. Instynktywiści uznawali, że instynkt czy popęd, są to wrodzone dyspozycje człowieka mające charakter psychosocjologiczny i charakteryzujące się tym, że jednostka posiada umiejętność reagowania na określony przedmiot odpowiednim wzruszeniem. Te wzruszenia będą motywować ją albo do działania albo do pasywności.

Zygmunt Freud

Freud z kolei, podobnie jak instynktywiści, uznawał, iż człowiek działa za pośrednictwem popędów. W związku z tym można mówić o dualistycznej naturze człowieka:

• natura biologiczna

• natura społeczna

Dla kształtowania się natury społecznej (w tym osobowości społecznej) istotne znaczenie ma kultura, która ujarzmia biologiczną naturę człowieka a jednocześnie, stawiając mu określone wymogi, blokuje zaspokajanie popędów. Człowiek w swej naturze dąży do przyjemności i w związku z tym kultura stanowi źródło cierpień. Sygnalizował o tym również w swej teorii człowieka społecznego - homo duplex - Emil Durkheim.

Vilfredo Pareto

Psychologizm

Przedstawicielem psychologizmu i swoistej teorii dotyczącej psychologicznych właściwości człowieka, wykorzystywanych przez niego w świecie społecznym uznaje się pioniera teorii krążenia elit, Vilfreda Pareto. Według niego człowiek ma charakter racjonalny. Społeczeństwo dąży do postępu. Dostrzega on konstruktywizm jednostki w świecie społecznym. Uznaje bowiem, że nie tylko społeczeństwo oddziaływuje na jednostkę (determinizm strukturalny) ale istnieje sprzężenie zwrotne, tzn. że zarówno społeczeństwo działa na jednostkę, ale też pewne jego elementy (zarówno realne tj. położenie geograficzne, fauna itp. realia, w których funkcjonuje społeczeństwo zorganizowane w państwo) jak i elementy o charakterze niematerialnym (tj. np. zdolność myślenia, wiedza itp. pojmowane jao wewnętrzne) mają wpływ na całokształt społeczeństwa.

Uznał on, w przeciwieństwie do teoretyków psychologii tłumu, że pojęcie podświadomości jest nielogiczne, natomiast częściowo odniósł się do teorii instynktywistycznej i pojmował instynkt podobnie jak Tarde, jako molekułę i jednocześnie zdolność człowieka do reagowania na przedmiot wzruszeniami. Uznawał jednak, że motywacji ludzkich nie można sprowadzić wyłącznie do instynktów, bo człowiek ma bardziej złożoną naturę.

Wskazywał na istotną motywację ekonomiczną zwracając uwagę na to, że zarówno homo sapiens jak też i homo oeconomicus (a więc jednostka dążąca do maksymalizacji zysku) zubażają naturę człowieka ponieważ istotnym elementem społecznej jego natury są również wierzenia religijne i uczucia, w związku z czym można mówić, że przedmiotem zainteresowania nauk społecznych powinny być zarówno interesy rzeczywiste, które można tłumaczyć za pośrednictwem logiki, jak też interesy o charakterze niematerialnym, wyrażane przez uczucia i instynkty (interesy pozalogiczne). Tym samym życie społeczne człowieka to domena dwojakiego rodzaju czynności: logicznych i pozalogicznych.

Zachowania zdeterminowane przez logikę umożliwiane są przez zdolności poznawcze człowieka, wiedzę o faktach, zdarzeniach itp. Zachowania pozalogiczne warunkowane są instynktami i uczuciami, w związku z czym homo oeconomicus rządzi logika a druga natura ludzka, rządzona uczuciami i instynktami to homo irrationalis(człowiek irracjonalny).

Rezydua i derywacje

Na użytek owej dualistycznej natury człowieka Pareto wprowadził charakterystyczne dla siebie kategorie analityczne: rezydua i derywacje.

Rezydua mają fundamentalny charakter ponieważ można je identyfikować z instynktami biologicznymi, które preorientują zaspokojenie ludzkich potrzeb oraz tym samym orientują działania ludzkie na wartości. Wyróżnił następujące klasyfikacje rezyduów: kombinacji, utrwalania grupy, towarzyskości, uzewnętrzniania uczuć, indywidualizmu i seksu.

Derywacje to uzasadnienia ideologiczne podjętych czynności (inaczej - uzasadnienia ideologiczne rezyduów).

Z Wikipedii:

Rezydua - wynikają z psychologicznej podstawy, są ukryte, nikt ich nie formułuje, są najsilniejszym elementem oddziaływania na ludzi, utrwalone wyobrażenia, nie zmieniają się, są podstawą, sprawiają że życie społeczne ma charakter względnie trwały.

Różne typy rezyduów:

a) rezyduum kombinowania - układania na nowo wyobrażeń i pojęć,

b) rezyduum utrwalania - swojej pozycji w środowisku społ.,

c) rezyduum ekspresji - każdy dąży do pokazywania swoich uczuć,

d) rezyduum towarzyskie - potrzeba podtrzymywania kontaktów z innymi jednostkami,

e) rezyduum rozwijania własnej osobowości, czasem tworzenie jej na nowo,

f) rezyduum dążeń seksualnych.

Derywacja - pojęcie wprowadzone do socjologii przez Vilfreda Pareto oznaczające wszelkiego typu pozalogiczne uzasadnienia ludzkiego działania. Według Pareto istnieją cztery typy derywacji:

1. Derywacja w postaci sformułowania ''Tak trzeba działać'';

2. Derywacje wykorzystujące wieloznaczności semantyczne;

3. Derywacje odnoszące się do autorytetów;

4. Derywacje odnoszące się do sił i istot nadprzyrodzonych

Teoria krążenia elit

Pareto uznany jest za twórcę i opisuje dwa cykle krążenia elit:

• ekonomiczny (spekulanci i rentierzy)

• psychologiczny (lisy i lwy)

Uznał on, że w każdym społeczeństwie można mówić o dwojakiego rodzaju cyrkulacji elit ponieważ, podobnie jak w późniejszym okresie przyjął to Ralph Dahrendorf, wskazywał, że owa cyrkulacja wiąże się z rozwojem społecznym, który to ma charakter cykliczny. Każde społeczeństwo przeżywa dwie fazy - equilibrium (równowagi społecznej) i dezequilibrium (dezintegracji społecznej, zachwiania równowagi sił społecznych), po czym następuje kolejna faza równowagi społecznej.

Według Pareto możliwe są w społeczeństwie dwa rodzaje cykli przebiegu stanu equilibrium i dezequilibrium.

Jeden cykl jest nazywany cyklem psychologicznym, ponieważ opiera się wyraźnie na psychologicznych cechach jednostek, które Pareto ujął w kategorię rezyduów. Jest to cykl powszechnie znany w literaturze pod nazwą lwy-lisy. Strategie ludzi, którym przypisuje się miano lisów, i ich działania opierają się na sprycie, chytrości i przebiegłości. Strategia lwów natomiast opiera się na przemocy.

W związku z tym cykl lwy-lisy związany jest z faktem, iż wówczas kiedy lwy należą do elit politycznych czy sprawują władzę, to - jak sama nazwa wskazuje - sprawują ją w oparciu o zasady, jakie sugerował Machiavelli, tzn. cechuje je konserwatyzm, ostrożność tradycjonalizm, pryncypializm, kult ciągłości i stabilności. Ponieważ są konserwatywni i realizują idee makiawelizmu, to ich rządy są legitymowane za pośrednictwem siły, przemocy i podboju.

Lisy natomiast, jako kategorię osób rządzonych i będących w opozycji, cechuje chytrość, przebiegłość, gotowość do podjęcia ryzyka (a więc innowacyjność), przedsiębiorczość. Charakterystyczną ich cechą jest również bunt przejawiający się w skłonnościach oportunistycznych. Wówczas gdy rządzą lwy, można mówić (do jakiegoś czasu) o istnieniu stanu równowagi społecznej, której podstawą jest przemoc. Jednocześnie instrumentami użytecznymi dla sprawowania przez nich rządów są: organizacja (instytucjonalizacja), zarządzanie i manipulacja. Po jakimś czasie trwania owego stanu równowagi społecznej, społeczeństwo zaczyna przejawiać niezadowolenie i wówczas mogą zaistnieć wg Pareto dwie sytuacje:

Chytre lisy dążące do innowacyjności, (1)albo po cichu, za pośrednictwem formalnych kanałów instytucjonalizacji władzy dokooptowują do osób sprawujących władzę bądź (2)obalają dotychczasowych rządzących w sposób radykalny, za pośrednictwem przewrotu rewolucyjnego, po czym, po jakimś czasie, proces powyższy powtarza się. Ma to miejsce wówczas, gdy istnieje sytuacja zagrożenia bądź konfliktu społecznego.

Drugą z kolei sytuacją, kiedy ma miejsce cyrkulacja elit, jest tzw. cykl ekonomiczny, znany w literaturze pod nazwą rentierzy-spekulanci.

Rentierów cechuje pracowitość, oszczędność, nastawienie na pewny zysk, opanowanie, skłonność do tradycjonalizmu, konserwatyzm.

Spekulantów natomiast cechuje operatywność, skłonność do podejmowania ryzyka, w związku z czym zachodzi podobna sytuacja jak omówiona powyżej w cyklu psychologicznym. Jeżeli społeczeństwo jest niezadowolone, zwłaszcza wtedy, gdy przyczyną owego niezadowolenia jest stagnacja, to spekulanci wykorzystują ową sytuację i bądź to dołączają do osób sprawujących władzę (a więc przenikają do elity) i powoli wypierają dotychczasowych rządzących, bądź też dokonują radykalnego przewrotu w postaci rewolucji.

Jeżeli chodzi o współczesną myśl społeczną, można mówić, że w jakimś stopniu o cyrkulacji elit w społeczeństwie wyraźnie mówią Ralph Dahrendorf czy też Lewis Coser.

Dahrendorf, podobnie jak Pareto, uznał, że w każdym społeczeństwie wcześniej czy później dojdzie (dochodzi) do stanu equilibrium i dezequilibrium w wyniku zaistnienia konfliktu społecznego. Dahrendorf twierdził, że istnieje stan equilibrium, ma on miejsce wówczas, gdy osoby rządzące sprawują władzę i istnieje równowaga sił społecznych. Owa równowaga sił jest zapewniona tym, że osoby sprawujące władzę uzyskują niejako do tego społeczną legitymizację, przy czym źródłem tejże legitymizacji jest tak zwany obiektywny autorytet (u Pareto - określone rezydua). Miernikiem owego autorytetu zdaniem Dahrendorfa jest status społeczny jednostki a jego wykładnikiem są np. wykształcenie, pieniądze, charyzma, umiejętności, kompetencje.

Stan dezequilibrium (dezintegracji) ma miejsce wówczas, gdy rządzeni, którzy są w opozycji do rządzących, zaczynają się buntować, przy czym Dahrendorf uznaje, że muszą łącznie wystąpić dwa warunki potrzebne do wybuchu konfliktu:

1. Tzw, empiryczne warunki konfliktu - warunki, które mają miejsce w faktycznej rzeczywistości, wzbudzające niezadowolenie społeczne w postaci np. zubożenia społeczeństwa, nadmiernej dychotomii pomiędzy statusem majątkowym elit a występowaniem w społeczeństwie na dość znaczną skalę sfer biedy czy ubóstwa, intensyfikacja bezrobocia, nadmierny proces gratyfikacji swoich znajomych przez osoby sprawujące władzę.

2. Musi zaistnieć określony poziom świadomości ogólnospołecznej, przejawiający się w zorganizowaniu się rządzonych i zaistnieniu sytuacji konfliktowej.

Ów proces cyrkulacji stanu equilibrium i dezequilibrium Dahrendorf ujął w dwa terminy: dystrybucji władzy i redystrybucji władzy, wnikania i obalania.

Lewis Coser zaś sygnalizował również o tożsamych procesach ale upatrywał etiologii redystrybucji władzy (czyli tego konfliktu) w tak zwanej odmowie prawomocności systemu, co oznaczałoby, że społeczeństwo w stanie równowagi legitymuje (uprawomocnia) kogoś do sprawowania władzy, natomiast w pewnych warunkach, takich jak nielojalność elit władzy w stosunku do społeczeństwa, jak nadmierne nagradzanie tych, którzy są w układach z elitami i mają koneksje, czy też brak jakichkolwiek możliwości artykulacji interesów ogólnospołecznych za pośrednictwem legalnych kanałów sprawowania władzy (hermetyczność), wówczas to następuje stan dezintegracji społecznej.

W jakimś stopniu założenia Vilfreda Pareto jeżeli chodzi o etiologie przewrotów rewolucyjnych uznali przedstawiciele materializmu historycznego: Marks, Engels, Lenin.

Gaetano Mosca

W teorii socjologicznej wprawdzie powszechnie uznaje się Pareto za twórcę teorii krążenia elit i teoretyka, który pierwotnie dokonał dogłębnej analizy owego zjawiska, to jednak w literaturze przedmiotu czasem sygnalizuje się domniemanie popełnienia przez Pareto plagiatu a za faktycznego twórcę i pioniera samego terminu elita oraz kategorii krystalizacji elit w społeczeństwie uznaje się Gaetano Moskę.

Według niego termin elita jest zbyt wartościujący, w związku z czym bardziej właściwym jest posługiwanie się takimi terminami jak klasa polityczna czy też klasa rządząca. Swoje założenia oparł na stwierdzeniu, że każde społeczeństwo dzieli się na homogeniczną, rządzącą mniejszość czyli elitę, oraz heterogeniczną większość. Elity rządzące monopolizują władzę, korzystają z jej dobrodziejstw i wykonują funkcje polityczne, które władza za sobą niesie (aparat państwowy). Z kolei rządzeni jako zróżnicowana większość, kierowana i kontrolowana jest przez elity w sposób mniej lub bardziej zgodny z prawem.

Mosca wskazał również jednoznaczne powiązanie sprawowania władzy z wysokim statusem materialnym. Ten, kto ma bogactwo, ten według niego tworzy władzę. Stwierdzenie to jest również wiarygodne w państwach demokratycznych, bo ten, kto ma wykształcenie, ten na ogół posiada pieniądze, w związku z czym ma potencjalne możliwości udziału we władzy. Same elity rządzące Mosca dzieli na dwie warstwy:

• wyższą która monopolizuje funkcje decyzyjne,

• i niższą, która te decyzje wykonuje

W związku z tym możemy mówić o elitach (funkcja decyzyjna) i subelitach, których zadaniem poprzez wykonywanie decyzji elit jest również kształtowanie obrazu społeczeństwa.

Max Weber

Typ idealny

Ów jegomość wprowadził na użytek teorii socjologicznej kategorię tzw. typu idealnego. Nie można go identyfikować z jakimś modelem ideacyjnym, natomiast, jak sam Weber sygnalizował, jest to pewien system filozoficzny, w związku z czym możnaby było ów typ idealny interpretować na gruncie współczesnej teorii socjologicznej jako kategorię analityczną.

Współczesna teoria socjologiczna

Można mówić o dwóch jej rodzajach:

1. Teorie aksjonormatywne (dalekiego zasięgu) - o wysokim poziomie abstrakcji ponieważ ich punktem wyjściowym jest wprowadzenie przez teoretyka określonego pojęcia (np. klasa, warstwa), następnie zdefiniowanie tego pojęcia (np. co rozumie on przez klasę średnią), następnie, w oparciu o zasady logiki formułuje się na bazie owych kategorii aksjonormatywnych definicje pojęć, które określamy często mianem kategorii analitycznych, po czym w oparciu o owe twierdzenia formułujemy określoną teorię, w związku z czym ów typ idealny Webera można w jakimś stopniu porównywać do współczesnego terminu użytecznego na teorii socjologicznej jakim jest kategoria analityczna;

2. Drugim rodzajem wśród współczesnych teorii socjologicznych są teorie związków przyczynowych (tzw. teorie średniego zasięgu). Jak sama nazwa wskazuje, wychodzi się w nich od empirii, to znaczy, że są one formułowane na bazie procesu badawczego i konkretnych jego etapów.

Ów typ idealny Webera nie jest modelem ideacyjnym ale należy go analizować adekwatnie do konkretnej rzeczywistości. Według niego typ idealny na najbardziej podstawowym poziomie to koncepcja stworzona przez przedstawiciela nauk społecznych na podstawie jego teoretycznej orientacji i zainteresowań w celu uchwycenia zasadniczych cech danego zjawiska społecznego. Weber wyraźnie mówił, że obowiązkiem każdego socjologa jest stworzenie narzędzi pojęciowych, (czyli właśnie tych kategorii analitycznych w dzisiejszym rozumieniu) które to byłyby użyteczne zarówno dla socjologów jak i historyków.

Typ idealny to jest określona miara - pręt mierniczy - jak twierdzi Weber - jego funkcją jest porównanie z empiryczną rzeczywistością celem ustalenia rozbieżności bądź podobieństw, do faktycznej rzeczywistości, opisania ich (zjawisk społecznych) za pośrednictwem jak najbardziej jednoznacznych pojęć, ich zrozumienia i przyczynowego objaśnienia. Jednym z takich typów idealnych może być np. biurokracja czy stan wojny, ale może to być też, jak wynika z powyższych słów, każde zjawisko społeczne, w stosunku do którego socjolog posiada wiedzę teoretyczną i które stanowi przedmiot zainteresowań.

W oparciu bowiem o ową wiedzę można wyróżnić konkretne mierniki czy też elementy owego typu idealnego. Na przykład, jeżeli chodzi o biurokrację, to biurokraci nie powinni korzystać z błędnych informacji, przywódcy powinni unikać błędów strategicznych czy też błędów logicznych stanowiących źródło ich porażek. Nie powinni też podejmować decyzji kierując się emocjami czy też irracjonalnością.

Rodzaje typów idealnych wg Webera:

1. historyczne typy idealne - odnoszą się do zjawisk w różnych epokach historycznych: np. kryzys ekonomiczny, rewolucja przemysłowa

2. ogólne typy idealne - mają charakter socjologiczny, dotyczą konkretnych zjawisk mających miejsce w każdym społeczeństwie (klasa, warstwa, przywódca)

3. idealne typy działania - są to czyste typy działania oparte na motywach działającego podmiotu

4. strukturalne typy idealne - formy i skutki określonych działań społecznych rozpatrywanych w kontekście społeczeństwa globalnego

Z uwagi na dynamizm, Weber wyróżniał:

• typy idealne statyczne czyli pewne idealne stany rzeczy, które analizujemy na podstawie obserwacji świata rzeczywistego.

• typy idealne dynamiczne, które identyfikował z procesami społecznymi.

Działania społeczne

Webera uważa się również za twórcę takiej kategorii analitycznej jak działania społeczne. Znawcy analizujący myśl Webera w tym przedmiocie uznają, że interpretował on to pojęcie w sposób dualistyczny:

Zasadniczo można przyjąć, że termin ten odnosił Weber do działań jednostkowych czyli jednostki podejmującej w sposób świadomy, kierując się motywacjami, celami, określone działania. W związku z tym należy wyraźnie podkreślić wkład Webera w tym przedmiocie, ponieważ jako pierwszy wyraźnie wskazał różnicę pomiędzy zachowaniami a działaniami. Kategorię analityczną zachowanie społeczne należy wyraźnie rozpatrywać w kontekście psychologii społecznej, kierunku behawioralnego, gdzie każdy człowiek zachowuje się podobnie jak zwierzę - reaguje na bodźce zewnętrzne.

Natomiast działanie społeczne ma charakter w pełni świadomy, intencjonalny i przemyślany. Człowiekiem kierują pobudki, motywacje, czy też cel jaki chce osiągnąć.

Warto pamiętać, że z behawioryzmu, jeśli chodzi o kategorię zachowania, zapożyczono ową kategorię w takim kierunku współczesnym, jak behawioralna teoria wymiany społecznej. Przedstawicielem jej uznaje się Homansa. Podobnie jak Weber, interpretując zachowania ludzkie uznał on, że człowiek reaguje na bodźce. Wyróżnił więc kategorie zachowania i działania społecznego. Według niego, człowiek jako konformista dąży do uzyskania nagrody (czyli nobilitacji, gratyfikacji) ale nagrodą może być również uniknięcie kary. W związku z tym i kary i nagrody uznał jako bodźce stymulujące zachowania społeczne jednostek. Wobec powyższego wskazuje się, że myśl społeczna Webera w przedmiocie zachowania i działania społecznego wniosła wkład do behawioralnej teorii wymiany Homansa.

Behawioryzm (angielskie behaviour - zachowanie się) kierunek w psychologii XX w., popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia. Jest próbą zastosowania ścisłych, znanych z nauk przyrodniczych metod badawczych do badania ludzkiej psychiki. Behawioryzm doprowadził do ulepszenia metodologii nauk psychologicznych, kładąc nacisk na statystyczne zależności między obiektywnie mierzalnymi bodźcami i reakcjami. W swej złagodzonej postaci w dużym stopniu współtworzył współczesną teorię uczenia się, psychologię poznawczą oraz psychologię społeczną.

Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych będących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.). Zadaniem psychologii ma więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami (formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. B. zakładał, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Zmiany zachowania się człowieka stanowią wynik uczenia się nowych reakcji (nie mają znaczenia instynkty ani cechy wrodzone, dlatego b. nazywano teorią uczenia się).

W skrajnej postaci behawioryzm zakładał, że bardziej złożone zjawiska psychiczne, takie jak np. uczucia wyższe, czy struktury wpojone kulturowo, nie mają większego wpływu na działanie ludzi, lecz że ludzie podobnie jak wszystkie inne zwierzęta działają wg stosunkowo prostych zasad opierających na stałych, odruchowych lub wyuczonych reakcjach na bodźce. Według tego skrajnego poglądu, większość zdrowych osobników ludzkich, niezależnie od ich "zawartości mózgu" będzie w tych samych warunkach reagować podobnie na podobne zestawy bodźców. Teoria ta jest już jednak w zasadzie porzucona, gdyż stoi w sprzeczności z wieloma eksperymentami psychologicznymi dowodzącymi dużego znaczenia tzw. zmiennych pośredniczących podczas reakcji na konkretne bodźce.

Wikipedia, WIEM

Drugą płaszczyzną interpretacji pojęcia działania społecznego jest płaszczyzna makrostrukturalna, którą możnaby było rozpatrywać w kategorii sumy działań jednostkowych wywołujących określone zdarzenia społeczne.

W przypadku działań zbiorowych, Webera interesowały zasadniczo wzory i regularności owych działań, które byłyby użyteczne dla formułowania racjonalnej teorii socjologicznej. W jakimś stopniu rozpatrywanie działań zborowych w takim kontekście można interpretować jako użyteczne dla symbolicznego interakcjonizmu, ponieważ wprowadzając podział działań jednostkowych na celowo-racjonalne (czyli takie, których zadaniem jest spełnienie oczekiwań innych) można przenieść na płaszczyznę rozważań symbolicznego interakcjonizmu, kiedy to jednostka jako partner interakcji, w swoich działaniach przykłada perspektywę uogólnionego innego czyli w pewnym sensie całego społeczeństwa, spełniając oczekiwania ogólnospołeczne.

Weber wyróżnił również działania wartościowo-racjonalne, nakierowane na określoną wartość: przez świadomą wiarę w bezwarunkową, samoistną wartość etyczną, estetyczną, religijną, człowiek podejmuje się określonego zachowania bez względu na skutki, czyli działania wartościowo-racjonalne można rozpatrywać w kontekście działań, gdzie bodźcem dla jednostki są wyższe wartości autoteliczne. Można to odnosić do symbolicznego interakcjonizmu, kiedy partner interakcji jako aktor życia społecznego przedkłada perspektywę ogólnospołeczną - oczekiwań innych.

Trzeci rodzaj działań to działania afektywne, gdy jednostki kierują się uczuciami i emocjami.

Czwarty rodzaj to działania tradycjonalne. Jak sama nazwa wskazuje, wynikają z tradycji i utartych przyzwyczajeń.

Stratyfikacja społeczna

Webera uznaje się również za twórcę specyficznej stratyfikacji społecznej, ponieważ wskazał na trzy niejako kryteria, w oparciu o które można zróżnicować społeczeństwo. Są to:

Klasy - kryterium wyróżnienia jest przede wszystkim status majątkowy. Można tutaj mówić, że wyróżnikiem, obok stanu posiadania, jest również położenie jednostki na rynku ekonomicznym. Jeżeli chodzi o klasę, Weber wskazuje, że wielu ludziom wspólny jest swoisty element determinujący ich szanse życiowe. Element ów określany jest wyłącznie przez interesy ekonomiczne wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesem zarobkowym i to w warunkach rynku (położenie klasowe). Można więc mówić, że pojęcie klasy odnosi się do każdej kategorii ludzi znajdujących się w tym samym położeniu ekonomicznym (kryterium jest stan posiadania).

Stany społeczne - w oparciu o które możne również zróżnicować społeczeństwo. Zasadniczo można mówić tutaj o dwóch wyróżnikach:

• realizacja czy stosunek do cnót obywatelskich rozumianych tutaj jako honor

• styl życia prowadzony przez jednostki

Weber pisze o tym: w odróżnieniu od klas, stany są przeważnie wspólnotami rozumianymi jako amorficzną wspólnotę ludzi, których łączy typowy element losu życiowego warunkowany przez swoistą pozytywną lub negatywną ocenę honoru. Stan łączy się ze sposobem życia. Położenie stanowe odnosi się do konsumpcji wyprodukowanych towarów a nie do ich produkcji. Można więc mówić, że jednostka funkcjonująca w społeczeństwie żyje w kilku wymiarach: jest to porządek ekonomiczny, w którym wyróżnikiem jest przynależność do klas, porządek społeczny - wyróżnikiem jest przynależność do stanu społecznego. Jednostka funkcjonuje również w porządku politycznym - można mówić więc o zróżnicowaniu społeczeństwa z uwagi na strukturę panowania.

Panowanie definiowane jest przez Webera jako szansa posłuszeństwa pewnej grupy ludzi wobec określonych lub wszystkich rozkazów. Może się ono opierać na podstawach prawomocnych i nieprawomocnych. Zasadniczą podstawą władzy prawomocnej jest według Webera autorytet. O autorytecie, jako podstawie sprawowania władzy sygnalizuje Ralph Dahrendorf.

Źródła władzy

Jednocześnie źródłem prawomocnej władzy mogą być, obok autorytetu, takie instrumenty jak:

Element racjonalny (czyli przymus i prawo), co oznacza, że władza i prawo jest po to, aby być posłusznym i ich przestrzegać. Można to odnieść również do klasyków socjologii prawa, tzw. pozytywistów.

Racjonalizacja tradycjonalna - wiara w tradycję. Oznacza ona, że opiera się na powszechnej wierze w świętość obowiązujących od zawsze tradycji i prawomocność obdarzanych za jej pośrednictwem autorytetem osób sprawujących władzę (np. dziedziczenie)

Charyzmatyczny sposób sprawowania władzy. Osoba, która powszechnie cieszy się charyzmą jest legitymowana w społeczeństwie do sprawowania przywództwa politycznego. Wg Webera opiera się on na oddaniu osobie uważanej za bohaterską, świętą, obdarzoną nadzwyczajnym charakterem czy szczególnymi mocami (np. czynienia cudów) a także na normatywnym porządku usankcjonowanym przez taką osobę.

Jako idealny ustrój społeczno-polityczny uznawał Weber biurokrację.

Biurokracja

Biurokracja jest typem idealnym panowania legalnego, ponieważ osoby sprawujące władzę są zobligowane do przestrzegania prawa w społeczeństwie a tym samym, bezwzględnie je stosując, uniemożliwiają tym samym występowanie nadużyć w społeczeństwie. Biurokracja idealnotypowa to wg Webera: czysto biurokratyczne a zarazem biurokratyczno-monokratyczne dokumentowane administrowanie, stanowi, gdy idzie o precyzję, stabilność, dyscyplinę, sprężystość i niezawodność czyli przewidywalność, zarówno z perspektywy widzenia pana jak i interesantów, natężenie i zakres działań, formalną możliwość jego uniwersalnego zastosowania we wszystkich sferach, formę zdolną z czysto technicznych względów do najwyższej sprawności i we wszystkich tych znaczeniach z formalnego punktu widzenia najbardziej racjonalną postać panowania.

O tym, że stanowi ideał ustrojowy decyduje więc przewidywalność i skuteczność (pragmatyzm). Weber pisał: żadna maszyneria na świecie nie funkcjonuje tak precyzyjnie i do tego tak niewielkim kosztem, jak ten aparat złożony z ludzi. Racjonalna kalkulacja redukuje każdego pracownika do roli trybiku w tej biurokratycznej maszynie. On zaś, widząc siebie właśnie takim, będzie się starał o to, by przekształcić siebie w trochę większy tryb.

Weber wskazywał jednakże również na pewne mankamenty owego systemu. Pisał, że namiętność do biurokratyzowania doprowadza nas do rozpaczy, bowiem eliminuje działania społeczne kierowane wartościami. Sygnalizował, że biurokraci funkcjonujący w tym aparacie, którzy już zostali wprzęgnięci w ten mechanizm, nie mogą się z niego w żaden sposób uwolnić.

Biurokrację uznawał Weber za strukturę, biurokratów zaś za przedstawicieli owych struktur.

Cechy idealnej biurokracji:

1. ciągła organizacja funkcji, organów zobowiązanych do przestrzegania reguł;

2. każdy organ ma ściśle określony zakres kompetencji, obowiązków i uprawnień a tym samym ściśle wyznaczony zakres stosowania przymusu;

3. poszczególne organy społeczeństwa zorganizowanego w państwo są zorganizowane hierarchicznie;

4. sprawowanie rządów będzie mieć więc charakter czysto technicznym realizowania określonych reguł, w konsekwencji czego biurokratami mogą być tylko osoby kompetentne, cechujące się fachowym wykształceniem w tym przedmiocie;

5. personel organów sprawujących władzę nie jest właścicielem środków produkcji w związku z czym musi się rozliczyć ze środków, jakimi dysponuje

6. stanowisko sprawowane przez biurokratę jest tylko pewnym elementem, ogniwem w organizacji społecznej

7. decyzje podejmowane przez osoby sprawujące władzę są określane prawem, udokumentowane

Weber mówił również o formach panowania tradycjonalnego. Wyróżnił:

• gerontokrację, gdzie legitymacją do sprawowania władzy był wiek, który predestynował pokolenie starszych do sprawowania władzy ze względu na doświadczenie życiowe i mądrość.

• pierwotny patriarchalizm - rządy sprawują przywódcy dziedziczący stanowiska

• patrymonializm - panowanie tradycyjne, adekwatne do typu idealnego biurokracji, której podstawę stanowi administracja i wojsko

• feudalizm - oparty na wzajemnym podporządkowaniu w oparciu o prawo własności i zrutynizowane stosunki oparte na umowach pomiędzy przywódcą a poddanymi

deprywacja prawn. pozbawienie (kogoś) praw podmiotowych; psychol. stan psychiczny wynikający z braku zaspokojenia jakiejś istotnej potrzeby człowieka - biologicznej, sensorycznej, emocjonalnej, kulturowej czy społecznej.

zoon politikon - zwierzę polityczne (w rozumieniu „społeczne”)

niezapisana tablica

chyba odwrotnie, Durkheim był później

Etiologia (z łac. aetiologia - stwierdzenie przyczyny, z gr. aitiología - badanie przyczyn, od aitía - przyczyna i logós - słowo, nauka) - nauka badająca przyczyny zjawisk, procesów, faktów.

Politeja - ustrój stworzony przez Arystotelesa, gdzie przy równowadze bogatych i ludu dominującą pozycję zajmuje umiarkowany stan średni, który zapewnić ma rządy rozsądne i uczciwe odpowiadające postawie i osobowości tej grupy.

Paradygmat, w filozoficznej teorii poznania i metodologii ogólnie uznane osiągnięcie naukowe, które dostarcza modelowych rozwiązań w danej dziedzinie nauki, może też pociągać za sobą modelowe rozwiązania w dziedzinach pokrewnych i stawać się istotnym składnikiem poglądu na świat. W Oxford English Dictionary paradygmat jest zdefiniowany jako wzorzec lub najogólniejszy model lub jako wzorcowy przykład.

jak u Arystotelesa czysta forma

stanowione

rzecz publiczna - republika

Dychotomia (gr. dichotomos = przecięty na dwie części) - dwudzielność; podział na dwie części, wzajemnie się wykluczające i uzupełniające do całości.

człowiek człowiekowi wilkiem - wilki pewnie poczułyby się urażone takim porównaniem

teleologiczny - odnoszący się do teleologii; celowy; rozpatrujący co pod kątem widzenia celowości. Teleologia - finalizm, pogląd filoz., wg którego przebiegiem zjawisk rządzi nie tylko przyczynowość, ale i celowość.

u Hobbesa to niemożliwe bo spowodowałoby natychmiastowy rozpad społeczeństwa na zwalczające się osobniki

mam tu napisane triumwirat ale triumwirat to rządy trzech - albo ja się machnąłem albo Markowska - trzeba sprawdzić na nagraniu.

konflikt pomiędzy wartościami lub zjawiskami (teza i antyteza) generuje nową wartość czy zjawisko (synteza)

w ujęciu fukcjonalnym, społeczeństwo postrzegane jest jako system wzajemnie powiązanych ze sobą elementów kulturowych, pełniących funkcje na rzecz równowagi całości

daję abyś dawał

albo sui generis łac., swego rodzaju; w swoim (własnym) rodzaju; swoisty, osobliwy.

socjologizm (socjo- + gr. lógos `słowo; nauka') kierunek socjologiczny rozwijający się na przełomie XIX i XX w., uznający zjawiska społeczne za pierwotne, egzystencję psychiczną i kulturową człowieka zaś za ich pochodną; dlatego do badania wszelkich przejawów życia psychicznego należy stosować metody socjologiczne.

atrofia - med. zanik

W roku 1968 roku polski filozof Ryszard Siwiec popełnił w akcie protestu przeciwko totalitarnemu systemowi samobójstwo przez samopodpalenie w czasie uroczystości dożynkowych z udziałem dostojników partyjnych na stadionie Dziesięciolecia. Oto część nagrania, które sporządził kilka godzin przedtem: Ludzie, w których może jeszcze tkwi iskierka ludzkości, uczuć ludzkich, opamiętajcie się! Usłyszcie mój krzyk, krzyk szarego, zwyczajnego człowieka, syna narodu, który własną i cudzą wolność ukochał ponad wszystko, ponad własne życie, opamiętajcie się! Jeszcze nie jest za późno!

to akurat chyba już jest swego rodzaju standard, przynajmniej w RP

Promiskuityzm lub promiskuizm - przypadkowe kontakty seksualne z często zmienianymi partnerami, pozbawione więzi emocjonalnej.

Autokracja (gr. autokratés, samowładny) - system rządów sprawowany przez jedną osobę lub niewielką grupę osób, posiadającą nieograniczoną władzę, będącą poza jakąkolwiek kontrolą społeczną

autentyczna obserwacja opisana wśród innych przez Tarde - na statku wszyscy byli przekonani, że widzą rozbitków podczas gdy w rzeczywistości były to gałęzie pływających na wodzie konarów drzew

przydaje się Machiavelli i jego wskazówki - o lwie i lisie chociażby

Instytucjonalizacja - proces przechodzenia od niesformalizowanych sposobów działania społecznego do uregulowanych, względnie stałych form aktywności, podlegających społecznym sankcjom. Jest to też nadanie charakteru instytucji istniejącym formom działania, dzięki czemu stają się one obowiązujące.

Pierwszym badaczem, który wprowadził w życie empiryczny proces badawczy, przeprowadzając badania w terenie, był Bronisław Malinowski.

behawioryzm - kierunek w psychologii, rozpowszechniony gł. w USA, zakładający badanie nie zjawisk psychicznych, ale postępowania człowieka w oderwaniu od aktów świadomości, nie uwzględniający czynnika społ. w kształtowaniu psychiki ludzkiej.

uogólniony inny to termin używany w socjologii i psychologii społecznej, określający ogólne reguły społeczne, normy i wartości, które jednostka społeczna zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej i pojmować, że reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej znaczących innych, czyli bliskich osób, z którymi się utożsamia, ale że są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie.

wartości autoteliczne - autonomiczne, naczelne, centralne, zajmujące najważniejsze miejsce w hierarchii wartości, realizacja tych wartości jest dobrem samym w sobie

Patrymonializm (łac. patrymonium - rodowy majątek, dziedzictwo; gr. patre - ojciec) - ustrój polityczny - odmiana patriarchatu - charakterystyczny dla monarchii wczesnofeudalnych i pierwotnych grup plemiennych polegający na tym, że, dziedziczny władca jest właścicielem całego państwa.

5

---