HISTORIA MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ, SOCJOLOGICZNEJ

I EKONOMICZNEJ

dr Małgorzata Łuszczyńska

1. Ogólne założenia myśli sofickiej

Sofiści. Działali oni głównie w okresie humanistycznego oświecenia. Doktryna ich rozwija się przede wszystkim w V w.p.n.e. a celem ich działalności było nauczanie. Poprzedzał ich dorobek filozofów przyrody. Reprezentował ich Tales z Miletu, szkoła naturalizmu, Pitagoras. Sofiści nie tworzyli żadnej szkoły, nie byli filozofami z zawodu, nie byli wyznawcami jednego systemu filozoficznego, byli wędrownymi nauczycielami. Wywodzili się z tzw. wielkiej Grecji. Przybywali do Grecji gdzie witano ich z otwartymi rękami. VI-V wiek przed naszą erą powstał ten nurt (sofia- mądrość). Byli to pierwsi greccy pedagodzy. Byli podziwiani w Grecji jak bogowie. Duże ośrodki, w których istniał ustrój demokratyczny, tworzyły zapotrzebowanie na myślicieli. Tej wiedzy dostarczali sofiści. Sofiści jako pierwsi za swoje nauczanie pobierali wynagrodzenie, za co byli krytykowani. Uczyli wszystkiego na co wtedy było zapotrzebowanie, kładli nacisk na retorykę, sztukę prowadzenia sporów. Sofiści to burzyciele praw i autorytetów. Uważali, że prawda zależy od dyskusji a poziom dyskusji zależy od wiedzy dyskutantów. Nauczali jak zwyciężać
w dysputach, jak przemawiać dobrze i przekonywująco, czyli jak odnosić sukces. Było ich wielu. Każdy z nich mówił nieraz co innego. Pewne cechy
w sposobie pojmowania świata były tożsame. Podstawę ich teorii stanowiły dwie myśli dwóch czołowych sofistów. Protagoras powiedział: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”, zaś Gorgiasz, inny wielki sofista oznajmił: „Nic nie istnieje, a nawet gdyby istniało, to nikt nie mógłby o tym wiedzieć, a jeśliby kto o tym wiedział, to nie mógłby tego nikomu zakomunikować”. Z tych stwierdzeń sofiści rozwinęli pogląd, iż wiedza w ścisłym sensie jest nieosiągalna i, co za tym idzie, człowiek nie powinien kłopotać się szukaniem czegoś, czego nie jest
w stanie znaleźć. Zamiast tego - stwierdzali wierni słowom Protagorasa sofiści - każdy powinien „mierzyć” sprawy zgodnie ze swą naturą i potrzebami, bowiem to sam człowiek jest miarą wszelkich rzeczy.

Sofiści cechy charakterystyczne:

1. jak jeden mąż uważali, że ład społeczny w niewielkim stopniu zależy od wyroków nieba, nie ma czegoś takiego jak los, przeznaczenie, człowiek jest kowalem własnego losu.

2. stosunki społeczne kształtuje jednostka ( jej egoizm). Człowiek dzięki temu jest w stanie narzucić swoją wolę innym.

3. człowiek stoi w centralnym miejscy, jest miarą wszechrzeczy.

4. absolutny relatywizm

5. kwestia podejścia do prawdy - nie można poznać całej prawdy, można ją poznać w drodze dyskusji, decyduje o tym wiedza dyskutantów

Przedstawiciele sofistów - dwie grupy.

1. starszych : Protagoras z Abdery, Hipiasz z Elidy, Gorgiasz

2. młodszych: Kalikles i Trazymach

Podział nie ma znaczenia chronologicznego jest to podział zwyczajowy.

2. Geneza państwa w myśli Protagorasa

Urodzony około 480 roku. Uważał, że bogów nie ma, bo rozum ludzki jest zbyt ciasny, żeby to pojąć. Oskarżony został o bezbożność. Osoba wobec, której padło takie oskarżenie uciekała, nie czekała na proces. W 411 r. p.n.e wsiadł na statek a statek zatonął.

W starożytności jedyną osobą, która czekała na proces był Sokrates.

Relatywizm i zagadnienia społeczne prowadzą go do przekonania, że twór jakim jest państwo stworzyli ludzie dla swoich korzyści a wobec tego instytucje te nie są czymś absolutnym, doskonałym, nie mają charakteru wiecznego i podlegają zmianie. Państwo nie jest tworem Boga, jest tworem sztucznym, wykreowanym przez człowieka. Nie wszyscy sofiści uważali, że państwo jest tworem sztucznym. Skoro państwo tworzą ludzie zgodnie ze swoim interesem to prawo też jest tworem sztucznym wykreowanym przez człowieka i zgodnie z jego interesem. Zasady sprawiedliwości również są czymś sztucznym także wykreowanym przez człowieka. Skoro prawo stworzyli ludzie to oznacza, że większość podporządkowała się mniejszości. Rządzący muszą się opiekować poddanymi, by chronić prawo do życia, do zachowania zdrowia, posiadania potomstwa, zachowania własności intelektualnej. Umowny charakter państwa implikuje (pociąga za sobą) wolność i równość wszystkich obywateli.

Poprzez rozum ludzie „odkrywają” bogów, zaczynają się łączyć
w uprawianiu kultu, dalej jednak żyją w rozproszeniu. Do tego, aby mogli połączyć się w trwały sposób, brakuje im mądrości. Otrzymali mądrość dopiero od Zeusa, który wyposażył ich w poczucie prawa i wstyd. Każdy człowiek dostał je w jednakowym wymiarze, dlatego wszyscy mogli do państwa przystąpić. Państwo umożliwia im zaspokojenie potrzeb, jest więc tworem rozumnym, bo użytecznym. Ma oczywiście umowny charakter. Dzieje ludzkości charakteryzują więc dwa okresy: stan przedpaństwowy, w którym żyją w rozproszeniu, bez poczucia prawa i okres zorganizowania w państwo opierające się na cnocie obywatelskości. Umowa wymaga podporządkowania się i jest wyrażeniem zgody na karanie tych, którzy ją naruszają Skoro bogowie jednakowo wyposażyli ludzi w poczucie wstydu i poczucie prawa
a umowa jest początkiem państwa, to konsekwentne jest przekonanie Protagorasa, iż demokracja jest właściwą formą rządów, która najskuteczniej egzekwuje prawa. Podstawą państwa jest wartość jego obywateli. Od ich umiejętności życia w społeczności zależy pomyślność i stabilność państwa.

3. Doktryna Hippiasza z Elidy jako przedstawiciela myśli sofickiej

Hippiasz z Elidy traktował wszystkich jak krewnych, współobywateli świata. Przedstawiał wizję wspólnoty ludzkiej. Podstawą współobywatelstwa jest prawo natury. O współobywatelstwie decydował rozum, który pozwala odkodować te normy, które funkcjonują w naturze.

Obserwacja rzeczywistości i refleksja nad nią prowadziły Hippiasza do przekonania o przewadze praw natury w stosunku do konwencjonalnych instytucji społecznych. Jego zdaniem instytucje społeczne są ze swej natury umowne a prawa są dziełem ludzi. Wynikają one z umowy bądź też mogą być narzucone. Prawa ludzkie to prawa tyrańskie, często skierowane przeciw samym ludziom, krzywdzące, niesprawiedliwe i niedoskonałe. Istnieją jednakże inne prawa, które obowiązują powszechnie, a więc doskonalsze niż prawa państwowe. To prawa natury działają skuteczniej, człowiek bowiem może uniknąć odpowiedzialności przed państwem, ale przekroczenie prawa natury zawsze przynosi mu negatywne skutki. Prawo natury przesądza o tym, że ludzie są równi, natomiast wolność i niewola, panowanie i poddaństwo występujące w społeczeństwie są z nią sprzeczne. Państwo i prawo pozostają często w kolizji z prawem równości i dlatego mogą być oceniane negatywnie. Zatem w jego ujęciu widoczne jest dostrzeganie aktualnej sprzeczności pomiędzy prawem natury i prawem stanowionym, która nie wyklucza jednak ich zgodności w przyszłości. W konsekwencji Hippiasz skłania się do akceptacji demokratycznej formy rządów.

4. Starożytna teoria ustroju mieszanego

Ustrój mieszany to ustrój łączący elementy jedynowładztwa, arystokracji
i demokracji. Ustrój taki w odróżnieniu od innych, nie podlega zwyrodnieniu. Najtrwalsze jest państwo, w którym władza podzielona jest pomiędzy senat
(element arystokratyczny), zgromadzenie ludowe (element demokratyczny)
i konsula (element jedynowładztwa). Zasadą musi być równowaga poszczególnych części ustroju. Władze te w istocie powinny się wzajemnie hamować, choć również powinny ze sobą współpracować.

Koncepcja ustroju mieszanego.

Platon w dialogu „Prawa” prezentuje cztery aksjomaty (pewniki):

1. niektóre formy rządów należy ze sobą połączyć: monarchia + demokracja, pozostałe mogą się łączyć ale nie muszą

2. przeświadczenie, że sprawowanie nieograniczonej władzy deprawuje rządzących

3. teza, że skoro państwo rządzonych przez mędrców nie ma tzn., że rządzący nie są w stanie zdobyć pełni wiedzy i nie można im ufać. Stosując prawo rządzący mogą przybliżać się do pewnego ideału, dlatego rządzący powinni kierować się prawem, które będzie chroniło również jednostkę. Podległość prawna ma być bezwarunkowa.

4. udział władzy - najlepiej jest władzę podzielić między dwóch królów
   i wyodrębnić władzę zw. geruzją (rada starszych), która byłaby złożona ze starców.

Państwo II stopnia powinno być tworem mieszanym. Miało być podzielone na 5040 działek. Na czele stał właściciel udziału ziemskiego (rodzina pożądana, własność prywatna była już pożądana). Działek tych nie można było łączyć ani dzielić. Było to państwo prawa, miało wydzielone organy.

RADA 360.

Na czele państwa podzielonego na 4 części odpowiadające klasom społecznym stała Rada 360. Członkowie poszczególnych grup mieli losować kandydatów i na nich głosować. Dla dwóch wyższych klas udział w wyborach do Rady był obowiązkowy.

RADA KOMPETENCJE

1. stanowienie prawa

2. dokonywanie wyboru urzędników

3. sprawowanie wymiaru sprawiedliwości

Sprawy drobne (37 strażników praw). Były tez specjalne sądy, które miały sprawdzać sprawozdania od ustępujących urzędników.

Grupy społeczne miały się nawzajem pilnować. Platon uważał, że państwo nadal powinno mieć wpływ na kształtowanie życia społecznego. Było to państwo oparte na donosicielstwie, (państwo totalitarne) władza miała
o wszystkim wiedzieć. Terytorium państwa można było opuścić po uzyskaniu zezwolenia a zezwolenie mógł otrzymać człowiek, który ukończył 40 lat.

5. Klasyfikacja form ustrojowych w doktrynie Sokratesa

SOKRATES

Niezwykle barwna postać, skromny, bezinteresowny. Był odporny na głód, pragnienie, chłód, brak snu. Miał szacunek nawet przeciwników. Urodził się
w 469 roku. Był synem rzeźbiarza, matka - akuszerka. Stworzył typową metodę sokratyczną, zaczepiał ludzi i wykazywał im, że ich wiedza jest pozorna. Zadawał pytania co to jest dobro, piękno itd. i udowadniał, że zapytane osoby mają pozorną wiedzę.

Dwa oblicza : negatywne i pozytywne.

Znaczenie negatywne - mówił o sobie: „wiem, że nic nie wiem”.

Wykazywał, że prawda jest w nas ukryta, że wiemy co jest dobre i piękne, tylko ta wiedza jest w nas ukryta i trzeba ją umieć wydobyć. Doprowadzał do tego, że człowiek wyciągał wnioski. Sokrates uważał, że istnieje cnota, która jest dobrem moralnym związanym ze szczęściem. Źle może postępować tylko człowiek, który nie ma wiedzy, że czyni źle. Wszelkie zło pochodzi z braku cnoty. Chodził i nauczał. Miał rzeszę swoich uczniów, nie pobierał pieniędzy za nauczanie. Cieszył się dużym szacunkiem swoich uczniów. Miał skromny majątek ale mógł sobie pozwolić na to, żeby nie pracować. W 422 roku nad głową Sokratesa zawisła groźba śmierci. W 399 roku 70-letni Sokrates zasiadł na ławie oskarżonych. Był to typowy proces polityczny. Zarzucano mu psucie młodzieży. Sentencja wyroku brzmiała - jest winien, skazano go na karę śmierci. W trakcie procesu Sokrates oskarżał sędziów, że nie mają wiedzy
i moralnego prawa do oskarżania go. Nie wiedzą co to jest dobro a co zło i nie mają odpowiednich kompetencji. Sokrates w 399 roku p.n.e. na procesie wytoczonym mu za głoszenie niebezpiecznych idei twierdził, że powodem, dla którego filozofował było to, iż „nie zbadane życie nie jest warte życia”. Utrzymywał on, że prawie wszyscy mu współcześni spędzają swe życie goniąc za różnymi celami, jak sława, bogactwo, przyjemności, nie pytając wcale siebie, czy jest to naprawdę ważne. Jeśli nigdy nie zadadzą sobie takiego pytania i nie odpowiedzą na nie szczerze, to nigdy też nie będą wiedzieć, czy robili coś dobrego. Ich życie może okazać się zmierzaniem ku nieużytecznym, a nawet niebezpiecznym celom.

Oprócz procesu Chrystusa proces Sokratesa był najgłośniejszy w historii prawa. Był to spór o wartości. Sokrates uważał, że istnieją prawa stanowione, które są prawami niepisanymi, zakorzenionymi w ludzkiej naturze. Sokrates był uczniem Sofistów a później był ich krytykiem. Powiedział, że jeżeli chcemy by w państwie panował ład i porządek musimy przestrzegać prawa. Do wiedzy
i mądrości powinna prowadzić cnota. Kto ma wiedzę ma mądrość. Mądrość to cnota.

Sokrates wskazywał, że wiedza i cnota są tożsame, są tym samym. Udowadniał, że jeżeli wiedza nie starcza by być cnotliwym, to jest ona powierzchowna i niepełna. Cnota ma charakter ogólny i niezmienny, człowiek, poznawszy ją jest w stanie się jej nauczyć. Cnota, która jest jedynym dobrem jest niezbędna w życiu każdego człowieka, gdyż tylko ona powoduje szczęście i daje pożytek.

Sokrates, obok rozważań etycznych podejmował się też rozważań logicznych, zajmował się teorią wiedzy, czyli teorią jej poszukiwania, metodologią. Zdawał sobie sprawę, że osiągnięcie pewności jest bardzo trudne, ale w rozmowach
z uczniami zapewniał ich, że dołoży wszelkich starań, by odnaleźć prawdę. Metoda, jakiej używał polegała na dyskusji, czyli wymianie myśli i poglądów, umysłowej współpracy. Składały się na nią dwie części: pozytywna oraz negatywna.

Pierwsza z nich uczyła, jak pozbywać się fałszywych przekonań, druga - w jaki sposób zdobywać przekonania prawdziwe. W czasie dyskusji Sokrates przyjmował fałszywą tezę przeciwnika i za pomocą pytań zmuszał go do wyciągnięcia konsekwencji ze swojej tezy, co demaskowało fałsz. Sokrates umiał przyznać się do swojej niewiedzy, co oznacza że znał samego siebie, posiadał wiedzę psychologiczną.

Filozof twierdził, że zanim rozpocznie się badanie natury rzeczy powinno się uświadomić sobie skomplikowaną naturę poznania. Uważał, że każdy człowiek posiada prawdziwą wiedzę, ale często jest ona nieuświadomiona, dlatego należy pomóc mu wydobyć prawdę. Sokrates uznawał, że człowiek posiada intuicyjną wiedzę o cnocie, ta wiedza stanowiła oparcie dla jego filozoficznych wywodów. Swoje poszukiwania prawdy rozpoczynał od stwierdzenia uznanych i oczywistych faktów, które są zgodne z doświadczeniem. Następnie, na drodze analogii dochodził do wartości moralnych. Poszukiwał analogii, chciał przezwyciężyć względność oraz odnaleźć cechy wspólne przynależne danym wartościom moralnym. Sokrates poszukiwał cech ogólnych pojęć, takich jak na przykład pojęcie sprawiedliwości lub odwagi i odnalazłszy je tworzył ich definicje.

Podsumowując, filozofia Sokratesa posiada charakterystyczne cechy. Zakłada skrajny moralizm, który łączy się z intelektualizmem, zakładając, że cnota stanowi cel dla człowieka. Szczęście, cnota i rozum są nierozdzielne, współgrają ze sobą. Wiedza pojęta jest pojęciowo, a metodą, dzięki której dochodzi się do pojęć ogólnych jest indukcja. Wiedza jest powszechna
i ogólna. Filozofia Sokratesa stała się inspiracją dla późniejszych filozofów, czerpali z niej np. wybitni Platon i Arystoteles. Sokrates swoje myśli realizował w życiu, nigdy, nawet w obliczu śmierci nie wyrzekł się swoich wartości, których chciał nauczyć swoich uczniów.

Koncepcja mieszana ustrojowa

Sokrates wyróżniał następujące formy ustrojowe:

1. formy zdrowe

2. formy patologiczne

Monarchia może być w formie zdrowej (monarchia) i patologicznej (tyrania). Rządy ogółu to rządy demokracji. Demokracja jest zła bo jest oparta na niewiedzy. Demokracja to rządy gadułów i demagogów. Oligarchia oparta jest na żądzy posiadania. Anarchia będzie zawsze kiedy będzie rządziła większość. Rządzenie to sztuka, która wymaga wiedzy. Dobre formy to arystokracja i monarchia bo oparte są na wiedzy i altruizmie.

6. Idealizm obiektywny w doktrynie Platona

Platon (ARYSTOKLES 427 - 347 r. p. n. e.) żył w Atenach, w czasach ich największego rozkwitu. Pochodził ze znamienitego rodu, zdobył staranne wychowanie, kształcił ciało i umysł. Był artystą, kształcił swe zdolności poetyckie, malarskie i muzyczne. Wcześnie zaczął studiować, w wieku dwudziestu lat poznał Sokratesa, z którym przebywał 8 lat, do momentu jego śmierci. Po śmierci swego mistrza Platon opuścił Ateny, aby podróżować. Po 12 latach powrócił do Aten i jako doświadczony, dojrzały człowiek założył szkołę filozoficzną i poświęcił się pisaniu oraz pracy nauczycielskiej. Był indywidualistą, nie miał rodziny, mieszkał w swojej szkole wraz ze swoimi uczniami. Napisał 35 dialogów oraz grupę listów, w sumie 36 pism. W swojej Akademii nauczał przez 40 lat. Przez 20 lat uczył w niej także Arystoteles. Szkoła miała charakter religijny. Mianem Platon określił go nauczyciel wf-u. Platos znaczy szeroki.

Platon był wszechstronnie wykształcony, utalentowany muzycznie
i plastycznie, brał udział w olimpiadach. Miał wysokie szerokie czoło - miało ono znamionować myśliciela. Całe życie poświęcił pracy w szkole, wychowywaniu młodzieży męskiej. Wolał uczniów od uczennic. Zostawił po sobie dużo dzieł. Większość powstała w formie dialogów. Mają wysoką artystyczną wartość. Sam Platon z reguły nie jest postacią dialogów.

Pogląd Platona polegał na tym, że wiedza składa się ze zrozumienia tych aspektów świata, które się nigdy nie zmieniają. Platon wierzył, że świat zawiera takie składniki; zwał je ideami lub formami.

Powstawanie dzieł Platona.

1. dialogi okresu wczesnego: dialogi powstałe pod wpływem Sokratesa, Gorgiasz i I Księga Państwa, Obrona Sokratesa

2. dialogi okresu średniego, bogatego artystycznie, dialogi zawierają nauki o ideach, pozostałe Księgi Państwa

3. dialogi okresu późnego np.: Sofista, Polityka, Prawa

Platon urodził się (427 r.p.n.e) i zmarł ( 347 r.p.n.e.) tego samego dnia tj.
7 maja. Grecy obchodzili wówczas święto ku czci Apollina. Platon należał do tych myślicieli, którym przypisuje się rozległe horyzonty socjologiczne. Platon nie był socjologiem ale jego podejście do świata sprawia, że można go określić mianem socjologa.

Platon przez wielu uważany jest za największego filozofa Starożytności. Wyraża on postawę idealizmu obiektywnego, która przejawia się w nauce o ideach. Świat w jego ujęciu jest dwojaki: prawdziwy, wieczny, absolutny świat idei i nietrwały, złudny, nieprawdziwy świat, który narzuca się bezpośrednio naszym zmysłom. Dla Platona idee mają głównie postać bytów logicznych, choć niekiedy nadaje im znaczenie religijne.

Dla Platona charakterystyczny jest dualizm; świat składa się z dwóch części tak jak człowiek z duszy i ciała. Jest byt realny, byt, który my poznajemy zmysłami a to co istnieje jest zniszczalne, złudne. Drugi byt to byt nieobjęty zmysłami, można ten byt poznać przez pojęcia. Wszystko co istnieje
w rzeczywistości jest odbiciem pewnej idei. Najpierw musiała być idea, rzeczywistość postrzegamy przez zmysły.

Prawdą jest, że posiadamy ciało, ale mamy również duszę. I dzięki niej przynależymy do innego porządku, odmiennej rzeczywistości - rzeczywistości idei. Ponad światem zmysłowych fenomenów istnieje bowiem byt prawdziwy, którego cechą jest pełnia i doskonałość. Jest to byt niematerialny, rzeczywistość wiecznych i niezmiennych idei. Otóż tylko idee istnieją naprawdę. Rzeczy cielesne stają się i przemijają, znajdują się tedy między bytem i niebytem, istnieniem i nieistnieniem. Są tylko cieniem niczym obrazy na wodzie. Nie mają więc egzystencji samoistnej, lecz wtórną i zależną. Ich byt uzależniony jest od idei, których są refleksem.

Przykład: jest jaskinia, my jesteśmy jak ludzie skuci kajdanami, którzy siedzą tyłem do wejścia, przodem do ogniska. To co jest na zewnątrz obserwujemy przez gry cienia. I oto po pewnym czasie przestajemy odczuwać ucisk kajdan - zdaje nam się, że wiedziemy egzystencję wolną i niezależną. Cienie,
z którymi obcowaliśmy poczynają nam się jawić jako to co istnieje realnie, co ma byt samodzielny, co stanowi rzeczywistość prawdziwą.

Taka jest - zdaniem Platona - sytuacja człowieka. Żyje on w świecie pozoru, prowadzi egzystencję pustą, bez wartości i celu, jego wiedza jest tylko urojeniem. Ale człowiek ów ma wielką szansę, może wysiłkiem duszy wyzwolić się z kajdan i wyjść na światłość dnia, może osiągnąć prawdę i nadać życiu właściwy sens. Tą jego szansą jest filozofia.

Stanowisko Platona określamy mianem idealizmu obiektywnego. Idealizmu - ponieważ zakłada, że rzeczywistość jest w swej istocie czymś duchowym a nie materialnym. Obiektywnego - sądzi bowiem, że ów byt duchowy istnieje poza człowiekiem i niezależnie od jego świadomości, iż posiada on egzystencję samoistną. Ta właśnie rzeczywistość duchowa jest właściwym celem człowieka. Człowiek bowiem, który ogranicza się do fizycznego bytowania, zamyka się w świecie pozoru.

Idealizm obiektywny - poznajemy świat drogą zmysłową i umysłową. Lepsze poznanie to poznanie umysłowe. Świat idei nie ulega zmianom, przeobrażeniom. Każda zmiana byłaby zmianą na gorsze. Świat rzeczywisty ulega zmianom.

Według Platona nie należy się przywiązywać do świata rzeczy zmysłowych, należy panować nad własnymi namiętnościami i potrzebami i przezwyciężać naszą cielesną naturę. Doznania zmysłowe nie mogą nam dać wiedzy
o rzeczywistości prawdziwej. W poznaniu prawdy nie tylko nam nie pomagają, lecz szkodzą. Powinniśmy zatem zamknąć oczy i zatkać uszy, pogrążyć się
w sobie aby we własnej duszy odnaleźć prawdę.

7. Państwo w doktrynie Platona - geneza, klasyfikacja form ustrojowych oraz podstawowe założenia socjologiczne

Państwo zdaniem Platona.

Państwo wzięło się od łączenia się ludzi, którzy nie są samowystarczalni, nie są w stanie zapewnić sobie bezpieczeństwa. Jeden będzie produkował, inny będzie bronił, a jeszcze inny będzie robił coś innego.

Państwo idealne (I stopnia) ma kształt piramidy.

filozofowie

wojownicy

wytwórcy (rolnicy,

rzemieślnicy)

Są też trzy części duszy:

1. część pożądliwa (w okolicy żołądka, w brzuchu). Platon pierwszy powiedział o nieśmiertelności duszy i śmiertelnym ciele. Dusza jest grzeszna, ciało jest więzieniem dla duszy. Ta część duszy składa się
   z potrzeb i pragnień człowieka, takich jak jedzenie, picie czy seks.

2. część popędliwa (element dzielności czyli ten, który czyni kogoś odważnym lub tchórzliwym i daje mu siłę woli)

3. cześć rozumna - rozrasta się w duszy, gdy demon wlewa mu pierwiastek złota. To ta część duszy, która pozwala człowiekowi rozumować, argumentować, rozważać.

Rozum powinien rozkazywać pragnieniom, zaś element dzielności winien wspomagać werdykty rozumu, a więc utrzymywać pożądania pod kontrolą. Pożądania nie powinny być całkowicie tłumione, lecz powinny być zaspokajane tylko wtedy, gdy rozum powie, że jest to właściwe. Jeśli ktoś znajduje się zbyt silnie pod władzą rozumu, to jego życie emocjonalne będzie upośledzone. Platon twierdził, iż ktoś jest psychicznie zdrowy, gdy wszystkie trzy części jego duszy funkcjonują harmonijnie.

Skoro państwo nie jest niczym innym jak „indywiduum pisanym z dużej litery”, to powyższa analiza może zostać i do niego zastosowana. Państwo idealne składałoby się z trzech klas: władców, którzy nim zarządzają, wojowników, którzy go bronią oraz wszystkich pozostałych obywateli dostarczających tak istotnych dla życia rzeczy, jak pożywienie czy schronienie.

Każda z tych klas odpowiada podziałowi indywidualnej duszy: klasa rządząca to rozumna część społeczeństwa, żołnierze to jego dzielna część, zaś pozostali obywatele to część pożądliwa.

Państwo idealne oznacza państwo podporządkowujące sobie swoich obywateli w sposób całkowity i bezwzględny.

rządzący

tak określał to Platon

rządzeni

Platon uznał, że w „społeczeństwie idealnym”, które przedstawił w swym dziele „Państwo”, konieczna będzie cenzura. Już wtedy wyobrażał sobie klasę ludzi rządzących. W takim społeczeństwie rządzący rozwijają swoje zdolności intelektualne i przyswajają wiedzę, dzięki czemu potrafią zrozumieć naturę dobrego życia. Człowiek, który przyswaja wiedzę, zwłaszcza o tym, co jest dobre, nigdy, według Platona, nie będzie działał źle. Uważał, iż najlepiej do rządzenia nadają się intelektualiści.

Rządzący nie mieli żadnej własności. W pogoni za dobrami materialnymi ludzie się demoralizują, dlatego lepiej żeby nie było własności prywatnej. Państwo miałoby być właścicielem i określałoby co jest komu potrzebne. Platon był zwolennikiem ujednostkowienia społeczeństwa. Unifikacja społeczeństwa miała dotyczyć zachowania, wyglądu, uczuć i myśli społeczeństwa. Państwo powinno mieć wpływ na myślenie obywateli. Wszyscy wojownicy mieli jednakowe prawa i obowiązki z tym wyjątkiem, że kobiety nie musiały np. targać ciężkich maszyn oblężniczych. Państwu miało być potrzebne potomstwo. Ludzie byli obserwowani a urzędnicy dobierali pary. Jeśli dana para nie miała potomstwa przez kilka lat, orzekany był przymusowy rozwód i osoby te łączone były w pary z innymi osobami. Dzieci były zabierane od rodziców i wychowywane w grupie póki nie ukończą 18 lat. Każdy dorosły kochał wszystkie dzieci jak swoje, nie wiedząc które jest jego a każde dziecko szanowało każdego dorosłego jak swojego rodzica. Dzieci poddawane były wszechstronnemu wykształceniu. W tym czasie poddawano je trzem typom testów, aby odróżnić przyszłych rządzących od tych, którzy staną się żołnierzami oraz rzemieślnikami. Testy zajmowały dwa lata. Były to częściowo sprawdziany sprawności fizycznej, częściowo intelektu oraz morale. Jednostki, które przechodziły te sprawdziany, zostawały starannie oddzielone dla dalszego treningu - głównie intelektualnego. Studiowały arytmetykę, geometrię figur i brył, astronomię i harmonię, aby przygotować się do abstrakcyjnego myślenia niezbędnego dla następującego po tym studiowania filozofii. Natomiast studiowanie filozofii jest zwieńczeniem ich teoretycznego przygotowania do rządzenia, bowiem doprowadzi ich do pełnej wiedzy o tym, co dobre. Druga część szkolenia była praktyczna: powierzano im niższej rangi urzędy administracyjne i stale obserwowano jak wykonują swe obowiązki. Po zdaniu wszystkich testów rządzący zaczną brać udział w faktycznym zarządzaniu społeczeństwem. Aby jednak uniknąć sytuacji, że przedkładają swój prywatny interes nad dobro publiczne, nie wolno im było zakładać własnych rodzin ani posiadać prywatnej własności.

Akademia platońska zaczęła podupadać. Arystoteles nie został po śmierci Platona postawiony na czele Akademii. Na czele Akademii stanął człowiek związany z Platonem. Filozofowie rekrutowali się z najbardziej wykształconych wojowników. Dla Platona najważniejsza jest wspólnota, która ma cel wyższy niż szczęście jednostki.

PAŃSTWO

Struktura państwa platońskiego miała przypominać ogromny organizm,
w którym wszystkie członki współpracują ze sobą, a jeden nie może istnieć bez drugiego. Platon uważał, że państwo nie może być zbyt duże. Państwo jest jak jeden wielki organizm, ludzie są tylko trybikami. Pod koniec życia Platon dokonuje rewizji swoich dialogów. W dziele „Prawo” kreśli wizje państwa II stopnia.

Monarchia, arystokracja, demokracja - władza państwowa miała być podzielona między monarchę, lud i możnych.

Teoria - 4 reguły:

1. zapewnienie państwu społeczno-politycznej równowagi

2. dochodzi do zmniejszenia trzech form rządów

3. dokonania społecznego podziału władzy między monarchę, możnych i lud

4. wzajemna kontrola realizowania zadań przez organy państwa

Hamulce ustrojowe - częściowe rozdzielenie sfer działania władzy. System ten wymuszał współpracę między tymi sferami. Ten ustrój pojawia się już
w starożytności.

Koncepcja ustroju mieszanego.

Platon w dialogu „Prawa” prezentuje cztery aksjomaty (pewniki):

5. niektóre formy rządów należy ze sobą połączyć: monarchia + demokracja, pozostałe mogą się łączyć ale nie muszą

6. przeświadczenie, że sprawowanie nieograniczonej władzy deprawuje rządzących

7. teza, że skoro państwo rządzonych przez mędrców nie ma tzn., że rządzący nie są w stanie zdobyć pełni wiedzy i nie można im ufać. Stosując prawo rządzący mogą przybliżać się do pewnego ideału, dlatego rządzący powinni kierować się prawem, które będzie chroniło również jednostkę. Podległość prawna ma być bezwarunkowa.

8. udział władzy - najlepiej jest władzę podzielić między dwóch królów
   i wyodrębnić władzę zw. geruzją (rada starszych), która byłaby złożona ze starców.

Państwo II stopnia powinno być tworem mieszanym. Miało być podzielone na 5040 działek. Na czele stał właściciel udziału ziemskiego (rodzina pożądana, własność prywatna była już pożądana). Działek tych nie można było łączyć ani dzielić. Było to państwo prawa, miało wydzielone organy.

RADA 360

Na czele państwa podzielonego na 4 części odpowiadające klasom społecznym stała Rada 360. Członkowie poszczególnych grup mieli losować kandydatów i na nich głosować. Dla dwóch wyższych klas udział w wyborach do Rady był obowiązkowy.

RADA KOMPETENCJE

4. stanowienie prawa

5. dokonywanie wyboru urzędników

6. sprawowanie wymiaru sprawiedliwości

Sprawy drobne (37 strażników praw). Były tez specjalne sądy, które miały sprawdzać sprawozdania od ustępujących urzędników.

Grupy społeczne miały się nawzajem pilnować. Platon uważał, że państwo nadal powinno mieć wpływ na kształtowanie życia społecznego. Było to państwo oparte na donosicielstwie,(państwo totalitarne) władza miała
o wszystkim wiedzieć. Terytorium państwa można było opuścić po uzyskaniu zezwolenia a zezwolenie mógł otrzymać człowiek, który ukończył 40 lat.

8. Myśl ekonomiczna Platona

Platon był przeciwny demokracji ateńskiej. Napisał pierwsze w dziejach ludzkości 2 modele Państwa Idealnego. Pierwszy - ucieczka do mitologicznej ery początku ludzkości, drugi - wzorzec państwo Spartańskie.

Rzeczpospolita

Stosując metodę dedukcyjną Platon opracował szczegółowe postulaty społeczne i ekonomiczne. W modelu Platona Państwo dominuje nad obywatelami. Państwo jest zobowiązane do realizacji najwyższego celu etycznego: cnoty przez wydawanie dobrych obywateli. Państwo musi być wszechmocne. Ingerencja państwa musi obejmować wszystkie dziedziny życia społecznego. Totalitaryzm państwowy obejmuje również gospodarkę. Problemy gospodarcze reguluje z góry przyjęty plan. W modelu tym nie ma miejsca dla rynku. W koncepcji Platona nie istnieją również prawa naturalne. Stosunki społeczno-ekonomiczne należy regulować prawami pozytywnymi ustalanymi przez Państwo.

Społeczeństwo Państwa Idealnego składa się z 3 klas:

1. filozofowie - klasa rządząca, jako najmądrzejsi rządzą w sposób absolutny i ustalają prawa. Żeby całkowicie poświęcić się odpowiedzialnym obowiązkom filozofowie muszą wyzbyć się osobistych pożądań. Nie mogą posiadać własności prywatnej, nie mogą zakładać rodzin. Mają żyć we wspólnocie majątku i żon. Ich dzieci wychowuje państwo. Ta ofiara jest konieczna aby bez reszty poświęcić się dla dobra ogółu.

Celem tego państwa nie jest wzrost dobrobytu szerokich mas społecznych, nie zwiększenie produkcji i nie problem lepszego podziału dochodu narodowego, ale cel idealny - osiągnięcie doskonałości przez obywateli. Platon zakładał wspólnotę dóbr nie dla całego narodu a jedynie dla klasy filozofów.

2. wojskowi - stróże państwa, są niezbędni dla egzekucji praw i ochrony państwa na zewnątrz.

3. trzecia klasa miała trudnić się pracą fizyczną. Obejmowała ona ludzi wolnych: rolników, rzemieślników i kupców, czyli wszystkich wykonujących czynności gospodarcze. Są oni wolni od ograniczeń gospodarczych
i rodzinnych. Klasa ta produkuje dobra ekonomiczne niezbędne dla klas wyższych. Niewolnicy nie zostali zaliczeni do żadnych z klas. Chociaż istniała możliwość awansu do wyższej klasy to jednak Platon zakładał dziedziczność zdolności co przeczyło tej możliwości.

Prawa

W prawach Platon nakreślił drugi obraz państwa idealnego, zmodyfikowany, bardziej bliski rzeczywistości i łatwiejszy do realizacji. Zaproponował demokratyzację własności oraz zrezygnował z podziału społeczeństwa na
3 klasy. Platon postulował upaństwowienie ziemi. Każdy wolny obywatel otrzymuje w dzierżawę wieczystą i użytkuje równy obszar ziemi. Dla zachowania umiaru gospodarczego państwo prowadzi politykę interwencyjną, m.in. ograniczanie produkcji oraz wymiany krajowej i zagranicznej. Państwo nie może dopuścić do nadmiernego bogacenia się niektórych obywateli, co prowadzi do nierówności ekonomicznych i społecznych. Ludzi wolnych wyłącza od zajęć rzemieślniczych i handlowych. Zajęcia te przekazuje cudzoziemcom i niewolnikom. Wymiany należy dokonywać bez zysku. Zabrania używania przy wymianie złota i srebra. Platon był wrogiem handlu zagranicznego i kruszców szlachetnych, które demoralizują społeczeństwo. Środki żywności miały być rozdzielone przez państwo. Państwo powinno być samowystarczalne. Filozof ten dostrzegł również znaczenie podziału pracy. Różnice w zdolnościach sprzyjają bowiem specjalizacji. Ponadto proponował wprowadzenie pieniądza z kruszcu nieszlachetnego oraz zakazu pobierania procentu. Konstrukcję państwa idealnego Platona stanowiły punktu wyjścia wszystkich późniejszych koncepcji kolektywistycznych.

9. Geneza i definicja państwa wg Arystotelesa

ARYSTOTELES

Urodził się w 384 roku p.n.e. Syn nadwornego lekarza. Na dworze poznał Aleksandra Macedońskiego, po śmierci którego założył własną szkołę, nowoczesną szkołę. Nim Arystoteles został nauczycielem Aleksandra zdobył gruntowną wiedzę filozoficzną w Akademii Platońskiej. Wstąpił do niej jako
17-letni młodzieniec. Spędził w Akademii 20 lat, ale nigdy nie został ortodoksyjnym platończykiem. Mawiał „nie będę drugim Sokratesem”. Szkoła Arystotelesa była instytutem naukowo-badawczym.

Arystoteles był pierwszym, który próbował uporządkować myślenie nie tylko co do treści, ale także stosownie do formy (logika formalna). Dokonał podziału nauk na trzy grupy: nauki teoretyczne (metafizyka, fizyka i matematyka), nauki praktyczne (etyka i polityka) oraz nauki wytwórcze (sztuka i retoryka). Zajmując się teorią polityki wyodrębnił trzy ustroje prawidłowe (monarchię, arystokrację i politeję) i trzy nieprawidłowe (tyranię, oligarchię i demokrację). Arystoteles pozostawił wiele prac poświęconych naukom przyrodniczym, zainteresował się nawet kosmologią, próbując dociec prawdziwego obrazu świata. Wywarł przemożny wpływ na dalszy rozwój nauki i filozofii europejskiej.

Dzieła: Polityka, Etyka Nikomachejska, Ustrój polityczny Aten.

Oryginale poglądy przedstawił Arystoteles w odniesieniu do istoty i genezy państwa. Podkreślał, że państwo jest tworem natury - rozumiał przez to społeczną naturę człowieka. Z natury swej musi żyć on w społeczeństwie, dopiero bowiem w nim osiąga autokarię, samowystarczalność. Celem państwa jest zapewnienie jego obywatelom dobrego życia, szczęścia i to zarówno
w sferze materialnej, jak i duchowej.

PAŃSTWO

Państwo pojawia się historycznie później niż rodzina czy osada. Jednak pod względem ważności dla ludzi ma ono pierwszorzędne znaczenie. Początek państwa tkwi w rodzinie, która opiera się na naturalnym łączeniu się kobiety
i mężczyzny dla podtrzymania gatunku oraz na naturalnym prawie władzy. Jako rodzaj wielkiej rodziny państwo ma niektóre cechy każdej z nich. Nie jest czymś zunifikowanym. Państwo jest zbiorem indywidualności, czyli połączeniem jednostek. Uważał, że o konkretnej postaci państwa decyduje szereg okoliczności, włącznie z jego geograficznym położeniem.

Arystoteles twierdził, że człowiek jest zwierzęciem politycznym. Człowiek jest bardziej stworzony do życia w zbiorowości. Instynkt życia stadnego popycha do grupowania się.

PAŃSTWO definicja I państwa.

Geneza i cele państwa.

Państwo - to wspólnota rodów i miejscowości utworzona w celu osiągnięcia doskonałego (szczęśliwego) i samowystarczalnego bytowania.

Arystoteles jest zwolennikiem małych państw. Państwo ma realizować te cele, które są ważne dla jednostki ale państwo jest wyżej od jednostki.

II definicja

Państwo to także swoisty organizm - uwydatniał współpracę różnych części.

10. Klasyfikacja form ustrojowych w myśli Arystotelesa

Ustrój państwowy wyraża się w strukturze społecznej rządów. W państwach demokratycznych rządzi lud, w oligarchicznych grupa ludzi, w monarchii jednostka. Forma rządów jest różna i zależna od wielu okoliczności. Wszystkie ustroje podzielić można na właściwe i niewłaściwe. Właściwymi Arystoteles nazywa te, które sprawowane są dla dobra ogółu, natomiast niewłaściwymi te, które służą osiąganiu korzyści przez jednostki, grupy bądź tylko lud.

KLASYFIKACJA FORM RZĄDÓW - trzy ustroje.

	jednostka	grupa	ogół
ustrój właściwy (dla dobra ogółu)	monarchia	arystokracja	politea
ustrój niewłaściwy (zdegenerowany) (we własnym interesie grupy)	tyrania	oligarchia	demokracja

Forma rządów uzależniona jest od tego w czyim interesie jest sprawowana władza.

Politea - ustrój, który zdaniem Arystotelesa jest ustrojem najlepszym. To ustrój, który jest wypadkową koncepcji równowagi. Odrzuca się czynnik najbogatszych i najbiedniejszych, zostaje klasa średnia i ona sprawuje władzę. Arystoteles uważa, że nie należy powierzać władzy bogatym ani biednym. Stan średni dba aby władza nie przechyliła się na żadną ze stron: bogatych czy biednych. Dla starożytnych najważniejsze jest poczucie bezpieczeństwa
i stabilizacji. To mieszanina oligarchii i demokracji, wolności i bogactwa.

Są trzy sposoby powstawania politei:

1. oligarchia + demokracja w równych częściach

2. oligarchia + demokracja w różnych częściach

3. nie łączenie elementów ale wybranych instytucji

Fundamenty politei:

1. społeczny podział władzy rodzi satysfakcje dla licznych grup społecznych

2. stan średni będzie dbał o to, aby władza nie przechyliła się na rzecz któregoś ze skrajnych ustrojów

Gwarantem ustroju może być:

1. czynnik obradujący nad sprawami państwowymi - Zgromadzenie ludowe (punkt ciężkości życia państwowego)

2. czynnik rządzący - urzędy kierownicze, władza polityczna i władza ekonomiczna

3. czynnik sądzący - jurysdykcja karna, administracyjna i cywilna.

To nie jest podział władzy. Władza jest jedna ale rozdzielona między trzy czynniki ustrojowe tworzące jedność. Nie ma mechanizmu, który zapewniałby równowagę władz. Ważniejsza była idea sprawiedliwości. Zdaniem Arystotelesa nie ma czystych form państwowych. Te formy ewoluują. Mogą występować w różnych wariantach:

• 4 rodzaje arystokracji

• 4 rodzaje oligarchii

• 4 rodzaje demokracji

• 5 rodzajów monarchii (królestw

11. Myśl ekonomiczna Arystotelesa

W dziele „Polityka” Arystoteles zawarł swoje najważniejsze poglądy ekonomiczne, a także skrytykował idee Platona, głównie wspólną własność oraz równy podział ziemi. Arystoteles również skonstruował państwo idealne. W przeciwieństwie do Platona, Arystoteles stosował metodę indukcji. Punktem wyjścia była dokładna analiza istniejących ówcześnie ustrojów społecznych,
z których wyeliminował wszystkie zbędne lub szkodliwe składniki.

Najwyższym dobrem u Arystotelesa jest szczęście, natomiast celem podstawowym państwa idealnego jest duchowe doskonalenie obywateli. Dobra materialne, czyli gospodarcze są jedynie środkiem realizacji tego celu. Cnota polega na umiarze, unikaniu skrajności, braku i nadmiaru. Korzystne jest wszystko co jest naturalne. Ideałem dla Arystotelesa jest naturalna gospodarka rolna. Zgodna z naturą ludzką jest również wymiana bez kupców i lichwiarzy. Uznawał on wymianę niezbędną naturalnej gospodarce rolnej. Ale krytykował handel jako zawód. Naturalną jest również własność prywatna. Własność wspólna rodzi zatargi, ludzie nie troszczą się o nią. Ponieważ ludzie z natury różnią się między sobą przy podziale dóbr, urzędów i zaszczytów obowiązuje zasada proporcjonalności, która jest zasadą sprawiedliwą. Natomiast przy wymianie dóbr obowiązuje sprawiedliwość zamierzona, równość prosta - równe za równe. Naturalnym zjawiskiem jest również niewolnictwo. Państwo jest naturalnym organem, w którym natura ludzka może osiągnąć pełen rozwój. Osiągnięcie największego szczęścia jednostki uzasadnia istnienie państwa. Arystoteles przyjmował umiarkowany interwencjonizm państwowy; niezbędna jest kontrola własności ziemi i przyrostu ludności. Arystoteles wyodrębnił gospodarkę naturalną i gospodarkę towarową. Gospodarka naturalna jest zgodna z naturą (gospodarstwa domowe), której celem jest zaspokojenie potrzeb, a nie osiąganie zysku. Gospodarką ta zajmuje się ekonomia.

W ramach tej gospodarki mogą występować 3 typy gospodarstw:

1. samowystarczalne

2. gospodarstwa wymiany bezpieniężnej

3. niesamowystarczalne gospodarstwa wymienne i pieniężne

W gospodarce towarowej działają gospodarstwa zarobkowe, których celem jest zdobycie bogactwa w postaci pieniędzy. Wymiana musi być sprawiedliwa, czyli istnieć równa wartość wymiany dóbr ekonomicznych. Arystoteles był pierwszym, który rozróżniał wartość użytkową i wartość wymienną.

Arystoteles dostrzegał również 3 funkcje pieniądza:

1. funkcja środka obiegu

2. miernik wartości

3. teauryzacji czyli gromadzenia

Najważniejsza funkcja 2, która pozwala na sprawiedliwą wymianę. Arystoteles potępiał i zakazywał pobierania procentu od pożyczonych pieniędzy jako najbardziej przeciwne naturze. Pieniądz wbrew naturze staje się tu celem,
a nie środkiem. Poglądy Arystotelesa na temat własności wartości pieniądza, własności i procentu były rozwijane w średniowieczu.

12. Koncepcja sprawiedliwości Arystotelesa

Szczególne znaczenie ma arystotelesowska koncepcja sprawiedliwości. Podejście takie aktualne jest i we współczesnej etyce. Wyróżniał on sprawiedliwość w znaczeniu ogólnym i szczegółowym: w ogólnym polega ona na wykonywaniu obowiązującego prawa niezależnie od jego treści,
w szczegółowym zaś sprawiedliwość przybiera postać formuły prostego egalitaryzmu: „każdemu równo” lub sprawiedliwości wyrównawczej. Sprawiedliwość wyrównująca bądź sprawiedliwość wymierzająca to taka, której formuła brzmi: „ każdemu tyle, ile mu się należy stosownie do jego wartości jednostkowej”. Przestrzeganie prawa mieści się więc w sferze wartości etycznych, a nie technicznych bądź politycznych. Obok tak rozumianej sprawiedliwości Arystoteles wskazuje więc na znaczenie poczucia słuszności korygującego sztywne prawo stanowione.

Sprawiedliwość - to cnota doskonała, przenika wszystko, stanowi harmonię wszystkiego - dwojakie znaczenie:

1. szersze - formalna

2. węższe - materialna - wyróżnić można:

1. sprawiedliwość wymierzającą (każdemu po równo)

2. sprawiedliwość rozdzielczą (równo oznacza najwyższy stopień niesprawiedliwości; każdemu według jego indywidualnych właściwości, zobowiązanie całości wobec części)

Sprawiedliwość prawna - obowiązek jednostki wobec grupy np. nakładanie podatków.

Według Arystotelesa obywatelami nie są wszyscy, którzy mieszkają na terenie państwa ale ci, którzy mają prawo uczestniczyć w wiecach.

Arystoteles wyróżnia prawo naturalne i prawo stanowione, które wskazują człowiekowi jak osiągnąć szczęście, ponieważ jest to celem i funkcją każdego prawa.

13. Stoicy - ramy czasowe szkoły, główni przedstawiciele
    i podstawowe założenia

Stoicyzm jest kierunkiem epoki hellenistycznej. To okres, w którym Ateny utraciły swoją dominującą pozycję w Grecji, a zarazem jest to czas upadku polis greckiego. Stoicyzm datuje się między 350 r. p.n.e a 200 r.n.e.
W funkcjonowaniu szkoły stoickiej wyróżnia się trzy okresy: klasyczny grecki, średni- przełomu republiki i cesarstwa w Rzymie, najmłodszy - czasu wielkich szkół prawniczych w Rzymie. Średni okres filozofii stoickiej zaczął się kiedy kierownikiem szkoły został, w 129 r. p. n. e. Panaitios z Rodos (185-110 r.
p. n. e.). Najwybitniejszym filozofem tamtego okresu był następca Panaitiosa, Poseidonios, który oparł swoją myśl na naukach ścisłych. Według niego duch stanowił siłę natury, tą samą, jaką jest siła życiowa.

Wśród stoików młodszego okresu najsławniejszymi myślicielami byli: Seneka (autor licznych popularnych pism takich jak: "O życiu szczęśliwym",
"O krótkości życia", "O gniewie"), Epiktet (ok. 50 - 130 r. p. n. e.; był niewolnikiem z Frygii, potem został nauczycielem filozofii w Rzymie), Marek Aureliusz (cesarz panujący w Rzymie w latach 161 -180 p. n. e., autor rozmyślań). Stoicy ci, zwłaszcza Seneka oraz Marek Aureliusz odeszli od pierwotnego materializmu propagowanego przez pierwszych stoików. Ich poglądy na świat miały charakter dualistyczny i spirytualistyczny, interesowali się etyką.

Filozofię stoicy dzielą na: fizykę, logikę i etykę. Wszystkie trzy działy zawierają nowe i oryginalne idee. Sam stoicyzm bywa jednak określany jako kierunek eklektyczny (eklektyczny - łączący różne odmienne style, koncepcje, pojęcia itp.;), zawierający w sobie zarówno elementy filozofii cyników, jak
i Platona, Arystotelesa, pitagorejczyków, sokratyków, sofistów czy sceptyków. Początkowo zwani oni byli zenoitami, od nazwiska twórcy szkoły Zenona
z Kation, później przyjęła się nazwa stoicy, która wywodziła się od słynnego
w Atenach portyku Stoa Poikile. Tam odbywały się spotkania ateńczyków i tam wykładał Zenon z Kation.

Na logikę składała się głównie teoria poznania. Stoicy uważali, iż poznanie ma charakter zmysłowy. Na podstawie zmysłów rozum tworzy pojęcia ogólne. Fizyka natomiast poznaje problemy wszechświata, dotyczy miejsca człowieka w świecie, określa teologiczną i deterministyczną zasadę wszechświata. Świat jest złożony z materii, ta zaś z dwóch elementów: biernego tworzywa i aktywnej pneumy. Pneuma jest czynnikiem ruchu i życia przenikającym świat. Dla stoików cieleśni są ludzie i bogowie. Świat zaś jest ojczyzną zarówno bogów, jak i ludzi. Wszystko co się dzieje, jest wyrazem woli boskiej, przenika ona bowiem cały wszechświat, rozum zaś zbliża ludzi do bogów. Największe osiągnięcia stoików odnoszą się do zagadnień etyki. Jest to konsekwencja tego, iż w centrum ich zainteresowania znalazł się człowiek
i jego społeczne otoczenie. Mimo, że rozum przenika świat, nie każdy człowiek jest mędrcem. Wszyscy ludzie posiadają jednak potencję do tego, aby stać się mędrcami. Uważali, że cnota jest wartością absolutną, dla wszystkich jednakową , która nie poddaje się stopniowaniu. Cnotą jest wiedza, stąd ludzie są albo głupi, albo mądrzy. Cnota, mądrość jest tożsama z wolnością - wolny jest jedynie człowiek mądry. Wolność jest stanem ducha, a nie stanem fizycznym. Dla stoików z idei równości intelektualnej wynikają konsekwencje
w postaci haseł równości społecznej. To właśnie stoicy w największym stopniu - w większym niż chrześcijaństwo - przyczynili się do zniesienia niewolnictwa. Nie oznacza to oczywiście, iż odrzucili oni społeczną nierówność. Problematyka państwa w początkowym okresie ich działalności zbytnio stoików nie interesowała. Wielkie znaczenie miała stoicka nauka o prawie,
a zwłaszcza wprowadzenie triady praw: prawa wiecznego, naturalnego, ludzkiego. Stoicyzm stał się też jednym ze źródeł chrześcijaństwa.

Poglądy etyczne stoików wiązały się przede wszystkim z ideą cnoty. Cnota to wartość absolutna, niepodzielna i niestopniowana. Cnota jest taka sama dla wszystkich: wolnych i niewolnych, kobiet i mężczyzn. Cnotę określali jako wewnętrzną siłę człowieka, pozwalającą na zachowanie umiaru
i opanowania pragnień. Człowiek powinien panować nad własnymi pragnieniami i uczuciami. Nie można pożądać dóbr zewnętrznych, które są od człowieka niezależne. Cnoty dzielili na kardynalne i podporządkowane. Do kardynalnych zaliczali: przezorność, dzielność, sprawiedliwość, umiarkowanie, zaś głupotę, tchórzostwo, niesprawiedliwość, rozwiązłość traktowali jako wady kardynalne. Stoicy nauczali, że dopóki człowiek nie uzyska niezależności, nie zdobędzie postawy obojętnej na zewnętrzne okoliczności, nie osiągnie szczęścia. Szczęście, cnota, niezależność i mądrość stanowić miały dla człowieka cel. Będzie to możliwe jedynie wtedy, kiedy człowiek dostosuje się do powszechnej harmonii, która panuje w boskiej, rozumnej i harmonijnej przyrodzie. Życie w zgodzie z naturą jest tym samym rozumne. Rozum stanowił dla stoików miarę ludzkiego postępowania, rozsądek, wiedza, rozum stanowiły cnotę. Byli bardzo radykalni w swych naukach, uznawali, że kto nie posiada pełnej cnoty, wcale jej nie posiada. Ludzi można podzielić na dobrych i złych, czyli cnotliwych i tych, nie posiadających cnoty. Rzeczami, o które człowiek powinien zabiegać są wartości duchowe, czyli talenty; cielesne, czyli sprawności zmysłów oraz zewnętrzne, czyli posiadanie dzieci. Wartości duchowe są ważniejsze od cielesnych, o nie bardziej należy się starać.

Stoicy dowodzili, iż ten kto żyje w zgodzie z zasadami rozumu, kieruje się mądrością i cnotą, ten jest w stanie żyć w zgodzie z samym sobą oraz ze społeczeństwem. Społeczeństwo, podobnie jak przyroda pojmowane było jako złożony organiczny zespół. Stoicyzm głosił ideały kosmopolityczne, postulował o zniesienie granic pomiędzy państwami narodowymi.

Etyka stoików, choć nacechowana była surową powagą i rozsądną trzeźwością, to niosła też w sobie gorącą wiarę w łatwość osiągnięcia dobra
i szczęścia w życiu.

14. Doktryna Polibiusza

Polibiusz urodził się w roku 200 p.n.e. Był synem stratega Związku Achajskiego. Pochodził z Megalopolis w Arkadii. Dziełami Polibiusza były: Dzieje, Taktyka i Biografia Filopoimena. Polibiusz w swoich poglądach politycznych nawiązywał do koncepcji cyklicznego rozwoju państw. Uważał, że każde państwo przechodzi etap rozwoju, osiąga szczyty, aby następnie przejść w stadium upadku. W większości ludzie są słabi i dlatego władzę osiągają silne jednostki. Ponieważ rządzący kierują się słusznością, toteż ludzie podporządkowują się ich władzy z przekonania, a nie ze strachu. Władza wodzów staje się stopniowo władzą królów. Początkowo władza królewska jest dożywotnia, szybko jednak degeneruje się, gdyż rządzący zapominają o sprawiedliwości i budzą sprzeciw poddanych. Najlepsi
z poddanych obalają jedynowładztwo i miejsce królestwa zajmuje forma arystokratyczna. Jest to najlepsza forma rządów, kiedy panującymi faktycznie powoduje dobro publiczne i interes państwa. Arystokrację zastępuje jednak oligarchia - skutek naruszania sprawiedliwości w pogoni za korzyściami. Ta forma również zostaje obalona. Lud zaś nauczony już niedobrymi doświadczeniami, sam na podstawie zasady równości dba o dobro publiczne. Jednak w demokracji rozpowszechnia się chciwość, brak skrupułów i przymus. Bogatsi pozbawieni są swojej własności, dlatego rychło na czele tłumu staje tyran, który szybko lud ujarzmia. Proces ten powtarza się. Taki jest cykl ustrojów. Polibiusz wyróżniał trzy prawidłowe formy państwa: królestwo, arystokrację i demokrację. O prawidłowości formy nie decyduje struktura władzy, lecz cel państwa. Stąd monarchii odpowiada niewłaściwa forma tyranii. Królestwo tym różni się od tyranii, że rządy w nim oparte są na rozumie
i rozwadze oraz na poparciu poddanych. Do arystokracji zbliżona jest pozornie oligarchia. W istocie są to najbardziej odległe od siebie formy rządów. Wprawdzie w oligarchii rządzi także elita, lecz jest to tylko elita najbogatszych. W arystokracji rządzą najrozumniejsi i najsprawiedliwsi powołani drogą wyborów. Demokracja jest z kolei formą państwa polegającą na poszanowaniu ustanowionych przez większość praw. Do form niewłaściwych zalicza się: jedynowładztwo, oligarchię i ochlokrację (Ochlokracja (z greckiego - "rządy motłochu"), forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez tłum.) Najlepszy - jego zdaniem - jest ustrój mieszany, łączący elementy jedynowładztwa, arystokracji i demokracji. Ustrój taki w odróżnieniu od innych, nie podlega zwyrodnieniu. Najtrwalsze jest państwo, w którym władza podzielona jest pomiędzy senat (element arystokratyczny), zgromadzenie ludowe (element demokratyczny) i konsula (element jedynowładztwa). Zasadą musi być równowaga poszczególnych części ustroju. Władze te w istocie powinny się wzajemnie hamować, choć również powinny ze sobą współpracować. Uosobieniem takiego doskonałego rozwiązania ustrojowego był, zdaniem Polibiusza, Rzym.

15. M. T. Cycero o państwie i prawie

Cycero Marek Tuliusz urodził się w r. 106 p.n.e. w Arpinum. Jego ojciec był kwitą, matka pochodziła z rodu senatorskiego. Otrzymał staranne wykształcenie w dziedzinie prawa, literatury, filozofii, retoryki. W latach 79-77 p.n.e. odbył podróż na wschód w celu uzupełnienia wykształcenia. Karierę rozpoczął jako obrońca sądowy w wieku 25 lat. W roku 66 p.n.e. Cycero zostaje pretorem. W 63 r. objął urząd konsula. Głównymi dziełami Cycerona były Republika, Prawa- oprócz nich szereg listów i mów sądowych. W swoim poglądach na państwo Cycero nawiązywał do idei Polibiusza. Przez państwo rozumiał „rzecz ludu” tj. zorganizowana masę ludu połączoną dla wspólnego pożytku wynikającego ze wspólnego bytowania, zespoloną przestrzeganiem tego samego prawa. Ludzie łączą się w państwo, gdyż wynika to z ich instynktu społecznego. Niezbędnym elementem każdego państwa jest więź prawna łącząca obywateli. Cycero opisuje trzy główne formy państwa: królestwo, arystokrację i demokrację. Istnieje również forma czwarta - łącząca elementy trzech poprzednich - mieszana. W zasadzie Cycero nie wyróżniał żadnej z nich, ponieważ wszystkie mają swoje wady i zalety, jednak rządy ludu „najmniej zasługują na poprawę”. Równość w republice jest w istocie największą nierównością, skoro jednakową pozycję zajmują zarówno najlepsi, jak i ludzie nikczemni. Demokracja ma zresztą zwyczaj wyróżniania wielu ludzi, w czym tkwi zarazem sprzeczność z postulatem równości. Z kolei rządy optymatów, najlepszych, w praktyce opierają się na opatrznie pojmowanej doskonałości tych ludzi. W praktyce optymaci to ludzie albo najbogatsi, albo pochodzący z najlepszych rodów. Taka forma rządów, w której za wybitnych uważa się najbogatszych, jest zdecydowanie zła. Najlepszą formą jest królestwo, ale tylko dopóty, dopóki zapewnia obywatelom bezstronne traktowanie, pomyślność i ład. Łatwo jednak monarchia może przerodzić się
w tyranię. Praktycznie więc najlepszą formą państwa nie jest żadna z form prostych, lecz mieszana. Najpełniej zapewnia ona stabilność rządów. Republika mieszana jest najtrwalszą formą, a trwałość swą zawdzięcza odpowiedniej strukturze władz, opartej na zasadzie kadencyjności, a także powszechnym i ugruntowanym poczuciu równości ludzi wolnych.

Prawo zdaniem Cycerona wywodzi się z rozumu. Ponieważ porządek natury odpowiada porządkowi rozumu, stąd wniosek, iż źródłem prawa jest natura. Jest to prawo wieczne wyprzedzające państwo. Ludzi i bogów łączy rozum. Cały świat jest wspólnym państwem bogów i ludzi. Z racji wyposażenia ludzi w rozum stają oni na czele hierarchii wszystkich istnień. Natura człowieka rozwija się i doskonali, dlatego człowiek stanowi prawa. Prawami dobrymi nazywa Cycero te, które wywodzą się z natury. To prawa sprawiedliwe. Podstawą prawa jest umiejętność rozróżnienia dobra i zła. Cycero uważa, że lepiej jest nawet zapobiec dobrej uchwale, niż pozwolić na uchwalenie złej. Człowiek sprawiedliwy baczy również, aby korzystanie z jego praw nie przyniosło innym krzywdy. Cycero podkreśla wychowawczy charakter prawa. Celem prawa nie jest represja, lecz nakłanianie ludzi do należytego zachowania. Podkreśla wymóg zgodności prawa stanowionego z prawem natury. Prawem jest dla Cycerona tylko taka norma, która jest wyprowadzona
z natury. Prawo stanowione jest ograniczoną terytorialnie, czasowo
i podmiotowo konkretyzacją prawa naturalnego. Przyjmuje on hierarchię praw. Na jej szczycie znajduje się prawo natury, którego źródłem jest wszechnatura. Niżej znajduje się prawo naturalne, które źródłem jest natura ludzka. Najniżej znajduje się prawo stanowione - produkt działalności legislatora. Poszczególne rodzaje praw mają różny zasięg oddziaływania zarówno terytorialny jak i podmiotowy. Różni je także sankcja. Za przekroczenie praw natury, sankcję wymierza sama natura. Jest nią brak szczęścia i spokoju.

16. Epikur i jego doktryna

Epikur urodził się na wyspie Samos w r. 341 p.n.e. Do Aten powrócił w wieku 18 lat. W młodości zetknął się z wieloma kierunkami filozoficznymi. W r. 306 p.n.e. założył własną szkołę, którą prowadził aż do śmierci. Pozostawił liczne teksty, z których część zaginęła. Zmarł w roku 270 p.n.e. Epikureizm wyraża się przez hedonistyczną (Hedonizm (z greckiego "rozkosz"), doktryna etyczna, wg której rozkosz jest najwyższym dobrem, celem życia i naczelnym motorem ludzkiego postępowania) etykę, materialistyczną fizykę i sensualistyczną (Sensualizm (łac. sensus zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń) teorię poznania. Płaszczyzna etyczna epikureizmu objawia się w wyznawaniu kultu życia i szczęścia, jako dobra zasadniczego. Od samego człowieka zależy jego szczęśliwy byt, stąd nie powinien on poszukiwać go nigdzie indziej niż
w samym sobie, w zaspokajaniu własnych potrzeb. Człowiek może osiągnąć szczęście w wewnętrznym spokoju. Istota przyjemności polega na uwolnieniu się od cierpień i niepokojów, toteż przez epikurejczyków zalecane jest umiarkowanie w każdym działaniu. Epikurejczycy uważali, że człowiek osiąga szczęście poprzez rozum i cnotę. Epikur pojmował cnotę jako sztukę osiągania przyjemności. Życie jest przyjemne, jeśli człowiek postępuje mądrze, pięknie
i sprawiedliwie. Z kolei takie postępowanie nie jest możliwe, jeśli nie żyje się przyjemnie. Człowieka unieszczęśliwiają: obawa przed niemożnością osiągnięcia szczęścia, obawa przed cierpieniem, przed bogami i śmiercią. Zdaniem epikurejczyków ród ludzki kształtował się długo. Było to swoiste głoszenie ewolucji, od atomu do człowieka. Najpierw pierwotnego, później cywilizowanego.

17. Doktryna cyników

Cynizm jest moralną filozofią tych, których życie straciło sens z powodu upadku zasad moralnych. Cynizm utrzymywał, że wszelkie wytwory cywilizacji są bezwartościowe - rząd, własność prywatna, małżeństwo, religia, niewolnictwo, luksus i wszystkie pozorne przyjemności zmysłowe. Ratunek można znaleźć porzucając społeczeństwo i wracając do prostego życia - do życia ascetycznego. W swoich poglądach etycznych cynicy głosili pochwałę świadomego egoizmu. Człowiek, w ich przekonaniu, jest naturalnie wolną jednostką, mającą żyć zgodnie z naturą. Właśnie takie życie jest cnotą.
W praktyce zalecali postawę, która miała polegać głównie na ograniczaniu swoich potrzeb, toteż głosili oni program minimalizmu życiowego, prostoty życia, wręcz ascezy. Człowiek powinien kształtować przede wszystkim swoją osobowość, niezależnie od reguł postępowania zalecanych przez państwo,
a wyrażanych w prawie czy etyce. Diogenes uważał np. że kobiety powinny być wspólne. Poglądy cyników bliskie były anarchizmowi, wyrażali oni bowiem idee społeczeństwa bezpaństwowego, które nie znałoby pieniędzy, wojska, instytucji siły, władzy i własności. Diogenes sądził, że jedynym państwem dobrze urządzonym byłoby państwo obejmujące cały świat. Państwo
w tradycyjnym kształcie, jako twór nienaturalny, jest złe z założenia.

Wcześni cynicy jak Diogenes praktykowali skromne i nawet nędzne życie do tego stopnia, że upodabniali się do zwierząt. W rzeczywistości słowo „cynik” pochodzi od greckiego „kunos”, które znaczy „podobny psu”. Diogenes na przykład żył w beczce i wyrzekł się wszelkich zbytków - ubioru, pożywienia, higieny osobistej itd. Istnieje znana opowieść o nim i Aleksandrze Wielkim, wówczas największym władcy świata. Aleksander złożył wizytę Diogenesowi
i spytał, czy jest coś, co mógłby dla niego zrobić, by poprawić mu nędzne warunki. Diogenes odpowiedział rzekomo: Tak, możesz odsłonić mi światło, bym widział słońce.

Cynicy utrzymywali, że świat jest z gruntu zły. Aby żyć poprawnie, ludzie muszą wyrzec się uczestnictwa w nim. Jeśli można znaleźć ratunek w świecie, to trzeba go znaleźć w sobie - na tym polega cnota. Tak więc cynicy głosili wyrzeczenie się dóbr świata, próbując przez to wykazać, że ignorując takie powierzchowności możemy pozbyć się lęku.

Przedstawiciele cyników: Antystenes (płodny pisarz ceniony za dobry styl.
Z racji swego pochodzenia był wyrazicielem poglądów dolnych warstw społecznych. Uważany obok Platona za najwybitniejszego ucznia Sokratesa), Krates (pochodził z Teb. Był uczniem Diogenesa. Był pierwszym wśród cyników, którzy posiadając majątek i stanowisko porzucił je, aby praktycznie realizować założenia szkoły cynickiej), Diogenes (pochodził z Synopy. Był uczniem Antystenesa. Uważano go za jednego z najpopularniejszych filozofów, a z jego życiem łączy się wiele anegdot i legend. Jedna głosi, iż mieszkał w beczce, a jego jedynym dobytkiem był płaszcz).

18. Dante Alighieri - koncepcja państwa i władzy

Dante Alighieri (1265-1321), najwybitniejszy poeta włoski i jeden
z największych w skali światowej. Obywatel Florencji, którą musiał opuścić jako polityczny wygnaniec, choć pełnił tam różne funkcje publiczne, m.in. priora (1300), członka rządzącej miastem signorii. Związał się z Partią Białych, która przegrała z Czarnymi, wiernymi papiestwu. Tułając się po Włoszech, znalazł wreszcie schronienie na dworze w Rawennie, gdzie umarł. Jest on twórcą Boskiej Komedii i traktatu De monarchia. Dante uważał, że świat powinien podlegać jednemu autorytetowi. Jest nim wszechświatowy cesarz. Tylko on może być głową uniwersalnej monarchii. Współczesny podzielony, walczący ze sobą świat oceniał jako zły, ponieważ rządzą w nim niemoralni, źli władcy. Republiki również źle funkcjonują, a kościół i papiestwo jest pełne grzechu. Żadna z instytucji nie ma autorytetu. Gwarancją życia w pokoju jest jedynie monarchia światowa, bowiem tylko ona może opanować chaos współczesnego świata. Gdy cesarz jako monarcha światowy posiądzie całą władzę, niczego nie będzie potrzebował. Daje to gwarancję należytej sprawiedliwości. Władza cesarza powinna być silna i nie skrępowana prawami. On jest prawodawcą, poszczególni zaś książęta mają je stosować
w konkretnych przypadkach. Cesarz ma być sędzią w sporach między książętami i tylko on może być bezstronnym sędzią kierującym się wyłącznie sprawiedliwością. Rządy cesarza wolnego od zawiści i chęci bogacenia się będą idealnie sprawiedliwe. Sprawiedliwe rządy gwarantują ludziom swobodę
i bezpieczeństwo. Dante uważał, iż cesarstwo światowe nawiązywać powinno do bohaterskich tradycji starożytnego Rzymu.

Cele wieczne - zbawienie i cele doczesne są równoważne. Żadna
z tych sfer nie może dominować. Państwo i Kościół są niezależne, zwłaszcza Kościół nie powinien włączać się w sprawy świeckie. Dante uważał, że państwo nie podlega papieżowi, którego władza ma tylko duchowy charakter. Podkreślał, że ani dekratały papieskie, ani tradycja Kościoła nie są autorytetem w sprawach wiary. Kościół nie powinien też wtrącać się w sprawy nauki. Rozdział nauki i wiary nie jest jednak przepaścią i nie wyklucza pewnej harmonii między nimi.

19. Św. Augustyn - koncepcja państwa

Augustyn Aureliusz urodził się w r. 354 w Tagesta w Numidii w Afryce Płn. Kształcił się w Kartaginie na zawodowego mówcę. Z czasem został nauczycielem retoryki. Studiował pisma Cycerona, które zainspirowały jego filozoficzne rozważania. Chociaż jego matka była chrześcijanką, początkowy stosunek Augustyna do religii był dość sceptyczny. W młodości był wyznawcą manicheizmu charakteryzującym się skrajnym dualizmem zła i dobra. Szybko uświadomił sobie jednak braki takiej doktryny i przeszedł na stronę sceptycyzmu akademickiego. Potem powrócił do filozofii platońskiej, z której czerpał. Augustyn dużo podróżował, poznawał różne teorie filozoficzne, religie, kultury. W końcu nawrócił się na wiarę chrześcijańską, odtąd jego filozofia miała w niej oparcie. Ochrzczony został w roku 387. W roku następnym powrócił do Afryki pełniąc tam funkcje kapłańskie. Stał się gorliwym obrońcą Kościoła. Coraz bardziej odchodził od badań filozoficznych w kierunku teologii.

Dzieła Św. Augustyna to m.in.: „O obyczajach Kościoła katolickiego”,
„O nieśmiertelności duszy”, „O wolnej woli”, „O państwie bożym”, „Wyznania”.

Wg Św. Augustyna u podstaw państwa znajduje się rodzina, która jest zaczątkiem państwa. Św. Augustyn podziela przekonanie Cycerona, iż państwo jest to wspólnota obywateli zawarta ku wspólnemu pożytkowi, połączonych wspólnym prawem. Uważa, że państwo istnieje wówczas gdy jest dobre i sprawiedliwe rządzone przez króla, grupę optymatów bądź przez cały lud. Przeciwnymi formami są: tyrania, „spiskująca klika” bądź brak państwa
w ogóle, jeśli bowiem lud przestał być sprawiedliwy, przestał być zarazem gromadą uznającą to samo prawo, a więc państwem. Cechą państwa jest sprawiedliwość. Obok sprawiedliwości państwo dąży do zapewnienia pokoju. W państwie ziemskim pokój jest nietrwały ma on jednak znaczenie i dla państwa niebieskiego, skoro oba są przemieszane na ziemi. Nie jest jednak pokojem pełnym, podobnie jak i sprawiedliwość ziemska nie jest pełna. Obok pokoju i sprawiedliwości szczególne znaczenie ma porządek polegający na „umieszczeniu różnych rzeczy na odpowiednim dla nich miejscu”. Św. Augustyn był zwolennikiem małych państw, a nie państwa światowego. Celami państwa są: porządek, jedność i pokój. Państwo ma zapewnić te wartości na podstawie prawa bożego. Państwo ma chronić swych obywateli przed wrogiem zewnętrznym i zapewnić pokój wewnętrzny i w tym względzie powinno być surowe. Do zadań tych dołączył także obowiązek państwa w zakresie karania herezji.

20. Św. Tomasz z Akwinu - problematyka państwa
    i władzy

Urodził się w roku 1225 pod Akwinem. Pochodził z arystokratycznej, wpływowej rodziny. W roku 1230 został oddany przez ojca do klasztoru benedyktynów w Monte Cassino, studiował w uniwersytecie w Neapolu,
a w 1243 został dominikaninem. Przebywał najpierw w Neapolu, potem
w Kolonii, gdzie słuchał wykładów Alberta Wielkiego. Od roku 1252 wykładał
w Paryżu, studiując na podstawie specjalnego papieskiego zezwolenia pisma zakazane Arystotelesa. W roku 1272 wysłano go do Neapolu w celu stworzenia szkoły. Zmarł w 1274 w drodze na sobór w Lugdunie.

Głównymi dziełami Św. Tomasza z Akwinu są: Summa teologiczna, Summa filozoficzna, Komentarze do Polityki Arystotelesa.

Czołową ideą przenikającą cały system Św. Tomasza jest hierarchia. Jest ona niezmienna i przenika zarówno świat przyrody, jak i społeczeństwo ludzkie, dotyczy także i duchowego świata aniołów. Na czele tej hierarchii stoi Bóg. Podstawowe zasady jego doktryny to założenie, iż filozofia i inne nauki są służebne w stosunku do teologii. Św. Tomasz przyjmował za Arystotelesem główne idee dotyczące państwa. W szczególności podzielał on pogląd
o społecznej naturze człowieka. Dla Św. Tomasza człowiek jest zwierzęciem politycznym, wyposażonym w społeczny instynkt. Człowiek nie jest w stanie sam zaspokoić swoich potrzeb i musi współdziałać z innymi. Wynika stąd naturalna potrzeba państwa i jego wysokie wartościowanie. Państwo jest bytem logicznie pierwszym w porównaniu do wszystkich innych form organizacji społeczeństwo - zarówno koniecznym, jak i zarazem pożytecznym. Ludzie są różni i różnymi drogami zmierzają do osiągnięcia swoich celów, stąd niezbędny jest czynnik ujednolicający ich działania. Jest nim państwo, które zapewnia wszystkim jedność zbiorowości (pokój) i porządek (hierarchia).

Władza w swej istocie pochodzi od Boga. Jest to jednak władza pojmowana jako kategoria abstrakcyjna. W praktyce poszczególne formy władzy i poszczególni panujący są ludzkiej proweniencji (pochodzenia). Konkretne instytucje zależą od prawa ludzkiego. Rządy mogą być sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Rząd niesprawiedliwy istnieje wówczas gdy władza jest źle nabyta bądź gdy jest ona nadużywana. Władza źle nabyta występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z niegodną osobą lub brakiem tytułu do jej sprawowania. Tylko w drugim przypadku poddani nie mają obowiązku słuchać władzy i mogą przeciwko niej wystąpić. Św. Tomasz ustanawia kilka wariantów od których zależy możliwość wystąpienia przeciwko władzy. Można to uczynić gdy występuje ona przeciwko prawom bożym
i podstawowym normom moralnym, przekracza granice swoich uprawnień, gdy legalny panujący postępuje niesprawiedliwie, a władze kościelne ustalą, iż takie panowanie nie leży w intencji Boga. Władza niesprawiedliwa może być jednak ustanowiona przez Boga jako dopust boży dla grzesznych poddanych.

Św. Tomasz przejął również od Arystotelesa koncepcję form państwa. Wyróżnia zatem ustroje dobre i złe: ustrój dobry i sprawiedliwy to taki,
w którym wolna społeczność kierowana jest przez panującego ku osiągnięciu wspólnego dobra, natomiast ustrój zły to taki, w którym nie dąży się do osiągnięcia dobra wspólnego. Formami złymi są: tyrania, oligarchia
i demokracja. Formami właściwymi są: politea, rządy optymatów i monarchia. Szczególną sympatią św. Tomasz darzy monarchię. Św. Tomasz pisał: „Większość ulega połączeniu przez zbliżenie do jedności, przeto lepiej rządzi jednostka niż wielu(..)Każdy rząd naturalny wywodzi się z jedności”.

21. Koncepcja władzy publicznej w ujęciu Jana z Salisbury

Jan z Salisbury to angielski filozof, humanista i uczony. Żył w latach ok. 1120 - 1180. Jego podstawowe prace to „Policraticus”, „Metalogicon”, „Historia Pontificalis”.

Jan z Salisbury rozróżniał wiele form ustrojowych. Pozostał jednak zwolennikiem władzy księcia, choć dostrzegał, iż rządy jednoosobowe przerodzić się mogą w tyrańskie. U Jana z Salisbury słowo książę (princes) oznacza każdego panującego, czy to cesarza, czy króla, czy barona.

Między tyranem i księciem - czytamy w głównym traktacie Jana - istnieje jedna, ale za to wielka różnica, mianowicie ten drugi posłuszny jest prawu, rządzi ludem zgodnie z jego normami i ma się tylko za sługę ludu. W ostatniej księdze Policraticusa Jan powtarza tezę ustanawiającą łącznik księcia i prawa zauważając, że filozofowie nazywają tyranem tego, który uciska lud, opierając swe rządy na sile, księciem zaś tego, który rządzi wedle wymagań prawa.

Poddani księcia tworzyli na terytorium, którym rządził, republikę (respublikę). Jan z Salisbury powołuje się na definicję państwa Plutarcha. Pisze: „…republika jest jak twierdzi Plutarch, rodzajem organizmu, który jest ożywiony poprzez otrzymanie nagrody boskiej, który kieruje się nakazem najwyższej prawości i który jest rządzony przez rodzaj roztropnego i racjonalnego zarządu”.

Głową politycznego "organizmu" był książę, sercem - jego doradcy, oczami, uszami i językiem - sędziowie i zarządcy prowincji, rękami - urzędnicy
i żołnierze, plecami - służący, żołądkiem i jelitami - urzędnicy skarbowi
i szafarze, stopami gospodarujący na ziemi mężowie, a każdy członek, mając własną rolę do spełnienia, winien był zajmować swoje miejsce i właściwie wypełniając swe funkcje starać się o powiększanie dobra całego organizmu. Podobnie jak ciało ludzkie, wspólnotę polityczną ożywiała dusza, spajająca to, co doczesne i przemijalne z tym, który jest wieczny - z Bogiem; rolę pośredników między naturalnym i nadnaturalnym spełniali oddani służbie Bożej i dlatego bezinteresowni duchowni.

Panujący, zgodnie ze wskazówkami Plutarcha powinni charakteryzować się czcią i szacunkiem do Boga, dyscypliną wewnętrzną, wykształceniem oraz miłością i opieką nad poddanymi. Książę jest sługą prawa. Jest to on władzą publiczną. O ile ludzie prywatni zajmują się tylko własnymi sprawami, książę musi dbać o całą rzeczpospolitą. Książę powinien dbać o jedność ciała politycznego tak, aby każdy z osobna i wszyscy razem byli członkami tego samego ciała. Państwo imituje naturę, czyli człowieka. Jest jednolitym organizmem posiadającym, jak każde ciało potrzebne mu członki. Natura zgromadziła rozum człowieka w głowie, a wszystkie członki poddała jego kontroli i zwierzchnictwu. Gdy więc wszystkie członki będą posłuszne głowie,
a głowa będzie zdrowa, wówczas wszystkie członki ciała będą właściwie działać.

Książę winien podporządkować się prawu, co czyni go znakomitszym, niż gdyby został cesarzem. Miecz czyli władzę, książę otrzymuje z rąk kościoła. Aby zostać księciem, trzeba być wybranym przez Boga, co znaczy, że trzeba mieć zgodę władz kościelnych. Kler dominuje nad władzą świecką, jest duszą państwa.

22. Istota państwa i prawa w myśli Marsyliusza z Padwy

Urodził się w roku 1275 w Padwie. Karierę rozpoczął w swoim rodzinnym mieście, interesowały go studia przyrodnicze i teologiczne. Jego wiedza przyniosła mu godność rektora uniwersytetu paryskiego. W Paryżu spotkał się ze zwolennikami Awerroesa, którego idee zaszczepiał w środowisku akademickim Padwy. Jego badania ściągnęły nań klątwę papieża. Marsyliusz schronił się na dworze Ludwika Bawarskiego, zmarł w roku 1343, pozostawiając po sobie liczne pisma. Był autorem Defensor pacis i Defensor minor. Doktryna jego pozostawała pod wyraźnym wpływem awerroistów. Uważał on, że filozof nie może się zajmować problemami wiary, nie mieszczą się one bowiem ani w doświadczeniu, ani w nauce. Prawd wiary nie można dowodzić rozumowo, nie mają one również cechy oczywistości. Religia spełnia jednak ważną funkcję w państwie, umacniając moralność. Marsyliusz podzielał powszechny wówczas pogląd o społecznej naturze człowieka. Uważał, że człowiek nie może żyć bez państwa. Społeczeństwo jest jednak destabilizowane (zachwianie stanu równowagi, zakłócenie rozwoju) przez egoizm jednostek. Walczą one pomiędzy sobą, toteż rolą państwa jest zapobieganie sporom i tępienie przestępców. Państwo jest najistotniejszym czynnikiem zapobiegania ludzkiemu egoizmowi. Nie jest istotny ustrój państwa ani nawet jego wartości etyczne. Przede wszystkim liczy się skuteczność państwa
w zapobieganiu i rozwiązywaniu konfliktów. Państwo jest przede wszystkim obrońcą pokoju. Powstało ono z małych grup, w które łączyły się rodziny. Najpierw powstaje rodzina, później gmina, a połączenie gmin daje państwo. Organizacja państwowa składa się z sześciu grup. Są to:

1. rządzący

2. rolnicy

3. rzemieślnicy

4. finansiści

5. wojownicy

6. kapłani

Wśród nich najważniejszymi są duchowni, wojownicy, panujący. Dla państwa najistotniejsza jest władza, jej organizacja i funkcjonowanie, a nie forma rządów. W doktrynie Marsyliusza z Padwy następuje wydzielenie władzy ustawodawczej i wykonawczej. Nie jest to jednak wersja koncepcji trójpodziału władzy. Marsyliusz był zwolennikiem rządu, w którego rękach skupia się całość władzy. Rząd musi być silny i sprawny, mieć wyłączność władzy. Przed przerodzeniem się silnego rządu w despotyzm chroni prawo. Rząd podlega również stałej kontroli ludu. Od funkcji rządzenia odróżnia on stanowienie prawa. Monopol tworzenia prawa oddaje w ręce ludu, który w jego koncepcji
ma być wyłącznym prawodawcą. Nie przemawiają za tym względy polityczne bądź etyczne, lecz skuteczność legislacji. Lud lub jego większość po dyskusji na ogólnym zgromadzeniu ustanawia, co pod groźbą kary należy czynić, względnie od czego należy się powstrzymywać. Tworzenie prawa może być albo bezpośrednio realizowane przez lud, albo może się odbywać w drodze pośredniej. W tym drugim przypadku niezbędna jest późniejsza uroczysta akceptacja wydanego w drodze pełnomocnictwa prawa. Lud lepiej niż jednostka, czy nawet grupa ludzi rozpoznaje co jest dlań dobre. Ponadto ludzie bardziej skłonni są do przestrzegania prawa (nawet gorszego), jeśli sami są jego twórcami. Przez prawo Marsyliusz z Padwy rozumiał tylko te normy, które pochodzą od ustawodawcy i są zaopatrzone sankcją. Prawo naturalne nie ma wiążącego charakteru i w istocie nie jest prawem. Są to najwyżej zasady wspólne wszystkim pozytywnym ustawodawstwom. Podobnie nie jest prawem tzw. prawo boże, skoro sankcja za jego przekroczenie następuje po śmierci.

23. Doktryna Erazma z Rotterdamu

Urodził się 28.10.1469r. w Rotterdamie jako syn z wolnego związku księdza
z córką lekarza, wcześnie oddany do szkoły, otrzymał wszechstronne wykształcenie, zwłaszcza w zakresie literatury łacińskiej. W roku 1488 wstąpił do zakonu augustianów w Steyn, z którego ostateczne zwolnienie za zgodą papieża uzyskał dopiero w 1517. Atmosfera i reguły zakonne były całkowicie sprzeczne z zainteresowaniami i nastawieniem Erazma, stąd jego pogłębiający się konflikt z władzami zakonnymi. W 1493r. Erazm opuszcza mury zakonne, jednak bez formalnego zerwania z samym zakonem. Poświęca się pisarstwu, wiele studiuje, prowadzi liczne podróże po Europie i Anglii, nawiązuje kontakty z wybitnymi przedstawicielami epoki, poznając osobiście papieży, królów, wielu książąt oraz licznych uczonych i głośnych artystów. Stopniowo zyskuje coraz większe uznanie wśród elit umysłowych Europy, a jego prace ugruntowują mu wciąż rosnącą pozycję. Erazm z Rotterdamu prowadził przez lata nieustępliwą walkę ze wszystkim co złe, przeżyte i wsteczne. Jego krytyczna postawa wobec dotychczasowych ideałów, jego postulaty odnowienia życia i zerwania z przeżytkami i dziedzictwem Średniowiecza, dążenia do wyzwolenia ludzkiego ducha z więzów scholastyki i teocentrycznej (pogląd uznający Boga za przyczynę i cel istnienia wszystkich bytów) tradycji, aby
z szeroko rozumianego człowieczeństwa uczynić ideę centralną, zapewniły mu niezwykłą popularność i zyskały rzeszę gorących zwolenników i oddanych mu całkowicie wielbicieli. Cel swój pragnął osiągnąć przez zerwanie
z ograniczeniami i więzami myśli średniowiecza, wyzwolenie z ograniczeń ludzkiego ducha, postawienie spraw ludzkich w centrum zainteresowań badawczych. Drogą wiodącą do tego celu miał być powrót do fundamentalnych źródeł moralności i kultury, jakimi były, jego zdaniem, wskazania zawarte
w ewangelii i dorobku kultury antycznej. Erazm otwarcie opowiadał się za republikańską formą rządów i zwierzchnią władzą ludu w państwie, dysponującego prawem weta w stosunku do samowolnych decyzji panującego. Ten ostatni ma być wzorem moralności i cnót obywatelskich, któremu obce będą wszelkie nieprawości czy despotyczne, antyspołeczne zapędy.

24. Socjotechnika sprawowania władzy w ujęciu
    N. Machiavellego

Niccolo Machiavelli (3.05.1469r.-21.06.1527r.) pochodził z rodu szlacheckiego, od dawna zamieszkującego we Florencji, gdzie jego przodkowie pełnili we władzach miasta szereg funkcji, podobnie jak i jego ojciec Bernardo. Organizację i zasady rządzenia wielkimi scentralizowanymi monarchiami Machiavelli poznał podczas pobytu na dworze króla francuskiego Ludwika XII
i cesarza niemieckiego Maksymiliana I. Szczególny wpływ na jego poglądy wywarł wielomiesięczny pobyt w obozie kondotiera Cesara Borgii, który mieczem i zdradą zdobywał dla siebie niezależne państwo we Włoszech, którego stolicą zamierzał uczynić Florencję.

Machiavelli szukając podstaw potęgi współczesnych sobie państw europejskich dostrzega je w dobrze zorganizowanych siłach zbrojnych, których pozbawione są państwa włoskie, posługujące się głównie żołnierzami najemnymi, służącymi dla pieniędzy - stąd ich obojętność na interesy kraju. Machiavelli wykazywał, że jądrem armii powinna być piechota rekrutująca się
z obywateli kraju, zainteresowanych jego bezpieczeństwem. Stworzona w myśl tego planu armia - po początkowych sukcesach, nie zdołała jednak zapewnić bezpieczeństwa państwu, ulegając w 1512 r. wojskom hiszpańskim, doprowadzając do upadku rządów republikańskich, a w konsekwencji do pozbawienia Machiavellego wszystkich pełnionych funkcji. Oskarżony następnie o udział w spisku przeciwko Medyceuszom, sprawującym ponownie we Florencji władzę, osadzony w więzieniu i poddany torturom, po uzyskaniu
w następstwie ogłoszonej amnestii wolności osiada w swej skromnej posiadłości pod Florencją, skąd rozsyła listy do przyjaciół i władz z prośbą
o ponowne zatrudnienie, aby wykazać się swoim doświadczeniem
i przydatnością.

W okresie znacznego rozprężenia społecznego i zaniku cnót obywatelskich, napięć i kontrowersji między rozlicznymi ugrupowaniami i frakcjami, które prowadzić mogą niejednokrotnie do otwartych wystąpień i zaburzeń, Machiavelli uznaje za usprawiedliwione i wręcz niezbędne ustanowienie autokratycznych rządów, jedynie zdolnych, jego zdaniem, siłą swej władzy zaprowadzić w kraju porządek niezbędny do funkcjonowania państwa
i utrzymania społecznego ładu. W swoim klasycznym traktacie „Książę” pokazuje typ władcy, który postępując zgodnie z zebranymi przez autora zasadami rządzenia będzie zdolny utrzymać swą władzę i zrealizować stojące przed nią historyczne zadanie - odrodzenie Włoch. Swoją dyktatorską władzę opiera nie na powiązaniu z dawną arystokracją, lecz na przychylności mieszkańców i dobrze zorganizowanej sile zbrojnej, stworzonej z miejscowej ludności, a nie z oddziałów najemnych. Władza „nowego księcia”, narodowa armia i wspólny dla wszystkich Włochów język to trzy elementy, które powinny doprowadzić do unifikacji kraju. Rozumiejąc charakter współczesnych czasów, Machiavelli uważał za niezbędne uzupełnianie siły podstępem, stosownie nie tylko frontalnego ataku, ale i manewrów, oparcie polityki na sile, ale osłoniętej humanitarnymi hasłami. W przypadkach kiedy przemoc i przymus nie prowadzą do zamierzonych rezultatów, „nowy władca” powinien uciec się do polityki podstępu i wiarołomstwa. „Nowy władca” nie powinien świadomie
i z wyboru kroczyć drogą zła, ale gdy wymaga tego dobro państwa, nie można przebierać w środkach, a wybierać tylko wiodące do celu. Niejednokrotnie przeto musi on naruszać zasady wierności i miłosierdzia, co zasługuje na potępienie u osób prywatnych, godne jest jednak uznania u sprawujących władzę. Władzę „nowego księcia” traktuje Machiavelli w zasadzie jako tymczasową. Po zjednoczeniu kraju, zapewnieniu mu bezpieczeństwa
i porządku wewnętrznego władca nie powinien przekazywać swych uprawnień następcy, lecz zwrócić je prawowitemu właścicielowi - mieszkańcom kraju. Władza jednostkowa, w mniemaniu Machiavellego, najodpowiedniejsza do zjednoczenia czy przebudowy kraju, nie jest zdolna do zapewnienia mu trwałej pomyślności. Stabilny rozkwit państwa zależny jest od zaangażowania jego obywateli. O jego losach przeto powinni decydować sami obywatele, a nie wola i władza jednostki.

Machiavelli z całym przekonaniem wykazuje wyższość ustroju republikańskiego nad władzą jednostki, posługując się przy tym przykładami starożytności i uwzględniając współczesne sobie doświadczenia.

25. Państwo (geneza, definicja oraz optymalny ustrój)
    w myśli N. Machiavellego)

Machiavelli swoje rozważania polityczne opiera na przekonaniu o złym charakterze natury ludzkiej i o wielkiej roli przykładów z historii dla potrzeb teraźniejszości. Przez zmienność i nietrwałość instytucji społeczno-politycznych przewijają się od wieków podobne dążenia ludzi. „Zachłanność ludzka jest bezgraniczna - pisze Machiavelli - gdyż z samej natury człowiek rodzi się z pragnieniem wszystkiego, los zaś pozwala mu posiąść niewiele”. Sprzeczność interesów powoduje w społeczeństwie stan nieustannego napięcia, prowadzącego do otwartych wystąpień i starć zbrojnych. W celu ograniczenia tego stanu nieustannego zagrożenia i walki kierując się własnym interesem i rozumem, ludzie zgadzają się na przejęcie w społeczeństwie przez silniejszych władzy nad słabszymi. Powstałe tą drogą państwo ma zapewnić pewien stan spokoju i ładu społecznego, niezbędnego do normalnego życia ludzi.

Zdaniem Machiavellego, w zależności od przewagi w państwie możnych lub ludu kształtuje się jego forma i sposoby rządzenia. Samo państwo przyjmuje najczęściej charakter bądź republiki, bądź zbliża się do formy jedynowładztwa. Istota jednak obu tych ustrojów jest, jego zdaniem, identyczna, czyli stanowią one określoną formę panowania nad ludźmi, organizację przemocy ograniczającą sprzeczne i wrogie wzajemne dążenia, wprowadzającą ład
i porządek w społeczeństwie. Machiavelli jest autorem trzeciej, po Arystotelesie i Cyceronie, definicji państwa, na oznaczenie którego użył też nowego, w stosunku do poprzednich, określenia stato używanego
w większości języków zachodnioeuropejskich do dzisiaj. Już w pierwszym zdaniu swego najgłośniejszego traktatu politycznego pt. „Książę” pisał na temat państw i ich istoty: „Wszelkie państwa, wszelkie rządy, które miały lub mają władzę na ludźmi, bywają republikami albo księstwami”. Używany dotychczas na określenie państwa termin polis czy częściej „republika” (res publica) oznacza u Machiavellego już tylko określoną jego formę, w której podmiotem władzy nie jest jednostka, lecz „większość”, „lud”. Istota państwa zaś to zwierzchnictwo, panowanie, sprawowanie władzy, władza nad ludźmi, podległość władzy nie posiadających tym, którzy są jej nosicielami. Zdaniem Machiavellego „Rządzenie nie polega na czym innym, jak na utrzymaniu poddanych w stanie, w którym nie mogą oni ani nie są zmuszeni ci szkodzić. W tym celu należy albo odpowiednio przed nimi się zabezpieczyć, pozbawiając ich wszelkiej możliwości szkodzenia ci, albo też zapewnić im taki dobrobyt, aby nie pragnęli zmiany swego losu” („Rozważania”). Nie może utrzymać się żaden ustrój, którego przeciwnicy są w stanie skutecznie przeciwstawić się sprawującym rządy.

26. Doktryna M. Lutra

Skomplikowana sytuacja społeczno-polityczna Niemiec początków wieku XVI, powiązana ze złożonymi problemami religijno-dogmatycznymi, znalazła najpełniejsze odzwierciedlenie w pismach niemieckiego reformatora kościoła Marcina Lutra (1483-1546). Wywodził się on z górniczo-chłopskiej rodziny
z Saksonii, osiadłej w okolicach gór Turyngii. W 1501 r. rozpoczął studia na wydziale filozofii uniwersytetu w Erfurcie. Zapoznał się tu z różnymi kierunkami filozoficznymi, zwłaszcza zaś z dziełami Arystotelesa, a także z założeniami filozofii św. Augustyna, pod wpływem których, być może, w lipcu 1505 r. wstąpił do zakonu Augustianów w Erfurcie, uzyskując 2 lata później święcenia kapłańskie. Wkrótce podejmuje wykłady z filozofii na uniwersytecie
w Wittenberdze, a później w Erfurcie, przerwane na krótko wyjazdem
w sprawach klasztornych do Rzymu. Pobyt w Rzymie miał znaczący wpływ na jego krytyczny stosunek do hierarchii kościelnej i próby reformy Kościoła. Ze szczególnie ostrą krytyką z jego strony spotkała się nauka i praktyka Kościoła w odniesieniu do spraw pokuty i odpustów. Ogłosił słynne 95 tez skierowanych przeciwko odpustom, w których przedstawił krytyczne opinie na ich temat. Zapoczątkowały one burzliwe dyskusje na temat wiary i szeroki ruch społeczny, który doprowadził ostatecznie do powstania, uniezależnionego od papiestwa, Kościoła protestanckiego w Europie i świecie. Po zakwestionowaniu prymatu papieża nad Kościołem katolickim nastąpiło ostateczne zerwanie Lutra z Kościołem i jego hierarchią. Papież Leon X wydał bullę Exsurge Domine potępiającą większość ogłoszonych przez Lutra tez, nakazując mu ich odwołanie, lecz Marcin Luter nie ustąpił przed żądaniami papieża. W ogłoszonej w 1520 r. rozprawie - manifeście „Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego” Luter wystąpił z ostrym potępieniem wielu przejawów postępowania wewnątrz Kościoła katolickiego oraz przeciw jego stosunkowi do władzy świeckiej, przyznając tej ostatniej jednoznacznie prymat nad władzą duchowną. Władza świecka powinna się rozwijać i spełniać swe funkcje niezależnie od władzy duchownej, monarchowie bowiem otrzymali swoje uprawnienia z woli Bożej, stąd mają prawo do samodzielnego sprawowania władzy, a także do interwencji w sprawy kościelne. Atakując zdecydowanie politykę papiestwa oraz upadek moralny duchowieństwa domagał się gruntownej reformy klasztorów i zniesienia celibatu, żądając większego zainteresowania się księży sprawami parafian. Zdaniem Lutra kościół sprawuje władzę nad wiernymi dzięki wykorzystywaniu nauki o sakramentach, dlatego podważa on ich znaczenie i wartość, przyznając jedynie trzem z nich (chrzest, pokuta i komunia) pewną wartość i znaczenie. Ową myśl przedstawił szczegółowo w kolejnej pracy, wydanej po niemiecku i łacinie: „O wolności chrześcijańskiej”, gdzie rozwijając swoją naukę o naturze ludzkiej i woli człowieka, wyjaśniał, iż chrześcijanin może być całkowicie wolny jedynie
w sferze duchowej. W życiu społecznym natomiast musi on podporządkowywać się - dla społecznego dobra - istniejącej władzy, chociażby uchodziła ona za złą i niesprawiedliwą. Jak długo nie wejdzie ona
w wyraźny i jawny konflikt z prawem boski, decyzjom władzy świeckiej nie można się sprzeciwiać. W innym swoim dziele „O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie” Luter postuluje bezwzględne posłuszeństwo władzy świeckiej.

Zdaniem Lutra, jedynie państwo jest w stanie powstrzymać rozpowszechnianie się zła i zepsucia będącego następstwem grzechu. Stąd władza państwowa powinna nie tylko nadzorować zachowanie się zewnętrzne ludzi, godzące
w interes państwa, ale także nie dopuszczać i karać za zachowanie naruszające boskie przykazania, za czyny noszące w sobie znamiona grzechu. Władca ma spełniać niejako również funkcje kapłańskie, stojąc zaś na czele państwa dysponuje skutecznymi środkami zapobiegającymi popełnianiu grzechów. Naturze ludzkiej właściwy jest egoizm i dążenie do korzyści własnych, co może prowadzić do nieustannych napięć i wrogości między ludźmi. Instytucja państwa jest przeto konieczna do pohamowania antyspołecznej natury i skłonności człowieka. Dominując nad ludźmi, państwo ogranicza ich możliwości wzajemnego szkodzenia, stwarzając tym samym warunki do realizacji idei sprawiedliwości i panowania praw boskich na ziemi. Obowiązkiem państwa jest zatem troska o moralny rozwój poddanych, umożliwienie poznania praw boskich, zapewnienia w społeczeństwie porządku i szacunku dla władzy. Społeczeństwo i władza to dwa nierównomierne podmioty.

Powołaniem człowieka jest, zdaniem Lutra, praca, zwłaszcza na roli, cywilizacja miejska i handel jest źródłem zła i zepsucia. Na potępienie zasługuje spekulacja, lichwa, na pochwałę zaś trud chłopa i rzemieślnika. Zdobyta własnym wysiłkiem i uczciwą pracą zamożność świadczy
o życzliwości Boga i miła jest niebu. Tak jak powołaniem i obowiązkiem mężczyzn jest praca i wytwórczość, tak kobiety powinny przede wszystkim zajmować się domem i wychowaniem potomstwa w duchu pracowitości
i posłuszeństwa władzy.

27. Doktryna J. Kalwina

Jan Kalwin urodzony 10 lipca 1509r. w Noyon w północnej Francji, po ukończeniu studiów filozoficzno - prawniczych w uczelniach Paryża i Orleanu związał się blisko z ruchem reformacyjnym, w następstwie czego zerwał
z Kościołem katolickim i w obawie prześladowań schronił w Bazylei. Tu
w 1536r. wydaje głośne dzieło „Urządzenie wiary chrześcijańskiej”, zawierające jego rozumienie dogmatów wiary i organizacji gmin chrześcijańskich. Jego koncepcje zyskały mu rzesze zwolenników od Francji, Anglii, Szkocji aż po Węgry, Polskę i Litwę. W swoich poglądach powtarzał nauki M. Lutra i innych reformatorów, uznając za jedyne źródło wiary Biblię
i odrzucając wszelkie powstałe później dogmaty i praktyki. Pesymistycznie oceniając naturę ludzką Kalwin głosił pochwałę autorytetu państwa, realizującego wolę Boga. Z jego woli ustanowiona została władza państwowa, stąd jej głównym zadaniem jest wypełnianie tej woli, której poddani muszą być bezwzględnie posłuszni, nie dysponując prawem sprzeciwu wobec jej postanowień, chyba że przejawia ona zbytnią zachłanność bądź postępuje
z naruszeniem praw boskich.

Ideałem politycznym Kalwina nie był ustrój monarchiczny, nie aprobował też rządów „ludu” i krytycznie wypowiadał się o demokracji, upatrując najlepszą formę rządów w republice arystokratycznej, gdzie władzę sprawują „najlepsi”. Ideę te starał się wcielić w życie reformując radę miejską Genewy, widząc
w niej wzór dla innych miast i gmin. Tak zorganizowana władza powinna się troszczyć nie tylko o sprawy materialne mieszkańców, ale czuwać także nad przestrzeganiem prawd wiary i zwalczać wszelkie jej naruszenia czy odstępstwa od jej zasad. Pojęcie obywatela i wiernego są w jego rozumieniu wzajemnie się pokrywającymi określeniami, stąd i zadania pastorów wykraczają daleko poza ich funkcje religijne. Jednocześnie za wykroczenia przeciwko przykazaniom groziły kary nie tylko duchowne, ale także wymierzane przez władze świeckie. Kalwin uznawał własność prywatną za nienaruszalną, gdyż pochodziła od Boga, a korzyści materialne z nią związane zalecał wykorzystywać dla pożytku pracujących i wspierania potrzebujących oraz pomnażania możliwości produkcyjnych zakładów. Będą przeciwnikiem tolerancji, treść prawa wiązał z uprawnieniami odpowiednich do jego stanowienia władz, czym przyczyniał się do jego ujednolicania i modernizacji.

28. Myśl społeczno - ekonomiczna A.F. Modrzewskiego

A.F. Modrzewski (1503-1572) to czołowy myśliciel polski epoki Renesansu. Urodzony w podupadłej rodzinie szlacheckiej, od dzieciństwa związany ze sprawami mieszczan, ponieważ jego ojciec był wójtem w niewielkim miasteczku Wolborzu na Kujawach. W 1517r. wstępuje na wydział filozoficzny Akademii Krakowskiej, aby ok. 1523r. opuścić ją z nie dokończonymi studiami teologicznymi i niższymi święceniami duchownymi. Ok. 10 lat spędził poza granicami Polski, głównie w Niemczech i Szwajcarii, gdzie pogłębił swoje studia i zapoznał się z problemami reformy Kościoła katolickiego.

W „Mowach o karze za mężobójstwo” (pierwsza - 1543r.) postulował konieczność reformy prawa obowiązującego, w której doskonałości upatrywał fundament trwałości i pomyślności państwa. Zdaniem Modrzewskiego,
w pierwszej kolejności reformy wymagały niesprawiedliwe postanowienia
w przypadku przestępstwa mężobójstwa, kiedy to za zabicie plebejusza, czyli chłopa, bądź mieszczanina szlachcic karany był jedynie grzywną, o ile zaś tego samego czynu dopuścił się plebejusz skazywany był nieodwołalnie na śmierć. Ponieważ w tej dziedzinie nie dokonano poważniejszych zmian, Modrzewski w następnych latach powracał do tego zagadnienia, ogłaszając kolejne (1544-1546) trzy dalsze mowy poświęcone tej sprawie.

Ogólną ocenę ustroju społeczno - politycznego w Polsce i projekty jego reform zawarł A.F. Modrzewski w swoim głównym dziele „O poprawie Rzeczypospolitej”, którego trzy pierwsze księgi opublikował pisarz w 1551r. całość zaś wyszła drukiem trzy lata później, w 1554r. w Bazylei. Traktat ten składał się z pięciu ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele,
O szkole. Zawarte w nim myśli są rezultatem wnikliwej analizy sytuacji
i stosunków polskich, a intencją autora była ich naprawa w celu umocnienia ustroju i usunięcia istniejących w nim rażących niesprawiedliwości społecznych. Podkreślał, iż wady społeczne, a zwłaszcza bezkarność
i samowola, zagrażają całości bytu państwowego, godząc w samo jego istnienie. Trwałość i pomyślność państwa zależna jest w pierwszej kolejności od panowania dobrych zwyczajów w społeczeństwie, następnie od zorganizowania sprawnie działających i obiektywnych sądów, wreszcie od stworzenia odpowiednich sił zbrojnych. Spośród tych trzech elementów warunkiem pomyślności państwa, niewątpliwie najważniejszym jest panowanie wśród jego obywateli dobrych obyczajów, istotniejszych nawet niż surowość praw, których efektywność najwyższe nawet kary nie zawsze są w sanie zabezpieczyć.

W księdze „O prawach” stwierdza, że ich istotą jest jednolitość ocen przez nie stosowanych, bez względu na pochodzenie czy majątek podsądnych.

W trzeciej części „O wojnie” wypowiada się jako zdecydowany przeciwnik wszelkich wojen i zwolennik trwałego pokoju.

Ostatnie dwie księgi traktatu poświęcone są problemom reformy Kościoła
i szkoły. Wg niego w soborze, rozstrzygającym problemy Kościoła, a więc i dla społeczeństwa o znaczeniu zasadniczym, uczestniczyć powinni, obok osób duchownych także i przedstawiciele ludzi świeckich, reprezentujący interesy społeczne i państwowe. Nagromadzone przez wieki bogactwa Kościoła użyte powinny być dla potrzeb społecznych, w szczególności zaś służyć rozwojowi oświaty i utrzymaniu szkół. Opiekę nad odpowiednim wychowaniem młodego pokolenia przejąć powinno na siebie państwo, do którego należy troska
o dobrych nauczycieli i czuwanie nad programami nauczania tak, „by ze szkół wyrzucić niechlujne barbarzyństwo, pisarzy rzeczy błahych, nie mających żadnego znaczenia, i czcze do niczego nie potrzebne dyskusje”. Umożliwiając dostęp do nauki wszystkim zdolnym uczniom, niezależnie od stanu, z jakiego się wywodzą, trzeba im zapewnić w szkole możliwość poznania zarówno zasad filozofii, jak i języków obcych oraz tych wszystkich dziedzin wiedzy, które będą przydatne w życiu publicznym i prywatnym.

29. Myśl społeczna oraz ekonomiczna Jana Ostroroga

Jan Ostroróg (ok. 1436-1501) pochodził ze znanej rodziny możnowładczej
w Wielkopolsce. Wykształcenie wyższe uzyskał m.in. na uniwersytecie
w Erfurcie i w Bolonii, zdobywając stopień doktora obojga praw. W imieniu króla polskiego posłował dwukrotnie do Rzymu, piastował też szereg wysokich stanowisk państwowych kasztelana międzyrzeckiego, kasztelana poznańskiego, wielkopolskiego starosty generalnego i wojewody poznańskiego.

W traktacie „Memorial o urządzeniu Rzeczypospolitej” zawarł projekt gruntownej reformy państwa polskiego oraz nakreślił zasady polityki, jakie powinni realizować królowie polscy. W swoim memoriale złożonym z 67 artykułów podzielonych jak gdyby na dwie merytoryczne części, postuluje wzmocnienie władzy królewskiej, jej całkowite uniezależnienie od zwierzchności nad nią władzy papieskiej czy też cesarskiej, przeprowadzenie szeregu wewnętrznych reform wzmacniających państwo i sprzyjających rozwojowi gospodarczemu. J. Ostroróg postuluje przeprowadzenie daleko idących zmian w stosunkach między państwem a kościołem, zmierzających do skuteczniejszej ochrony interesów narodowych Polski. Postuluje opodatkowanie duchowieństwa, zniesienie opłat kościoła polskiego na rzecz Rzymu, przekazanie do kompetencji królewskiej obsady biskupstw, zobowiązanie kościołów i klasztorów niesienia pomocy biednym, zniesienia opłat za świadczone przez kościół posługi religijne dla wiernych, wnoszoną na rzecz Kościoła dziesięcinę uznać za świadczenie jedynie dobrowolne.
W czasie nabożeństw w kościołach kazania miały być wygłaszane jedynie
w języku polskim, w innym zaś np. niemieckim, dopuszczalne są jedynie wyjątkowo i gdzieś w bocznych kaplicach.

Druga cześć memoriału poświęcona jest głównie projektowi wewnętrznych reform w państwie. Gwałtownie protestuje przeciwko stosowaniu w miastach polskich prawa niemieckiego i posługiwania się w sądach tymże językiem oraz przeciw praktykom odwoływania się w sprawach wątpliwych do sądu
w Magdeburgu.

Postuluje wprowadzenie w kraju jednolitego prawa, ułożonego na podstawie zasad prawa rzymskiego. Najwyższą instancją odwoławczą, jego zdaniem, mógłby być sąd sejmowy, zbierający się corocznie. Obowiązek obrony państwa spoczywać powinien przede wszystkim na szlachcie, jednak
i mieszczanie i chłopi winni sposobić się do obrony ojczyzny w przypadku zagrożenia jej granic.

Z myślą o wzroście gospodarczym kraju postuluje zniesienie wewnętrznych ceł i myt, opowiada się za rozluźnieniem cechowej struktury rzemiosła, gdyż one „umawiają wyższe ceny wszech rzeczy w sprzedażach”, domaga się reformy pieniądza krajowego, aby nie słabła jego wartość, żąda ujednolicenia miar i wag w całym państwie, przejawia troskę o poprawę stanu dróg w całym kraju, umocnienia w nim porządku, bezpieczeństwa
i powszechnego ładu.

30. Drogi naprawy Polski wg Kallimacha

Filip Buonaccorsi (Kallimach) urodzony w 1437r. w toskańskim miasteczku we Włoszech - San Giminiano, studiował na uniwersytetach w Pizie, Bolonii
i Florencji. Zyskał rozgłos jako utalentowany poeta, autor licznych krótkich utworów poetyckich, dot. często ówczesnych spraw i osób. Wplątał się
w spisek na życie papieża Pawła II, po wykryciu którego ucieczką z Rzymu ratował się przed grożącym mu skazaniem. Na przełomie roku 1469/1470 przybywa do Lwowa, aby z początkiem 1470r. zagościć na dworze arcybiskupa lwowskiego w Dunajewie pod Lwowem, który prawdopodobnie pomógł mu w nawiązaniu kontaktów i zadomowieniu się w naszym kraju. Legat papieski żądał jego wydania w celu osądzenia w Rzymie, czemu sprzeciwił się król Kazimierz Jagiellończyk. Dopiero śmierć papieża Pawła II w 1471r. umożliwiła Kallimachowi bardziej stabilne i poświęcone aktywnej twórczości życie. Zaczął prowadzić wykłady na Akademii Krakowskiej, znalazł się też
w kręgu zainteresowań dworu królewskiego, wykonując z jego polecenia liczne misje i podróże dyplomatyczne m.in. do Włoch, Konstantynopola i na Węgry oraz do Pragi i Austrii. Dzięki wstawiennictwu możnych przyjaciół objął także funkcję nauczyciela synów królewskich i stanowisko sekretarza królewskiego. Do najważniejszych jego prac w charakterze społeczno - politycznym zaliczyć należy „Attila”, „Historia o królu Władysławie”, „O próbach Wenecjan pozyskania przeciw Turkom Persów i Tatarów”, „Mowa na wojnę z Turkami”
i przede wszystkim głośne „Rady - Consilia Callimachi”, aczkolwiek autorstwo tych ostatnich nie jest całkiem pewne.

W „Radach”, które według tradycji przeznaczone miały być dla królewicza Jana Olbrachta, kreśli program zalecanych dla Polski radykalnych reform ustrojowych, zmierzających do umocnienia scentralizowanego państwa z silną władzą monarszą na czele.

Zawarte w 35 artykułach Rady Kallimacha postulowały:

1. ograniczenie ustawodawczych uprawnień sejmu i senatu, zmierzających do pomniejszenia władzy królewskiej,

2. skłócenie senatorów, duchownych i świeckich (aby łatwiej wpływać na ich decyzje),

3. zlikwidowanie posłów ziemskich

4. oparcie się na nielicznych doradcach spośród senatu,

5. prowadzenie polityki osłabiania i eliminowania z życia politycznego zarówno szlachty, jak i magnatów,

6. na urzędy publiczne powoływani powinni być jedynie kandydaci całkowicie oddani monarsze i powolni jego woli.

W stosunkach z Kościołem król powinien mieć prawo obsadzania biskupstw, korzystania dla potrzeb państwa z wykształconych kadr duchowieństwa
i majętności kościelnych. Ograniczyć należy apelacje od sądów duchownych do Rzymu oraz zaprzestać wysyłania tam annat (wpłaty wnoszone przez osoby otrzymujące niższe beneficja kośc. na rzecz metropolitów i biskupów (XI-XII w.), później do Rzymu; zanikły w XVIII w.). Do obejmowania stanowisk duchownych powinni mieć także prawo ludzie pochodzenia plebejskiego, których należy bronić przed krzywdami ze strony bogatych, jak też znieść niesprawiedliwe prawa o „mężobójstwie”. Podstawą sił zbrojnych powinny stać się wojska zaciężne, a monarcha powinien mieć do swej wyłącznej dyspozycji oddane sobie oddziały gwardii królewskiej. W dziedzinie polityki zagranicznej monarcha winien obsadzić jednego ze swych braci w „hospodarstwie mołdawskim”, drugiego zaś w charakterze Wielkiego Mistrza Zakonu Niemieckiego - w Prusach.

Kallimach zalecał nie tylko skłócić ze sobą panów duchownych i świeckich
i ograniczać wpływ sejmu i senatu, ale także nie dopuszczać do zjazdów szlachty, decyzje zaś podejmować w porozumieniu z odpowiednio dobraną tajną radą. Opierając się na miastach (zwłaszcza kupiectwie) sprawując rządy przy pomocy podległego sobie aparatu urzędniczego, panujący powinien zmierzać do coraz pełniejszej niezawisłości swej władzy.

31. Poglądy społeczno - ekonomiczne arian

Druga połowa wieku XVI i pierwsze dziesięciolecia wieku XVII zrodziły jeszcze jeden kierunek polskiej ideologii politycznej, którego wpływy i znaczenie przekroczyły granice Rzeczypospolitej. Bracia Polscy zwani także, od podważającej dogmat Trójcy Św. doktryny Ariusza z IV wieku arianami, a od XVII wieku określani na zachodzie Europy jako socynianie, reprezentują najbardziej radykalny nurt w obozie polskiej reformacji, z którym pod koniec swego życia wyraźne sympatyzował A.F. Modrzewski.

Organizacyjnie wyodrębnili się arianie od kościoła kalwińskiego na synodzie
w Krakowie w 1562r. tworząc własny zbór, zwany mniejszym, w odróżnieniu od zboru większego czyli kalwińskiego. Wybijającą się postacią w ruchu ariańskim pierwszego okresu był Piotr Giezek z Goniądza, głosiciel radykalnych poglądów społeczno - politycznych. Za jego przykładem radykalni przywódcy arian, do których zaliczają się Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Grzegorz Paweł z Brzezin, Jakub z Kalinówki, Paweł z Wizny i in. występują przeciwko pańszczyźnie i poddaństwu chłopów, nawołują do wyrzeczenia się majętności i utrzymywania się z własnej pracy. Pod wpływem głoszonych haseł część szlachty ariańskiej pozbywała się swoich majątków, rozdając je swoim poddanym.

W szerszym zakresie usiłowali arianie wprowadzić swe nauki w życie
w założonym w 1567r. w Sandomierskiem, Rakowie, którego właściciel kasztelan Jan Sienieński zniósł w nim wszelkie daniny i zapewnił mieszkańcom pełną tolerancję religijną. W tym też mieście odbył się w 1572r. synod poświęcony problemowi używania oręża i udziału w wojnie, przeciwko czemu wypowiedziało się radykalne skrzydło arian. Arianie są wprawdzie posłuszni nakazom władzy państwowej, płacąc podatki i szanując przedstawicieli władzy, nie mogą jednak obejmować żadnych urzędów,
z którymi wiąże się obowiązek karania winnych, a więc czynnego przeciwstawiania się złu. Nie mogą też oczywiście ich wyznawcy brać udziału w wojnie ani odpowiadać złem na zło. Centrum ruchu ariańskiego w Rakowie jest jednym z ważniejszych ośrodków życia umysłowego ówczesnej Polski. Dzięki zorganizowanej tam w 1602r. sławnej Akademii, Raków zyskuje sobie nazwę „Sarmackich Aten”, gdzie ok. 1630r. ponad 1000 studentów z Polski
i krajów sąsiednich miało pobierać nauki.

Wypracowane w kręgach Braci Polskich koncepcje tolerancji religijnej zbliżone były do zapatrywań w tej dziedzinie myśliciela angielskiego Johna Locke'a. Pod urokiem ich idei pozostawały także poglądy drugiego wybitnego myśliciela owego okresu Barucha Spinozy.

Wzrost wpływów i popularności idei arian w Europie szedł jednak w parze
z narastającą niechęcią i wrogością do nich w Polsce. W sejmie przeforsowano uchwałę o zamknięciu Akademii Rakowskiej, drukarni i zboru
w 1638r., co było jednoznaczne z likwidacją centralnego ośrodka arianizmu. Arian oskarżono o zdradę interesów narodowych Polski i współpracę
z protestanckimi Szwedami (toczącymi wojnę z ówczesną Rzeczpospolitą), skazując ich na wypędzenie z kraju. Część arian przeszła na katolicyzm, inni opuścili kraj, udając się do Prus Książęcych, Siedmiogrodu i na Śląsk, aby następnie skierować się do krajów niemieckich i do Holandii, w której większość wygnańców znalazła schronienie i możliwość dalszej działalności.

32. Podstawowe założenia nowożytnej szkoły prawa natury

33. Geneza państwa w doktrynie H. Grocjusza

Czołowy przedstawiciel XVII-wiecznej szkoły prawa natury Hugo de Groot
z łacińska zwany Grocjuszem (1583-1645) pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej i od młodzieńczych lat brał czynny udział w życiu politycznym Niderlandów. Z wykształcenia był prawnikiem, zajmował się dyplomacją i pracą naukową.

Nawiązując do Arystotelesa i stoików Grocjusz jest przekonany, iż człowiek jako z natury istota społeczna ma naturalną skłonność do łączenia się z innymi i życia w ramach wspólnoty państwowej, dlatego ludzie powołują do życia państwo (civitas) zawierając w tym celu odpowiednią umowę. Zawarta między obywatelami a rządem umowa, chociaż nie pozbawia narodu suwerenności, pozwala jednak rządowi, zgodnie z zasadą pacta sunt servanda na sprawowanie nawet władzy absolutnej, byle tylko warunki umowy nie zostały naruszone. Drogą umowy, podobnie jak państwo i władza w nim, powstaje także własność, gdyż każdy ma prawo posiadać w sposób wyłączny to wszystko, co jako pierwszy zdołał zawładnąć.

W traktacie „O prawie wojny i pokoju”, nawiązując niejako do rozważań w tym zakresie A.F. Modrzewskiego, Grocjusz występuje z postulatem humanizacji życia międzynarodowego, zwłaszcza zaś z przypadku otwartych konfliktów zbrojnych. Usprawiedliwione mogą być jedynie wojny sprawiedliwe, obronne,
a także takie, które się prowadzi w obronie zagrożonych praw natury. Ofiarami wojny nie mogą być kobiety, dzieci czy ludzie bezbronni, a po zakończeniu wojny należy umożliwić powrót do domów jeńcom wojennym. Postulaty te wynikały m.in. z nauki Grocjusza o prawach podmiotowych człowieka, przez które rozumiał określony zakres uprawnień przysługujących konkretnej osobie. Prawa podmiotowe dzielił na:

1. uprawnienia, czyli władzę w stosunku do siebie określane potocznie „wolnościami”

2. prawa w stosunku do innych np. uprawnienia ojca względem dzieci, czy pana względem niewolników,

3. prawa nad rzeczami np. prawo własności, użytkowania, zastawu i in.

34. Koncepcja państwa w myśli J. Locke'a ( + podział władz)

John Locke (1632-1704) jest czołowym przedstawicielem doktryny liberalizmu politycznego i ekonomicznego. To angielski myśliciel i polityk, wykładowca greki, retoryki i filozofii na uniwersytecie w Oxfordzie. Pochodził z zamożnej rodziny kupców angielskich. Podstawowe jego prace to: „List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”, „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” i „Myśli
o wychowaniu”.

W drodze umowy społecznej ludzie znaleźli możliwość skutecznego zabezpieczania swych praw, zwłaszcza własności i posiadanej wolności. Jednostki zawierając umowę społeczną i tworząc państwo, czynią to z myślą
o własnych interesach, dla lepszej ochrony swoich praw przez władzę publiczną, której deklarują podległość z własnej woli, nie wyzbywając się dotychczasowych praw, ponieważ rezygnacja z nich byłaby największą niedorzecznością.

Pierwszym aktem umowy społecznej jest porozumienie się ze sobą ludzi
i utworzenie - drogą jednomyślnej decyzji - społeczeństwa, na podstawie zaś aktu drugiego powstaje konkretna władza państwowa. Społeczeństwo przeto jest wcześniejsze od państwa i nawet zniweczenie drugiej części umowy społecznej, określającej państwo i jego formę, nie przekreśla istnienia społeczeństwa. Podstawowym celem powstałego drogą umowy społecznej państwa jest skuteczniejsza obrona naturalnych praw obywateli,
w szczególności zaś prawa własności. W tym celu państwo może wydawać obowiązujące powszechnie przepisy prawne i karać tych, którzy je naruszają. Nie może jednak ograniczać naturalnych praw jednostek, ponieważ powstało
z woli społecznej po to, aby te prawa skuteczniej bronić. Poglądy te uzasadniają traktowanie J. Locke'a jako jednego z twórców liberalizmu politycznego.

W sytuacji kiedy rząd państwa nie wykonuje swoich zobowiązań lub, co gorsza, zagraża naturalnym prawom jednostek, społeczeństwo ma prawo do obrony, a w sytuacjach skrajnych nawet do zmiany bądź wręcz obalenia rządu. W celu niedopuszczenia do takiej sytuacji Locke opowiada się, jeśli chodzi
o formę państwa, za ustrojem umiarkowanej monarchii, w której władza byłaby podzielona pomiędzy różne jej organy. Niezbędne jest, jego zdaniem, wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej (rządzenie
i sądownictwo) oraz zajmującej się polityką zagraniczną władzy federacyjnej. Władza wykonawcza i federacyjna mogłaby być zdaniem Locke'a przekazana w ręce monarchy, nie miałby on już jednak prawa wpływania na działalność władzy ustawodawczej. W systemie tym władza ustawodawcza zajmuje pozycję naczelną, ale i ona nie jest w stanie ograniczać czy pozbawiać obywateli ich naturalnych praw, w szczególności prawa własności. Władzą ustawodawczą jest oczywiście parlament, do którego wybory powinny być cenzusowe, równość wszystkich ludzi odnosi się bowiem jedynie do powszechności ich praw naturalnych. Parlament odpowiednio do struktury społecznej Anglii, powinien być dwuizbowy, złożony z Izby Lordów i Izby Gmin, reprezentującej interesy burżuazji i kapitalistycznego ziemiaństwa, podczas gdy Izba Parów reprezentowała raczej dawne arystokratyczne kręgi. Parlament stanowiąc prawa powszechnie obowiązujące jest nadal skrępowany koniecznością nienaruszania praw naturalnych człowieka, dlatego np. może ustanawiać podatki, które są przecież naruszeniem prawa własności - wyłączne za społeczną zgodą. Kto jednak decyduje się na przebywanie
w kraju, ten tym samym milcząco wyraża zgodę uznania nad sobą ustanowionych przez parlament praw, wydawanych oczywiście w granicach jego kompetencji.

35. 35. Państwo i jego geneza w doktrynie T. Hobbesa

Thomas Hobbes urodził się w 1588r., a zmarł w 1679. Zajmuje on czołowe miejsce w dziejach myśli politycznej doby rewolucji angielskiej. W młodości zdobył wszechstronne wykształcenie, m.in. przyswoił sobie doskonałą znajomość łaciny i greki. Jako nauczyciel domowy potomstwa zamożnych arystokratów, przebywał z nimi przez dłuższy czas na kontynencie, między innymi we Francji i we Włoszech, gdzie zetknął się z Galileuszem. Rewolucja w Anglii i walki o władze przyciągają uwagę Hobbesa do spraw polityki
i państwa. W roku 1640 ogłasza głośną później pracę Elementy prawa naturalnego i polityki w której wprawdzie broni króla, przeciwko parlamentowi, widząc uzasadnienie istnienia silnej władzy w potrzebie ograniczania przez nią egoistycznych tendencji ludzkiej natury, jednocześnie jednak pochodzenie
i istotę państwa wywodzi z natury ludzkiej, wiążąc je z nią nierozerwalnie.
W roku 1642 ogłasza Hobbes w Paryżu, gdzie przebywa jako emigrant polityczny, swoją kolejną pracę O obywatelu pomyślaną jako ostatnia część całego systemu zawierającego jego widzenie świata i człowieka. W roku 1655 wychodzi część pierwsza O ciele, zaś w 1958 część druga O człowieku. Dla poznania poglądów politycznych T. Hobbesa zasadnicze znaczenie ma jego fundamentalna praca ogłoszona w roku 1651 po angielsku Lewiatan, czyli rzecz o władzy kościelnej i świeckiej, przetłumaczona na język łaciński
i opublikowana w tym języku w roku 1668. Zyskała ona powszechny rozgłos oraz słowa pochwały i zarazem krytyki, była to bowiem wielka pochwała silnej władzy państwowej, utożsamiana często z pochwałą absolutyzmu, zdaniem zaś innych miała to być aprobata i pochwała dyktatorskiej, rewolucyjnej władzy Cromwella.
O tym, że takie rozumienie idei Hobbesa było dosyć powszechne, świadczy fakt iż w trzy lata po jego śmierci uniwersytet w Oxfordzie w roku 1682
w oficjalnym oświadczeniu potępia poglądy Hobbesa na temat pochodzenia
i celów władzy państwowej, a jego prace Lewiatan i O obywatelu zostały publicznie spalone na dziedzińcu uniwersyteckim. Człowiek wg Hobbesa będąc częścią przyrody, podlega tym samym co i ona prawom, jego zaś psychika jest odmianą ruchu mechanicznego, samo zaś społeczeństwo stanowi złożony mechanizm, którego elementarnym składnikiem jest człowiek. U podstaw rozważań teoretycznych Hobbesa legło jego pesymistyczne przekonanie o egoistycznym, antyspołecznym charakterze natury człowieka. Każda jednostka ludzka, w jego przekonaniu, przepełniona jest pragnieniem bogactw, zaszczytów i władzy, a dążenie do ich zdobycia rodzi konflikty i walki między ludźmi. W obawie przed gwałtowną śmiercią potęguje się niepokój ludzi i dążenie do agresji w obronie własnego życia. Stan natury T. Hobbesa - to jest stan kiedy ludzie żyją zgodnie ze swoją naturą, ponieważ nie ma władzy, która mogłaby ich naturalne skłonności hamować czy ograniczać - jest okresem w dziejach ludzkości, w którym powszechnie panuje egoizm, a rządza dominacji nad innymi prowadzi nieuchronnie do nieustannej wojny wszystkich ze wszystkimi. W takim stanie „bezustannego strachu i niebezpieczeństwa gwałtownej śmierci” panuje wprawdzie naturalna wolność i każdy może czynić, co chce, prowadzi to jednak do całkowitej anarchii i zagrożenia bytu wszystkich, a zwłaszcza słabszych. Człowiek jednak, mimo że podporządkowany jest swoim namiętnością, nie przestaje być istotą rozumną
i nie traci instynktu samozachowawczego. To właśnie pod ich wpływem człowiek uświadamia sobie potrzebę i korzyści rezygnacji z naturalnej swobody na rzecz dążenia do pokoju, porozumienia z innymi ludźmi, porzucenia zemsty na rzecz pojednania i możliwości pokojowej egzystencji. To obiektywne, dyktowane przez rozum prawo natury nie może być obiektywnie realizowane w stanie natury, gdzie dominuje przemoc i agresja. W celu jego zrealizowania ludzie muszą zrezygnować z naturalnej wolności, przezwyciężyć stan wojny, zgodzić się na powszechne przestrzeganie prawa natury, które tym samym stanie się podstawą bezpieczeństwa i możliwości pokojowej egzystencji jednostek. We własnym przeto interesie godzą się na ograniczenie ich naturalnej wolności, aby żyć w warunkach pokoju i powszechnego bezpieczeństwa. Potrzebne jest więc zawarcie umowy społecznej na rzecz ogółu i przekazanie jednostce czy ciału zbiorowemu prawa rządzenia, które tym samym uzyskują pełną suwerenność i legitymację do sprawowania zwierzchniej władzy. Tak właśnie kształtuje się państwo, organizm suwerenny, potężny i bezwzględny, który na podobieństwo owego biblijnego potwora - Lewiatana wchłania w siebie poszczególne jednostki ludzkie
i całkowicie nad nimi panuje. Państwo dla Hobbesa to zło konieczne, ratujące jednak ludzi od zła jeszcze większego, jakim jest stan nieustannej wojny
i powszechnego zagrożenia. Wraz z powstaniem, drogą umowy społecznej, państwa - suwerena ludzie tracą wprawdzie przyrodzoną im naturalną wolność, zyskują jednak bezpieczeństwo, możliwość życia w społeczeństwie zorganizowanym, szanującym stan posiadania i prawo własności, gdzie postępowanie ludzi wyznaczane jest przez normy obowiązującego prawa,
a nie przez użycie siły. Treść prawa określa wola suwerena, która ustala
i ogłasza „co winno nazywać się sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe, co uczciwe, a co nieuczciwe, co dobre, a co złe; to znaczy ogólnie biorąc, co należy czynić, a czego unikać w życiu zbiorowym”. Tak rozumiane prawo określa podstawowe zasady postępowania niezbędne do normalnego funkcjonowania społeczeństwa, do których zalicza Hobbes wymóg przestrzegania porządku i zapewnienia bezpieczeństwa, obowiązek dotrzymywania umów i nienaruszenia własności. Wierzenia religijne uznaje Hobbes za przydatne dla utrzymania stabilności państwa, uczą one bowiem ludzi pokory i posłuszeństwa, kościoły jednak nie mogą być od państwa niezależne czy tym bardziej wskazywać mu zasady polityki. Jakiekolwiek ograniczenie władzy państwowej jest dla państwa groźną chorobą, mogącą sprowadzić nań klęskę, jego upadek i tym samym cofnąć społeczeństwo to stanu naturalnego, czyli przemocy i anarchii. Państwo gwarantuje obywatelom warunki cywilizowanego bytowania i rozwoju, jednak bezwzględnym wymogiem ku temu jest pełna podległość temu państwu. Forma państwa nie odgrywa w poglądach Hobbesa zasadniczej roli. Istotny jest natomiast fakt, aby było to państwo wystarczająco silne, zdolne do realizacji stających przed nim zadań. Oparta na umowie społecznej władza tak długo musi przez społeczeństwo być uznana i szanowana, dopóki jest ona w stanie ochraniać podległe jej społeczeństwo.

36. 36. Monteskiuszowski trójpodział władz

Charles Louis de Secondat, baron de la Brede et de Montesquieu, zwany
w Polsce Karolem Monteskiuszem (1689-1755) pochodził z zamożnej
i utytułowanej rodziny szlacheckiej związanej licznymi więzami z arystokracją francuską. Otrzymał wszechstronne wykształcenie, pełnił przez wiele lat funkcję radcy, a od roku 1716 stanowisko prezesa parlamentu (sądu)
w Bordeaux, zaś od roku 1727 został członkiem Akademii Francuskiej. Nie czując powołania do praktyki prawniczej sprzedał piastowany urząd i w latach 1728-1731 odbył szereg podróży po Europie. Przebywał między innymi
w Anglii, Holandii, Prusach, na Węgrzech, w Wenecji i Rzymie, zapoznając się z ustrojami politycznymi zwiedzanych krajów oraz ich systemami prawnymi. Swoje wnioski odnośnie ustrojów politycznych i systemów prawa obowiązującego opierał Monteskiusz na obserwacji rzeczywistości, gromadzeniu faktów i wyciąganiu z nich właściwych wniosków. Jego zdaniem, sposób życia poszczególnych narodów jest niezwykle zróżnicowany i zależy od wielu czynników, jak np. położenie geograficzne kraju, klimatu, poziomu gospodarki, charakteru religii i roli tradycji, stąd nie można ustalić jednego uniwersalnego modelu ustroju ani prawa. Duch praw czy też inaczej mówiąc duch narodu to w rozumieniu Monteskiusza doświadczalnie sprawdzalny zespół faktów i posłanek, który powinien być brany pod uwagę
w przygotowywaniu i realizacji reform prawno-ustrojowych. Monteskiusz za najlepszy ustrój uważa monarchię, w której rządy sprawowane są zgodnie
z prawem, a panującą w niej zasadą jest honor, gwarantuje ona rządy umiarkowane, nie zagrażające ani wolności, ani własności, nie naruszające praw żadnej warstwy ludności. Gwarancją tego powinna być, zdaniem Monteskiusza, odpowiednia organizacja władzy w państwie. W słynnym rozdziale VI jedenastej księgi traktatu O duchu praw, zatytułowanym
O ustroju Anglii, Monteskiusz wyjaśniał: „w każdym państwie istnieją trzy rodzaje władzy: władza prawodawcza, władza wykonawcza rzeczy należących do prawa narodów i władza wykonawcza należących do prawa cywilnego(…)Tę ostatnią władzę można nazwać władzą sądową, drugą zaś po prostu władzą wykonawczą państwa”. W państwie gwarantującym obywatelom wolność polityczną władze te nie mogą być łączone i powinny być wykonywane przez trzy różne podmioty. Koncepcja ta, znana powszechnie pod nazwą teorii podziału władz, zakłada, że władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament, wykonawczą - monarcha, sądową zaś - niezawisłe sądy. Nie może być wolności tam, gdzie owe władze są połączone, a taka właśnie praktyka stosowane jest w despocjach. Szczególną rolę
w Monteskiuszowskiej koncepcji podziału władzy odgrywa parlament. Powinien mieć on strukturę dwuizbową: obok izby niższej, skupiającej przedstawicieli (ludu), istniałaby izba wyższa, reprezentująca arystokrację, hamująca zbyt radykalne, być może, poczynania pierwszej. Władza wykonawcza miała należeć do monarchy, który miałby ją realizować przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władza sądowa wreszcie, byłaby sprawowana przez trybunały, z zasiadającymi w nich sędziami, mianowanymi na czas określony, tak dobieranymi, żeby zagwarantować oskarżonemu sędziów „z tego samego stanu”. Tak zorganizowane władze miały się wzajemnie uzupełniać, kontrolować i hamować, aby żadna z nich nie mogła zdominować pozostałych, co mogłoby w konsekwencji prowadzić do despotyzmu, a przed tym właśnie miały one obywateli chronić. Wewnętrznym hamulcem dla władzy ustawodawczej miała być dwuizbowość parlamentu,
a także prawo monarchy do zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu oraz prawo weta w stosunku do jego uchwał. Podobną rolę miało pełnić pozbawienie monarchy uprawnień ustawodawczych i odpowiedzialność jego ministrów przed parlamentem, ponoszących przez kontrasygnatę odpowiedzialność za decyzje podejmowane przez monarchę, mimo że on sam nie byłby przed nim odpowiedzialny. Sędziów wiązałyby wydawane przez parlament ustawy, nominacja na czas określony i przekazywanie egzekucji ich wyroków w ręce władzy wykonawczej. Sędziowie - zdaniem Monteskiusza - „to jedyne usta, które wygłaszają brzmienie praw, nieożywione istoty, które nie mogą złagodzić ani ich siły, ani surowości”. Koncepcja trójpodziału władzy Monteskiusza, mająca za cel główny zabezpieczenie społeczeństwa przed absolutyzmem królewskim, obronę jego wolności i stanu posiadania, odegrała w nauce o państwie istotną rolę, stając się fundamentem nowożytnego konstytucjonalizmu i podstawową zasadą organizacji władzy państwowej we współczesnych państwach. Znalazła ona swoje odbicie zarówno w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z roku 1789r., jak i w konstytucji amerykańskiej
z 1787, w zasadzie po dziś dzień obowiązującą, a także w polskiej Konstytucji 3 Maja z 1791 oraz w wielu innych konstytucjach wieku XIX oraz XX, w tym
w naszej konstytucji z 17.03.1921r. i w ustawie konstytucyjnej z 17.11.1992 r.
„O wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym”. Poglądy polityczne Monteskiusza były wyrazem liberalizmu arystokratycznego i próbą kompromisu pomiędzy rosnącym w siły mieszczaństwem, a uprzywilejowanymi stanami mijającej epoki.

37. K. Monteskiusz - myśl ustrojowo - prawna oraz początki socjologii historycznej

Monteskiusz swoje wnioski odnośnie ustrojów politycznych i systemów prawa obowiązującego opierał na obserwacji rzeczywistości, gromadzeniu faktów
i wyciąganiu z nich właściwych wniosków. Jego zdaniem, sposób życia poszczególnych narodów jest niezwykle zróżnicowany i zależy od wielu czynników, jak np. położenie geograficzne kraju, klimatu, poziomu gospodarki, charakteru religii i roli tradycji, stąd nie można ustalić jednego uniwersalnego modelu ustroju ani prawa: „Wiele rzeczy włada ludźmi: klimat, religia, prawa, zasady rządu, przykłady minionych rzeczy, obyczaje, zwyczaje; z czego kształtuje się ogólny duch będący ich wynikiem. W miarę jak w danym narodzie jedna z tych przyczyn działa z większą siłą, inne ustępują jej o tyleż (…). Rzeczą prawodawcy jest iść za duchem narodu”. Duch praw czy też inaczej mówiąc duch narodu to w rozumieniu Monteskiusza doświadczalnie sprawdzalny zespół faktów i posłanek, który powinien być brany pod uwagę
w przygotowywaniu i realizacji reform prawnoustrojowych. Kwestionując pośrednio założenia przedstawicieli szkoły prawa natury o istnieniu niezmiennych, dla wszystkich jednakowych praw natury, wiąże je Monteskiusz z określonymi warunkami miejsca i czasu, ujmując je w sposób historyczny
i traktując je relatywnie. Ustrój polityczny i system prawa każdego z państw powinien odpowiadać warunkom geopolitycznym danego kraju, a więc zarówno tradycjom historycznym jego mieszkańców, jak i ich warunkom ekonomicznym oraz istniejącym w nim wierzeniom religijnym itd. Prawa powinny zabezpieczać ludziom możliwość realizacji ich naturalnych dążeń, do których zalicza on w pierwszej kolejności wolność oraz bezpieczeństwo
i pokój. „Wolność” - w rozumieniu Monteskiusza - jest to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają”, przy założeniu, że działania zgodne z prawem nie mogą być karalne. Prawa bowiem obowiązują jednakowo zarówno obywateli, jak i państwo, praworządność zaś służy dobrze obu tym instytucjom, dlatego bezwzględny jest wymóg jej respektowania. Postulat taki nie potrzebuje dodatkowych wyjaśnień, jest bowiem oczywiste, że rządy absolutystyczne czy despotyczne z istoty swej są arbitralne i nie są skłonne dawać obywatelom gwarancji nienaruszalności ich prawa dowolności, własności czy bezpieczeństwa, czego licznych przykładów dostarcza historia: „wiekuiste doświadczenie uczy - wyjaśnia Monteskiusz - iż wszelki człowiek, który posiada władzę, skłonny jest jej nadużyć, posuwa się tak daleko, aż napotka granicę”. Dobry ustrój państwa powinien zatem dysponować tego rodzaju granicami, które uniemożliwiają naruszanie prawa obywateli. Monteskiusz, kontynuując tradycję Arystotelesa wyróżnia trzy podstawowe formy ustrojowe: republikę, monarchię i despocję. Pierwsza może przyjmować postać demokratyczną, w której nosicielem władzy jest postępujący zgodnie
z zasadami cnoty lud, lub arystokratyczną - gdzie władzę wówczas sprawuje mniejszość obywateli, przestrzegająca zasady umiarkowania. Forma ta, występująca często w przeszłości, jest mało przydatna i odpowiednia dla współczesnych, wielkich terytorialnie państw. Zbudowana na fundamencie strachu despocja, której przykładem jest dla Monteskiusza Turcja, a także
w pewnym stopniu przypomina ją ustrój współczesnej Francji, jest ustrojem najgorszym z możliwych, wiodącym do degeneracji moralnej, zarówno władzę, jak i jego poddanych. Monteskiusz za najlepszy ustrój uważa monarchię,
w której rządy sprawowane są zgodnie z prawem, a panującą w niej zasadą jest honor, gwarantuje ona rządy umiarkowane, nie zagrażające ani wolności, ani własności, nie naruszające praw żadnej warstwy ludności. Gwarancją tego powinna być, zdaniem Monteskiusza, odpowiednia organizacja władzy
w państwie.

38. Człowiek i jego miejsce w społeczeństwie - doktryna J.J. Rousseau

Jean Jacques Rousseau (1712-1788) był synem genewskiego zegarmistrza, biednym, bez zawodu, stale poszukującym zarobku, chwytającym się różnych zajęć (lokaja, muzykanta, przepisywacza nut, sekretarza) - człowiekiem, który w życiu nie zaznał stabilizacji, przeżył natomiast wiele chwil gorzkich
i upokarzających. Choć wszechstronnie wykształcony był w istocie samoukiem i pewien rozgłos zyskał dopiero w wieku czterdziestu lat przez swoją zaskakującą odpowiedź na pytanie konkursu Akademii w Dijon, ogłoszonego w roku 1750, pytanie brzmiał: „Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do poprawy obyczajów”, a Rousseau odpowiedział na nie
w pracy zatytułowanej: Rozprawa o naukach i sztukach, w której zakwestionował charakterystyczną dla epoki optymistyczną wiarę w postęp. Stwierdził w niej mianowicie, że człowiek, będąc z natury dobry, ulega deprawacji, żyjąc w świecie, który powszechnie uważa się za ucywilizowany. Swój sąd w tej sprawie potwierdził w trzy lata później, odpowiadając na pytanie kolejnego konkursu tejże Akademii w Dijon, w pracy zatytułowanej Rozprawa o pochodzeniu nierówności między ludźmi. Rozwinął w niej pogląd o tym, że rozwój ludzkości prowadzi do jej rozwarstwienia i podziałów, niosących ze sobą konflikty społeczne i pogłębiającą się niesprawiedliwość. Zawarte w owych pracach stwierdzenia zostały rozwinięte i ugruntowane
w jego podstawowym dziele Umowa społeczna, zawierającym w istocie jego koncepcje na temat życia ludzi w stanie natury i przejścia ich do formy państwowości. Rousseau jest przekonany o wrodzonej dobroci ludzi, których charakter ulega wypaczeniu dopiero w następstwie rozwoju cywilizacji, stąd jego celem staje się rozwiązanie dylematu, jak należy postępować, aby nie tracąc zalet życia w stanie natury móc z nich korzystać także w stanie państwowości. W stanie natury życie ludzi, zdaniem J.J. Rousseau nie przysparzało ludziom trudności czy trosk, żyli bowiem w harmonii z naturą
i sąsiadami, nie znając własności, egoizmu czy pychy, nie obawiając się wojen czy zagrożenia ze strony innych. Konieczność przeciwstawiania się klęskom żywiołowym skłania ludzi do tworzenia skupisk, które dają początek życiu osiadłemu i pierwszym stałym związkom międzyludzkim. Ich pierwszą, ale i najtrwalszą formą staje się rodzina - której założenie pociąga za sobą powstanie nie znanych dotychczas uczuć, takich jak miłość, zawiść czy próżność - oraz pierwsze zasady umożliwiające życie w społeczności, ale będące jednocześnie początkiem ograniczeń dotychczasowej wolności. Pogłębia je poznanie umiejętności korzystania z ognia, rozwój myślistwa czy rybołówstwa, później rolnictwa i wreszcie umiejętność obróbki metali
i powstanie związanej z nią metalurgii. Zboże i żelazo uniezależniają stopniowo człowieka od przyrody, przyśpieszają jego rozwój cywilizacyjny, ujawniają różnice w stanie posiadania ludzi, wybijanie się jednych ponad drugich, co zostaje przyspieszone przez utworzenie nieznanej dotychczas instytucji, jaką okazała się własność prywatna. Spowodowała ona powstanie pierwszej wielkiej nierówności: podział na bogatych i biednych, ale dała też początek społeczeństwu.

39. Socjologia A. Comte'a

40. Liberalizm w ujęciu: B. Constanta, J. Benthama, A. de Tocqueville

Benjamin Constant (1767 - 1830) tworzył w okresie Dyrektoriatu. Był działaczem partii liberalnej. Myśl polityczna Constanta rozwija wcześniejsze idee prekursorów liberalizmu, jest on twórcą oryginalnym. Jego formuła wolności wychodzi zarówno poza koncepcje Rousseau, jak i Locke'a
i Monteskiusza. Znacznie szerzej pojmuje on istotę wolności. Problem wolności wiąże głównie z kwestią granic władzy państwowej. Jest to przede wszystkim wolność „od”, istotniejsza niż wolność „do”. Nie można jej ograniczać jedynie do wolności politycznej, jak to czyni wielu myślicieli. Wolność polityczna zakresowo pozostaje węższa niż wolność obywatelska - cywilna. Constant uważa, iż wolność to własność. Swobodne dysponowanie własnością składa się na treść wolności, choć jej nie wyczerpuje. Constant wyraźnie stwierdza, że to, co nie jest zakazane, jest zarazem dozwolone. Zatem człowiek ma wolność gospodarczą, wyznaniową, prawo swobodnego zrzeszania się. Szczególne znaczenie Constant przyznawał wolności prasy. Właściwe idee bronią się same swoim społecznym zaistnieniem, akceptacją. To cenzorzy tracą umiar w ograniczaniu wypowiedzi, uważając, że lepiej wiedzą. Cenzura może służyć nie tylko do ograniczania kłamstwa
i manipulacji, ale także do zdławienia prawdy i tych prawdziwych informacji, które są dla władzy niewygodne. Wolność prasy stanowi przesłankę zaistnienia wolności w innych fragmentach życia społecznego. Posługiwanie się przymusem w sferze ideologii uderza w wolność jednostki i przydaje fałszywym ideom pozoru prawdziwości. Constant uważa, iż suwerenność ludu to podstawa wszelkich rządów. Rozumie ją jednak inaczej niż Rousseau. Każda forma rządów może wyrażać i realizować zasadę suwerenności ludu. Te formy rządów, które zbudowane zostały na sile, są nielegalne, te zaś, które realizują wolę powszechną, są legalne. Podkreślmy, forma rządu jest obojętna. Może być to demokracja, ale również arystokracja czy monarchia. Suwerenność ludu stanowi jedynie rękojmię wolności. Wolność nie jest zatem jednoznaczna z suwerennością. Wolność to w istocie prawa osobiste jednostki. Każda jednostka ma osobistą sferę, w którą nikt nie może ingerować.

Jeremy Bentham (1748 - 1832) urodził się w starej angielskiej rodzinie prawniczej. Był bardzo zdolnym prawnikiem, pisarzem i działaczem społecznym. Po ukończeniu studiów prawniczych, które rozpoczął w Oxfordzie w 1761 roku, jako trzynastoletni młodzieniec, został adwokatem, lecz profesję tę porzucił. Angielski system uważał bowiem za wadliwy. Od tej pory rozpoczął działalność publicystyczną i społeczną, dążąc do reformy prawa. Prawnik
i filozof J. Bentham zaliczany jest do przedstawicieli filozofii radykalnej, do radykalnych liberałów. Preferowana przez siebie doktrynę utylitaryzmu (postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku) wyraził w przekonaniu, że celem każdego działania powinno być osiągnięcie maksimum satysfakcji (przyjemności). Miara zaś oceny każdego działania musi być jednostkowe szczęście człowieka, a nie szczęście jakichkolwiek grup społecznych. Inny rodzaj szczęście poza szczęściem jednostki nie istnieje. Bentham, rozczarowany prawem i praktyką angielskiego wymiaru sprawiedliwości, całkowicie poświęcił się nauce, w szczególności rozwinął naukę prawa karnego. Nauka prawa także zdeterminowana została założeniem iż celem prawa jest zmierzanie do powiększania ludzkiego szczęścia. Motywem każdego ludzkiego działania jest dążenie do osiągnięcia maksimum tego, co dla człowieka pożyteczne i unikanie przykrości. Prawodawca winien mieć jeden cel: powiększanie szczęścia jednostki. Powinien tez kierować postępowaniem jednostki tak, by ów cel mogła osiągnąć. Musi przy tym pamiętać, że tylko przykrość lub przyjemność mogą skłonić człowieka do określonego zachowania. Benthama uważa, że istnieją cztery źródła z których wypływa przyjemność bądź przykrość. Nadają one siłę przepisom prawa, są ich sankcją. Należą do nich źródła: fizyczne, polityczne, moralne i religijne. Kierując się więc dyrektywą, iż zachowaniem rządzi chęć uzyskania przyjemności i unikania przykrości prawodawca winien umieć „mierzyć” te uczucia. Uważał, że rozumne dążenie do osobistego szczęścia prowadzi do większej pomyślności ogółu. Sformułował system etyki utylitarystycznej (wywodzącej się z hedonizmu), zgodnie z którą postępowanie człowieka jest moralne, gdy dąży on do "największego szczęścia największej liczby ludzi" (zasada ta stała się hasłem utylitaryzmu). Przyczynił się do zreformowania systemu polityczno -prawnego w Anglii i in. państwach.

Alexis de Tocqueville - Dzięki błyskotliwemu talentowi francuskiego historyka i filozofa Alexisa de Tocqueville (1805-1859) powstaje nurt liberalizmu - liberalizm konserwatywny, określany dawniej także mianem arystokratycznego.

Autor Demokracji w Ameryce analizuje konflikt jaki dostrzega między wolnością, a równością, analizy tej podejmie się w XX wieku śladem Tocqueville'a austriacki filozof Karl Raimund Popper. Tocqueville dochodzi do zasadniczych wniosków o odwrotnej zależności zachodzącej między wolnością i równością, tych drażliwych kwestii zdaniem konserwatywnych liberałów, liberałowie demokratyczni starali się nie uwypuklać. Powyższa kwesta,
z wyborem na rzecz wolności stała się elementem credo politycznego współczesnych konserwatywnych liberałów.

Francuski arystokrata obawia się nie tyle samej demokracji ile centralizmu demokratycznego, kojarzy mu się ona z tyranią większości, tak realizowana demokracja stanowi zagrożenie dla autonomii jednostki, a antropocentryzm jest przecież filarem liberalizmu.

Filozof otwiera nowe spectrum liberalnej refleksji koncentrując swe zainteresowania na samorządzie i wolnych stowarzyszeniach. Jako przeciwnik centralizmu, który jawi się tylko jako kontynuator tradycji sprzed 1789 roku, Tocqueville postuluje decentralizację władzy, co za tym idzie rozwój samorządowych form jej sprawowania. Im bliższy człowiekowi będzie punkt decyzyjny tym zachodzi większa skuteczność ochrony jego praw. W dziele Dawny ustrój i Rewolucja filozof na dowód efektywności samorządu przywołuje raporty z działalności samorządu Lotaryngii i Prowansji.

Popieranie inicjatyw oddolnych jako skuteczniejszych, ze względu na nieelastyczność inicjatyw państwowych, paradoksalnie stała się kanonem myśli o demokratycznym społeczeństwie.

Krytyczna ocena demokracji, poparcie dla wolnego rynku i chęć ochrony praw podmiotowych jako bezwzględnych stanie się teoretycznym przyczynkiem dla powstania konserwatywnego liberalizmu wieku XX, jako doktryny stosunkowo skonsolidowanej.

41. Liberalizm R. Nozick

Robert Nozick (1938-2002) był przeciwnikiem koncepcji państwa dobrobytu, ale także liberalizmu społecznego, a w szczególności koncepcji sprawiedliwości Johna Rawlsa. Zalicza się go do przedstawicieli nurtu libertariańskiego w jego odmianie prawicowej. Jako libertarianin głosił program „państwa minimum”. Genezę i funkcje państwa pojmował w sposób zbliżony do Johna Locke'a, a jego obawa przed państwem wypływa z podobnego do Monteskiuszowskiego przekonania, iż wszelka władza się deprawuje.

Problem państwa Nozick ujmuje wyłącznie w relacji jednostka - państwo. Dla Nozicka nie istnieje problem społeczeństwa rozumianego inaczej niż tylko jako suma jednostek. Państwo pojawia się dlatego, że realizowanie przez jednostkę jej praw może stać się potencjalnie szkodliwe dla innych osób. Stąd konieczność umowy społecznej, powołującej państwo tj. swoiste „stowarzyszenie ochrony”. Państwo pojawia się wówczas, gdy okaże się, że istnieje wiele „agencji ochrony” których zadaniem jest niwelować wady stanu bezpaństwowości, lecz nie są one wystarczająco skuteczne w egzekwowaniu ich celów, zatem sensowne wydaje się przejście do państwa, jedynej skutecznej „agencji ochrony”. Organizacja państwowa ma przede wszystkim służyć jednostce, czuwać nad jej bezpieczeństwem, zapobiegać przestępczości i wspomagać wykonalność umów.

Nozick często podkreśla słowa: „Państwo minimalne jest najbardziej rozbudowanym państwem, jakie można usprawiedliwić.” Zdanie to nabiera wyjątkowej wagi i znaczenia w chwili, gdy Cywilizacja Europejska wkracza
w ślepe uwielbienie dla demokracji, która powoduje, że realizacja idei państwa minimalnego jest prawie niemożliwa...

Autor „Anarchii, państwa, utopii' opowiada się za legalistyczną teorią sprawiedliwości, która opiera się na trzech zasadach:

• zasada sprawiedliwego nabywania (odwołuje się w tym miejscu do Locke'owskiej teorii zawłaszczania rzeczy niczyich)

• zasada sprawiedliwego transferu (dobrowolne wymiany rzeczy posiadanych)

• zasada naprawy niesprawiedliwości (gdy ktoś zawłaszczył rzecz oszustwem, przestępstwem itd.)

Skrajni liberałowie prawa naturalnego, tacy jak Nozick, uważają, że interwencjonizm jest moralnie zły i można go akceptować tylko w wyjątkowych wypadkach. Głoszą, że człowiek ma wolność korzystania z własności zdobytej własną pracą lub dziedziczeniem. Państwo minimum ma pełnić role stróża nocnego. Ma bronić nas i naszej własności. Transfery własności i podatki nazywają kradzieżą i niewolnictwem. Państwo opiekuńcze według nich demoralizuje, niszczy i jest totalitarne. Rynek uważają za pożądany, bo jest moralny. Robert Nozick był przedstawicielem minarchizmu. Nozick był zwolennikiem państwa ultraminimalnego, uważał ze instytucja państwa wynika z natury, sprzeciwiał się rozrośniętej biurokracji i nadmiernej ingerencji państwa.

42. Teoria konwergencji

koncepcja socjologiczna, według której w sposób nieuchronny następuje stopniowe upodabnianie się społeczeństw kapitalistycznych i socjalistycznych; u podstaw procesu leży identyczność rozwoju nauki i techniki, postęp
w dziedzinie organizacji produkcji i zarządzania oraz realizacja programu państwa dobrobytu; w rezultacie powstać miałoby „jednolite społeczeństwo postindustrialne", w którym władzę sprawowałyby przywódcze warstwy technokratów i klasa menedżerów; teoria ukształtowana w latach 50.-60.

Teoria konwergencji, zakładała stopniowe upodabnianie się dwóch systemów. Koncepcja zakładała zarówno obumieranie klasycznego kapitalizmu jak też autentycznego komunizmu. Skojarzenie elementów obu tych systemów miało przynieść postulowane rozwiązanie. Mimo licznych rozbieżności, dominowały tendencje podkreślające z jednej strony zalety systemu politycznego typu zachodniego oraz wyższość gospodarki o charakterze socjalistycznym. Komunistyczna propaganda reagowała niezmiennie wrogo na wszelkie teorie konwergencji. W oficjalnych partyjnych publikacjach przedstawiano konwergencję jako zakamuflowany atak burżuazyjnej propagandy na integralność socjalistycznej ideologii. W taki sposób byli traktowani nawet najbardziej zagorzali krytycy systemu kapitalistycznego i zwolennicy wykorzystania "osiągnięć" ideologii socjalistycznej. Sytuacja nie uległa zmianie również w okresie pierestrojki, kiedy głośno artykułowane idee "zbliżenia" i "budowy wspólnego europejskiego domu" stały się fundamentem sowieckiej polityki. "Konwergencja" odgrywała rolę tabu sowieckiej ideologii. Jakkolwiek wrogie były oficjalne reakcje na konwergencję, nie ulega wątpliwości, że od wczesnych lat 60-tych, idea ta stanowiła fundament nowej długofalowej strategii. Działalność zachodnich teoretyków była z tego punktu widzenia bardzo przydatna, ponieważ u podstaw każdej z odmian tej teorii leżało przekonanie o konieczności i możliwości liberalizacji sowieckiego systemu,
a przecież taki właśnie był cel pierwszej przygotowawczej fazy strategii. Nie była to żadna nowość, raczej rutyna bolszewickiej praktyki politycznej. Lenin potwierdzał to wielokrotnie, zarówno w słowach jak i w czynach. W Dziecięcej chorobie "lewicowości" w komunizmie nauczał, że, w razie wystąpienia takiej potrzeby, można zdecydować się na wszelkie podstępy, fortele, sposoby nielegalne, przemilczenia, ukrywanie prawdy, byleby tylko osiągnąć pożądany cel. Tym celem mogło być ostateczne zwycięstwo komunizmu, albo na przykład przejęcie kontroli nad związkami zawodowymi w krajach kapitalistycznych. Strategia była jedna. Fałszywa liberalizacja, a więc zbliżenie do świata kapitalistycznego leżała u podstaw NEP-u, Zmiany Drogowskazów, Trustu, Rapallo, sukcesów na arenie międzynarodowej w latach 20-tych. W okresie formułowania nowej strategii powrócono jedynie do starych wzorów. Koła w każdym razie nie wynaleziono. Warunek był jeden - zachowanie dyskrecji. Stąd, gdy w latach 60-tych teorie konwergencji zyskały wielką popularność, Sowieci odpowiadali agresją. Była też druga strona medalu. Należało zachowywać pozory, podtrzymywać iluzję, nie wolno było zwolennikom zbliżenia odbierać nadziei. Takie było zadanie ruchu dysydenckiego. Nielegalne, choć jawne zgromadzenia, konferencje prasowe, samizdat, pokazowe procesy polityczne, wszystko miało przekonać postronnych, że system komunistyczny nie jest już monolitem. Prześladowania, więzienia, szpitale psychiatryczne, przymusowa emigracja, przypadki śmierci, to była cena uwiarygodnienia ruchu. Dziesiątki, setki najodważniejszych, najlepszych ludzi zostało wplątanych w misternie utkaną sieć bolszewickiej prowokacji. Wreszcie Związek Sowiecki doczekał się własnego orędownika konwergencji.

43. Materializm historyczny Marksa i Engelsa

Karl Heinrich Marks urodził się w 1818r. w Trewirze w zamożnej rodzinie prawniczej. Wychowywał się w kulcie wartości oświecenia. Po ukończeniu gimnazjum podjął studia prawnicze, historyczne i filozoficzne. We Francji studiował historię rewolucji francuskiej. Poznał tam Fryderyka Engelsa. Dzięki jego pomocy osiadł w Londynie, gdzie w 1848r. wydał słynny „Manifest komunistyczny”. Po wybuchu rewolucji w Berlinie udał się do Kolonii. Wówczas utworzył Związek Komunistów. Był też organizatorem I Międzynarodówki. Zmarł w 1883 r. w Londynie.

Fryderyk Engels urodził się w 1820r. w Barmen (Westfalia). Pochodził
z zamożnej protestanckiej rodziny właściciela fabryki włókienniczej. Zajmował się filozofią, ekonomią, socjologią, historią, matematyką i naukami przyrodniczymi. Ukończył studia w Berlinie. W 1844r. spotkał się z Marksem. Obaj działali w Związku Sprawiedliwych (od 1847 - Związek Komunistów). Do 1890r. uważany był za przywódcę niemieckiego socjalizmu. Zmarł w 1895r.
w Londynie.

Problematyka państwa i prawa jest stale obecna w pracach obu autorów. Marks uważa, że państwo to wielki organizm, w którym winna być urzeczywistniona wolność prawna, moralna i polityczna. Obywatel
w respektowaniu ustaw posłuszny jest tylko naturalnym prawom własnego, ludzkiego rozumu. Państwo to racjonalny twór ludzi i dzięki ludzkiemu rozumowi da się ulepszać. Marks traktuje państwo jako organizacyjne ukoronowanie rozwijającego się społeczeństwa. Młody Marks wierzył, że racjonalne państwo musi reprezentować uniwersalne interesy społeczeństwa, choć zarazem dostrzegał, że tak nie jest. Do elementów dysfunkcjonalnych państwa zaliczał przede wszystkim biurokrację państwową, która - według niego - reprezentuje interes nie ogólny, państwowy, lecz prywatny. Sama biurokracja nie jest z natury zła, ale może wywierać i wywiera skutki negatywne. Marks wskazuje, że państwo jest faktycznie reprezentantem tylko części społeczeństwa. W istocie państwo znajduje się w rękach biurokracji - grupy społecznej o wykształconych własnych cechach, wyodrębnionej z reszty społeczeństwa.

Podstawę klasycznej marksistowskiej teorii rozwoju społecznego stanowi kilka praw materializmu historycznego:

1. prawo koniecznej sprzeczności pomiędzy siłami wytwórczymi
   i stosunkami produkcji

2. prawo wtórności świadomości w stosunku do pierwotnej roli bytu (byt określa świadomość)

3. prawo determinującej roli bazy w stosunku do nadbudowy.

Do podstawowych czynników procesu historycznego zaliczali oni:

1. pojawienie się potrzeby nowego typu, tj., takiej, której nie można było zaspokoić dotychczasowymi środkami lub dotychczasowymi sposobami, lub też jej realizacja wymagała zarówno nowych środków, jak i nowych sposobów.

2. pojawienie się w wyniku realizacji tej potrzeby świadomości refleksyjnej,
   i, co za tym idzie, świadomej i celowej działalności - pracy.

3. zmienienie stosunku do przyrody, samego siebie i innych ludzi w wyniku zrealizowania potrzeby nowego typu, wytworzenie innych potrzeb nowego typu.

W tym kontekście została wypowiedziana teza o pierwotności bytu ludzkiego
w stosunku do ludzkiej świadomości: Nie świadomość określa życie, lecz życie określa świadomość. Tak rozumiany materializm historyczny wyklucza istnienie jakichkolwiek innych niematerialnych (nie przyrodniczych) bytów
i wpływanie ich na dzieje i losy ludzkości.

K. Marks i F. Engels tworząc teorię materializmu historycznego wykazali, że:

1) rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać.

2) poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii
i kultury są warunkowane przez:

a) rozwój materialnego życia społecznego.

b) rozwój przekazywanych przez ludzi, utrwalonych i nietrwałych form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które raz ukształtowane oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak
i duchowego ludzi.

Marks i Engels formułują pogląd o klasowym charakterze państwa
i o postępowym charakterze walki klasowej prowadzącej przez rewolucję do komunistycznego samorządu społecznego. Wyłącznie proletariat jest tą siłą społeczną, która w wyniku rewolucji obali ustrój eksploatatorski. Walka klas to motor postępu społecznego, ekonomicznego, kulturowego, politycznego. Państwo jest wyrazem przeciwieństw klasowych pomiędzy klasami właścicieli środków produkcji i klasami wyzyskiwanymi, eksploatowanymi. Państwo jest tworem historycznym. Odrzucony zostaje pogląd o wiecznym charakterze państwa. W zależności od tego jaka klasa panuje, wyróżnić można typ państwa niewolniczego, feudalnego i kapitalistycznego. Kolejnym typem będzie niższa i wyższa faza socjalizmu. Zmiana typu państwa następuje
w wyniku rewolucji (politycznej i socjalnej).

Engels podkreślał, że przejęcie w imieniu społeczeństwa środków produkcji to ostatni akt państwa. W miejsce rządzenia osobami przychodzi rządzenie rzeczami.

44. Myśl społeczno - ekonomiczna Kościoła katolickiego (od pontyfikatu Leona XIII do Jana Pawła II)

Przez większą część wieku XIX Kościół rzymski odreagowywał rewolucyjną epokę wieku poprzedniego. Ponieważ i w wieku XIX Europą wstrząsały społeczne i narodowe niepokoje, problematyka społeczna zasadniczo była nieobecna w oficjalnych dokumentach kościoła. Nawet polski zryw narodowy przeciw caratowi spotkał się z potępieniem papieskim. Stopniowo dynamika obu wieków (XVIII i XIX) i wielkie przemiany gospodarcze, a za tym idące przekształcenia polityczne i ideologiczne powodowały wzrost zainteresowania tymi problemami.

Leon XIII

Joachimo Venzenzo Raphaelo Aloisio Pecci urodził się w Capineto na południe od Rzymu. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Studiował teologię i prawo kościelne. Święcenia kapłańskie przyjął w 1837r. Później był biskupem w Perugii, następnie kardynałem. Po śmierci Piusa IX wybrany został papieżem. Pozostawał w Stolicy Apostolskiej przez 25 lat. Zmarł w 1903 roku. Ogłosił 60 encyklik. Leon XIII rozpoczął proces wielkich przemian
w Kościele, trwający do dziś. Można uznać, że encyklika Rerum novarum (1891) rozpoczyna budowę współczesnej nauki społecznej Kościoła. Leon XIII dostrzegał zarówno nędzę proletariatu jak i jej przyczynę w postaci liberalnego systemu gospodarczego. Szczególną uwagę papież poświęcił klasie robotniczej, jej warunkom życia, miejscu w społeczeństwie i drogom poprawy jej losu. Jego nauczanie odnosi się również do problemów istoty i sposobów sprawowania władzy. Przez państwo rozumiał Leon XIII nie jakąś konkretną formę ustrojową, ale w ogóle państwo, „…które odpowiada prawom rozumu
i natury i jest świadectwem Boskiej mądrości, według zasad podanych
w encyklice Naszej o chrześcijańskim ustroju państwa”. Papież przypomina, że władza zwierzchnia nie wywodzi się od ludu, ale w swej istocie jest pochodzenia boskiego. Odrzuca ideę umowy społecznej. Herezją Reformacji jest wywodzenie istoty władzy od ludu. Z herezji Reformacji biorą początek wojny i doktryny podkopujące władzę świecką i duchowną. Podkreśla, że wybór ludowy wskazuje tylko na osobę rządzącego, przesądza kto ma władzę wykonywać. Wybór nie tworzy zwierzchności. Zwierzchność jest pochodzenia boskiego. Wywodzi stąd, iż wszyscy poddani winni są posłuszeństwo władzy, gdyż sprzeciw wobec niej to w istocie opór wobec Boga. Rewolucje, powstania wobec rządzących są obrazą boskości władzy. Kościół może akceptować każdą formę władzy, także z nadania ludu, byle była ona sprawiedliwa. Lud może obrać taką formę władzy, jaka odpowiada jego duchowi, zwyczajom
i tradycji.

Leon XIII uważał, że dobrobyt powszechny jest tworzony poprzez: moralność, życie rodzinne zbudowane na podstawach prawa i ładu, poszanowania religii
i sprawiedliwości, umiarkowanie w ustanawianiu, a sprawiedliwość
w rozdzielaniu ciężarów publicznych, rozwój przemysłu i handlu, rozkwit rolnictwa oraz wszystko, co przynosi społeczeństwu dobro. Państwo to instytucja jedna dla wszystkich. Rządzący mają prawo wymagania od rządzonych posłuszeństwa na tej podstawie, że nieposłuszeństwo wobec nich byłoby grzechem. W jednym tylko przypadku, gdy rządzący naruszy prawo naturalne albo prawo Boże, można się sprzeciwić suwerenowi, albowiem zarówno sam rozkaz, jak i jego wykonanie byłoby zbrodnią.

Władza ma być sprawiedliwa. Wynika to z jej boskiej istoty. Tam gdzie nie ma sprawiedliwości, nie ma władzy. Rządy winny służyć dobru poddanych, a nie tylko rządzących. Powinni oni wzorować się na Bogu, postępować sprawiedliwie, a surowość łagodzić ojcowską miłością. Za to co czynią rządzący odpowiedzą przed Bogiem. Gdy władza kieruje się tymi normami, wówczas w społeczeństwie niknie skłonność do buntów. Leon XIII uważał za niezbędny pewien zakres interwencji państwa w stosunki społeczno - gospodarcze. Proponował: skrócenie zbyt długiej lub zbyt uciążliwej pracy, gdyż powoduje to jej porzucanie, państwo winno otaczać opieką różne interesy robotnika, głównie duchowe, gdy chodzi o dobra doczesne, państwo ma bronić robotników przed niewolniczą pracą u chciwych. Liczba godzin pracy nie powinna wychodzić poza odpowiednią, zależną od okoliczności. Praca kobiet
i małoletnich winna być specjalnie chroniona. Prawo do wypoczynku winno znaleźć się w każdej umowie o pracę. Najistotniejsze zagadnienie to ustanowienie stosunku pracy na podstawie wolnej umowy. Nawet jednak wówczas ponad umową funkcjonuje prawo ludzkiej sprawiedliwości, które mówi, że płaca ma starczyć na utrzymanie życia. W sytuacji gdy pracodawca narzuca robotnikowi warunki niekorzystne, dopuszcza się wkroczenie sprawiedliwości. Praca powinna być sprawiedliwie wynagradzana. Własność prywatna nie powinna być osłabiana przez nadmiar podatków i ciężarów publicznych. Wielkie znaczenie w tym procesie mają związki zawodowe oraz towarzystwa wzajemnej pomocy i inne instytucje ochraniające pracowników, wdowy i dzieci, a także stowarzyszenia opiekujące się młodzieżą. Biskupi
i duchowni mają spełniać duchową opiekę nad stowarzyszeniami.

Celem pierwszorzędnym jest jednak udoskonalenie religijno-moralne proletariatu. Stowarzyszenia pracodawców i robotników, działające na podstawie religijnej łatwo się porozumieją. W razie braku porozumienia mogą wkroczyć arbitrzy, „mężowie roztropni i sumienni”.

Leon XIII ograniczał jednak socjalną interwencję państwa, uważając, że nadmierne skrócenie czasu pracy i wzrost poziomu życia robotników prowadzą do poddawania się zgubnym doktrynom, a w ich następstwie do zepsucia obyczajów i odrzucenia Boga. Nie walka klasowa, ale współpraca pomiędzy właścicielami i robotnikami ma być podstawą nowego porządku społecznego. Praca i kapitał wzajemnie się bowiem warunkują.

Papież Św. Pius X (1903 - 1914) jako cel swej działalności uznawał „odnowienie wszystkiego w Chrystusie”. Był to papież niezwykle wrażliwy na wszelką biedę.

Benedykt XV (1914 - 1922) ogłosił przygotowany przez swego poprzednika nowy kodeks prawa kanonicznego. Popierał misje i dążenia do jedności
z Kościołem wschodnim. Niezmordowanie organizował pomoc dla ofiar I wojny światowej. Zabiegał nieustannie o pokój w Europie.

Pius XI (1922 - 1939) zawarł liczne konkordaty, w tym także z Polską. Dzięki podpisaniu 11 lutego 1929 r. układów laterańskich, w wyniku których powstało Państwo Watykańskie doszło do pojednania papiestwa z państwem włoskim. Potępił komunizm i napiętnował hitleryzm.

Pius XII (1939 - 1958) w czasach poprzedzających II wojnę światową bezskutecznie próbował ratować pokój. Podczas wojny dwukrotnie zamierzał zrezygnować z godności papieskiej. Krytykowany za milczenie wobec eksterminacji Żydów, udzielił w Watykanie azylu 5.000 przedstawicielom tego narodu.

Bł. Jan XXIII (1958 - 1963) - „papież dobroci”, który otworzył Kościół na świat. Zwołał przełomowy dla kościoła sobór watykański II, w którym wzięli udział także obserwatorzy niekatoliccy. Autor słynnych encyklik „Mater et Magistra” poświęconej kwestii społecznej oraz „Pacem in terris” o pokoju między narodami w wolności i sprawiedliwości. Opuszczał mury Watykanu, aby odwiedzać rzymskie szpitale i więzienia. Jako pierwszy z papieży przyjmował na audiencji przedstawicieli innych kościołów i religii, a także reprezentantów władzy radzieckiej. Słynął z bezpośredniości, serdeczności i wspaniałego poczucia humoru. Swoim pontyfikatem rozpoczął nowy rozdział w dziejach papiestwa.

Paweł VI (1963 - 1978) wielki papież, który doprowadził do końca prace soboru watykańskiego II. Tiarę, będącą symbolem władzy papieskiej, symbolicznie złożył na ołtarzu, sprzedał, a uzyskane pieniądze przeznaczył na ubogich. Jako pierwszy papież rozpoczął podróżowanie po świecie - pierwszą pielgrzymkę odbył w 1964 r. do Ziemi Świętej. Przyczynił się do tego, że Kościoły prawosławny i rzymskokatolicki zniosły wzajemne klątwy.

Jan Paweł I (1978) pierwszy papież pochodzący ze środowiska robotniczego. Obierając podwójne imię, zamierzał realizować program swoich poprzedników. Ujął cały świat swoją serdecznością i bezpośredniością zyskując miano „papieża uśmiechu”. Zmarł po 33 dniach pontyfikatu.

Jan Paweł II (1978 - 2005) pierwszy papież - Słowianin, niezmordowany pielgrzym. Jest pierwszym w dziejach papieżem, który przekroczył progi świątyni protestanckiej, pierwszym który odwiedził żydowską synagogę
i pierwszym, który przemawiał do wielkiej rzeszy młodzieży muzułmańskiej.

Przeciwnik antykoncepcji i aborcji.

Zdaniem papieża główny błąd komunizmu polegał na traktowaniu człowieka „jako zwykłego elementu i cząstki organizmu społecznego”. Pozbawiał go wolnego wyboru i pomijał jego godność. Jednakże kapitalizm „też nie jest wolny od błędów” - powiadał papież. Komunizm człowieka „uspołeczniał”, ale kapitalizm niesie ryzyko jego „uekonomicznienia” tj. wprowadzenia do roli towaru, narzędzia produkcji. Wedle diagnozy Jana Pawła II i komunizm
i kapitalizm biorą człowieka w niewolę: pierwszy - w niewolę władzy państwa, drugi - w niewolę pieniądza. Papież jednak wyraźnie akceptuje wolny rynek,
a kapitalizm jako system społeczny jest w stanie zaakceptować pod warunkiem, że służy on wolności człowieka. Papież pokazuje tylko kierunek, dokładnej drogi trzeba szukać samemu.

Mówi się, że Jan Paweł II był dobrym człowiekiem na złe czasy. Potępiał każdą przemoc i siłą swego autorytetu zażegnywał światowe konflikty. Nigdy jeszcze głos papieża wołającego o szacunek dla człowieka, nie był słyszany tak często. I nigdy też świat tak bardzo tych słów nie potrzebował.

Żaden papież przed nim nie przepraszał tak często za winy Kościoła. W swoim słynnym liście apostolskim „Tertio Millenio Adveniente” napisanym na powitanie trzeciego tysiąclecia, Jan Paweł II wzywa wierzących do przeprowadzenia rachunku sumienia po to, aby Kościół katolicki wszedł
w nowe milenium mniej obciążony historią i bardziej pojednany z innymi wspólnotami chrześcijańskimi.

W okresie międzywojennym Stolica Apostolska stara się wypracować nowy „modus vivendi” (1. umowa międzynarodowa o przejściowym charakterze, zawierana najczęściej z intencją ostatecznego uregulowania zagadnienia w okresie późniejszym.
2. sposób ułożenia wzajemnych stosunków.) z państwami, zawierając szereg konkordatów, m.in. z Polską. Jest to czas większej aktywności katolików, działających z licznych stowarzyszeniach, z których największą popularnością cieszy się Akcja Katolicka. W obronie religii Kościół musi stawiać czoła ideologiom totalitarnym - narodowemu socjalizmowi i propagującemu ateizm komunizmowi. Papieże odważnie potępiają oba totalitaryzmy.

Podczas II wojny światowej Kościół - sam okrutnie prześladowany - zdaje egzamin z Ewangelii niosąc pomoc materialną i duchową poszkodowanym
i ofiarom wojennym. Niejednoznaczna jest postawa samego papieża Piusa XII, który choć ukrywa Żydów na Watykanie, nie potępia jednak ludobójstwa hitlerowców dokonanego na tym narodzie.

W wyniku nowego podziału Europy po konferencji jałtańskiej część państw
o tradycji chrześcijańskiej trafia do obozu państw nazwanych krajami demokracji ludowej. Ta „demokracja” wyraża się w zaprogramowanym ateizmie, bezwzględnej walce z Kościołem, drastycznym ograniczaniu praw ludzi wierzących. Stalin likwiduje Kościół greckokatolicki, burzone są świątynie, a za samo zanucenie pieśni religijnej można zostać zesłanym na kilkunastoletnią katorgę na Sybir.

Polityka wschodnia Watykanu jest w tym czasie ostrożna. Chodzi przede wszystkim o to, aby nie pogorszyć sytuacji katolików w krajach znajdujących się pod panowaniem sowieckim. Powiększają się zastępy męczenników za wiarę, ale Kościół - zwłaszcza w Polsce - bohatersko przeciwstawia się reżimowi, aby niespełna pół wieku później odnieść zwycięstwo.

Zwołany przez papieża Jana XXIII sobór watykański II jest prawdziwą rewolucją w Kościele. Kościół otwiera się na świat, na dialog z innymi religiami oraz wyznaniami chrześcijańskimi. Po wiekach wrogości innowiercy nazywani są braćmi, a katolicy zasiadają z nimi do dialogu. Większą rangę w Kościele zyskują świeccy.

na zerówkę bez pytań: 32, 39, i 37 - dot. początków socjologii historycznej

Wykład 04.10.2008r. i 05.10.2008r.

ZAGADNIENIA METODOLOGICZNE

Przedstawienie systematyki rozwoju poglądu na takie zagadnienia jak władza, mechanizmy jej sprawowania, stanowienia praw, zarządzanie, poglądy etyczne i estetyczne.

Historia myśli - można ją nazwać historią doktryn, idei, filozofia prawa.

Termin doktryna kładzie nacisk na aspekt intelektualny. Powinna ją cechować faktyczne społeczne oddziaływanie, świadomość ideologiczna.

Historia myśli socjologicznej kształtowała się od IV dziesięciolecia XIX w.

STAROŻYTNA GRECJA

W Grecji w pełni rozwinęła się myśl socjologiczna. Zadecydowały o tym warunki geograficzne i społeczne. To gospodarka rolnicza, sztywne systemy religijne, społeczeństwo podzielone na kasty, państwo scentralizowane, przeciwne myśli, które nie byłyby uznawane przez władzę, kapłaństwo. Instytucje społeczne były „zamrożone” i podtrzymywane przez rządzących. Pojawiło się myślenie o różnych systemach społecznych, odbywało się to jednak w atmosferze mistycznej.

Grecja - małe państwa miasta, wraz z wymianą towarów i usług, przemieszczali się ludzie i myśl mogła się w ten sposób rozwijać ewoluować.

Społeczeństwo greckie nauczyło się odróżniać prawa konwencjonalne od praw natury.

Początki myśli socjologicznej - czynnik naturalny i czynnik sztuczny.

Społeczeństwo żyło pewnym zamkniętym tabu wiary. Później ludzie zaczynali rozumieć, że czym innym jest natura a czym innym są sprawy społeczne.

Autonomia jednostki ludzkiej.

Podjęto rozważania o miejscu człowieka w społeczeństwie. Zastanawiano się czy jednostka może pozostać w opozycji do społeczeństwa. Zaczynały się dywagacje. Społeczeństwo greckie nauczyło się odróżniać prawa stanowione od praw natury. Zaczęło się to od sofistów.

IDEE KOSMOPOLITYZMU

Młodsi sofiści. Kalikles zwany Negatywnym. Większość wiadomości
o sofistach czerpiemy od Platona, który krytykował sofistów.

KALIKLES

Kalikles uważał, że państwo jest tworem ludzi słabych, człowiek jest silny. Słabi powinni znosić krzywdy i upokorzenie. Słabi biedni zorganizowali się tworząc państwo, kreując prawo, pętając jednostki silne uniemożliwiając działanie. Łączyli się ze strachu przed silnymi.

TRAZYMACH

Siła jest ważna. Państwo jest sprzysiężeniem siły. Nie ma mowy o umowie. Jednostki silne narzucają swoją wolę słabszym. Uważał, że nie ma absolutnej cnoty sprawiedliwości, a jeśli już jest, to wyraża się w formule „sprawiedliwość to interes silniejszego”. Zawsze sprawiedliwe jest to, co chce potężniejszy. Trazymach jest zwolennikiem prawa stanowionego. Rządzący stanowi o tym, co powinien czynić rządzony. Rządzeni spełniają wolę panujących, ponieważ ci są silniejsi, słuchają silniejszego, przyczyniają się do jego szczęścia. Kto jest silniejszy ten ma więcej przywilejów i korzyści.

Sofiści - ogromne zasługi w upowszechnianiu oświaty, wykazywanie przemian historycznych, krytykowali religię. Obawiano się, że sofiści mogą „podkopywać” demokrację jako ustrój. Z obawy przed rewoltą społeczną zaczęto sofistom przeciwstawiać poglądy Sokratesa.

Sofizmat, na pozór logiczne, zachowujące pozory prawdziwości sformułowanie, które zawiera jednak trudny do wykrycia błąd, (np. "nie zgubiłeś rogów, a jeżeli czegoś nie zgubiłeś, to masz tę rzecz, a więc masz rogi").

Po śmierci Sokratesa wśród uczniów zarysowały się trzy kierunki

1. kierunek prawicowy.

2. ………………………………

3. doktryna cyników

PLATON (ARYSTOKLES)

Platon (427 - 347 r. p. n. e.) żył w Atenach, w czasach ich największego rozkwitu. Pochodził ze znamienitego rodu, zdobył staranne wychowanie, kształcił ciało i umysł. Był artystą, kształcił swe zdolności poetyckie, malarskie
i muzyczne. Wcześnie zaczął studiować, w wieku dwudziestu lat poznał Sokratesa, z którym przebywał 8 lat, do momentu jego śmierci. Po śmierci swego mistrza Platon opuścił Ateny, aby podróżować. Po 12 latach powrócił do Aten i jako doświadczony, dojrzały człowiek założył szkołę filozoficzną
i poświęcił się pisaniu oraz pracy nauczycielskiej. Był indywidualistą, nie miał rodziny, mieszkał w swojej szkole wraz ze swoimi uczniami. Napisał 35 dialogów oraz grupę listów, w sumie 36 pism. W swojej Akademii nauczał
przez 40 lat. Przez 20 lat uczył w niej także Arystoteles. Szkoła miała charakter religijny. Mianem Platon określił go nauczyciel wf-u. Platos znaczy szeroki.

Platon był wszechstronnie wykształcony, utalentowany muzycznie
i plastycznie, brał udział w olimpiadach. Miał wysokie szerokie czoło -miało ono znamionować myśliciela. Całe życie poświęcił pracy w szkole, wychowywaniu młodzieży męskiej. Wolał uczniów od uczennic. Zostawił po sobie dużo dzieł. Większość powstała w formie dialogów. Mają wysoką artystyczną wartość. Sam Platon z reguły nie jest postacią dialogów.

Pogląd Platona polegał na tym, że wiedza składa się ze zrozumienia tych aspektów świata, które się nigdy nie zmieniają. Platon wierzył, że świat zawiera takie składniki; zwał je ideami lub formami.

Powstawanie dzieł Platona.

4. dialogi okresu wczesnego : dialogi powstałe pod wpływem Sokratesa, Gorgiasz
   i I Księga Państwa, Obrona Sokratesa

5. dialogi okresu średniego, bogatego artystycznie, dialogi zawierają nauki o ideach, pozostałe Księgi Państwa

6. dialogi okresu późnego np.: Sofista, Polityka, Prawa

Platon urodził się (427 r.p.n.e) i zmarł ( 347 r.p.n.e.) tego samego dnia tj.
7 maja. Grecy obchodzili wówczas święto ku czci Apollina. Platon należał do tych myślicieli, którym przypisuje się rozległe horyzonty socjologiczne. Platon nie był socjologiem ale jego podejście do świata sprawia, że można go określić mianem socjologa.

Dla Platona charakterystyczny jest dualizm; świat składa się z dwóch części tak jak człowiek z duszy i ciała. Jest byt realny, byt, który my poznajemy zmysłami a to co istnieje jest zniszczalne, złudne. Drugi byt to byt nieobjęty zmysłami, można ten byt poznać przez pojęcia. Wszystko co istnieje
w rzeczywistości jest odbiciem pewnej idei. Najpierw musiała być idea, rzeczywistość postrzegamy przez zmysły.

Prawdą jest, że posiadamy ciało, ale mamy również duszę. I dzięki niej przynależymy do innego porządku, odmiennej rzeczywistości - rzeczywistości idei. Ponad światem zmysłowych fenomenów istnieje bowiem byt prawdziwy, którego cechą jest pełnia i doskonałość. Jest to byt niematerialny, rzeczywistość wiecznych i niezmiennych idei. Otóż tylko idee istnieją naprawdę. Rzeczy cielesne stają się i przemijają, znajdują się tedy między bytem i niebytem, istnieniem i nieistnieniem. Są tylko cieniem niczym obrazy na wodzie. Nie mają więc egzystencji samoistnej, lecz wtórną i zależną. Ich byt uzależniony jest od idei, których są refleksem.

Przykład: jest jaskinia, my jesteśmy jak ludzie skuci kajdanami, którzy siedzą tyłem do wejścia, przodem do ogniska. To co jest na zewnątrz obserwujemy przez gry cienia. I oto po pewnym czasie przestajemy odczuwać ucisk kajdan - zdaje nam się, że wiedziemy egzystencję wolną i niezależną. Cienie, z którymi obcowaliśmy poczynają nam się jawić jako to co istnieje realnie, co ma byt samodzielny, co stanowi rzeczywistość prawdziwą.

Taka jest - zdaniem Platona - sytuacja człowieka. Żyje on w świecie pozoru, prowadzi egzystencję pustą, bez wartości i celu, jego wiedza jest tylko urojeniem. Ale człowiek ów ma wielką szansę, może wysiłkiem duszy wyzwolić się z kajdan i wyjść na światłość dnia, może osiągnąć prawdę i nadać życiu właściwy sens. Tą jego szansą jest filozofia.

Stanowisko Platona określamy mianem idealizmu obiektywnego. Idealizmu - ponieważ zakłada, że rzeczywistość jest w swej istocie czymś duchowym a nie materialnym. Obiektywnego - sądzi bowiem, że ów byt duchowy istnieje poza człowiekiem i niezależnie od jego świadomości, iż posiada on egzystencję samoistną. Ta właśnie rzeczywistość duchowa jest właściwym celem człowieka. Człowiek bowiem, który ogranicza się do fizycznego bytowania, zamyka się w świecie pozoru.

Idealizm obiektywny - poznajemy świat drogą zmysłową i umysłową. Lepsze poznanie to poznanie umysłowe. Świat idei nie ulega zmianom, przeobrażeniom. Każda zmiana byłaby zmianą na gorsze. Świat rzeczywisty ulega zmianom.

Według Platona nie należy się przywiązywać się do świata rzeczy zmysłowych, należy panować nad własnymi namiętnościami i potrzebami i przezwyciężać naszą cielesną naturę. Doznania zmysłowe nie mogą nam dać wiedzy o rzeczywistości prawdziwej. W poznaniu prawdy nie tylko nam nie pomagają, lecz szkodzą. Powinniśmy zatem zamknąć oczy i zatkać uszy, pogrążyć się w sobie aby we własnej duszy odnaleźć prawdę.

Platon twierdził, że znalezienie natury dobrego życia stanowi intelektualne zadanie bardzo podobne do odkrywania prawd matematycznych. Podobnie jak tych ostatnich nie odkryje nikt bez przygotowania, tak też jest z tym pierwszym. Aby odkryć co jest dobrym życiem, ludzie muszą najpierw zdobyć pewien rodzaj wiedzy. Do takiej wiedzy można dotrzeć tylko wówczas, kiedy posiada się staranne wykształcenie w wielu różnych dziedzinach wiedzy, jak np. matematyka czy filozofia. Wedle Platona jedynie po przebyciu długotrwałego
i starannego przygotowania intelektualnego można zdobyć wiedzę o naturze dobrego życia. Platon nie uważał, że trzeba mieć wiedzę, aby wieść dobre życie, ale jeśli posiada się wiedzę, to można wieść dobre życie. Nawet dla ludzi nie posiadających wiedzy istnieje możliwość prowadzenia dobrego życia, ale będzie ono przypadkowe i ślepe. Jedynie dzięki wiedzy można zapewnić sobie takie istnienie. Ludzie z jednej strony powinni rozwijać cnotliwe zwyczaje zachowań, a z drugiej muszą rozwijać również swoje siły duchowe, studiując matematykę i filozofię.

Platon twierdził, że najlepszą formą ustroju jest monarchia a także arystokracja. Pierwszym ustrojem, który był ustrojem wypaczonym była demokracja. Nikczemnikami zdaniem Platona były kobiety i niewolnicy. Demokracja to rządy wojskowych oparte na odwadze, honorze. Wojskowi
w czasie wypraw zdobywali majątki a następnie dzielili między siebie. Demokracja zaczęła przekształcać się w oligarchię czyli ustrój, w którym bogactwo spoczywało w rękach niewielu, reszta była biedna. Każdy chce rządzić ale nikt nie chce słuchać. Demokracja zaczyna zdążać w kierunku anarchii. Wykorzystuje to jednostka, która sięga po coraz większą władzę
i staje się tyranem. Państwo można uzdrowić przybliżając je do pewnych idei.

- 66 -

---