Zarys historii archeologii lotniczej

Anita Taźbierska

Historia, spec. archeologia pomorska

Rok III

Szczecin 2010

„Aby zostać archeologiem, powinno się być ptakiem”. Słowa te wypowiedział podobno lekarz z wykształcenia, a archeolog z pasji, dr Williams-Freeman do kartografa i zawodowego archeologa, Osberta Crawforda (Łabanow 2001). Już wtedy widziano możliwości, jakie niesie za sobą obserwacja powierzchni ziemi z powietrza. Hamulcem, który do tego czasu stawał na drodze naukowcom były ówczesne niedoskonałości natury technicznej.

Powtarzając za Dolatowską, Prinke i Prinke (2002), „historię archeologii lotniczej można analizować w ramach przynajmniej dwóch generalnych zagadnień:
- jako historię stanów refleksji badaczy wykorzystujących zdjęcia lotnicze w badaniach archeologicznych,
- jako historię kultury materialnej, rejestrującą zmiany wyposażenia i rozwiązań technicznych stosowanych do wykonywania zdjęć lotniczych”. Niniejszy esej ma za zadanie ukazanie krótkiej historii początków archeologii lotniczej na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem rozkwitu tej dziedziny badań archeologicznych w ciągu ubiegłego wieku w Polsce. Aby tego dokonać zaprezentowane zostaną pojedyncze wydarzenia oraz szersze projekty, które miały wpływ na rozwój metod oraz sposobu patrzenia na udział zdjęć lotniczych w procesie badawczym.

Początki archeologii lotniczej sięgają 1906 roku, kiedy to P. H. Sharpe sfotografował z pokładu wojskowego balonu stanowisko megalityczne w Stonehenge w Wielkiej Brytanii (Ławecka 2003, 57).

W czasie I wojny światowej na terenie Mezopotamii działał G. A. Beazeley. Był to zresztą okres gigantycznego „boomu” na fotografie wykonywane z powietrza. W ramach samego Royal Air Force wykonano ich łącznie ponad pół miliona (Rączkowski 2002, 31). Warto zauważyć, iż ten fakt zainspirowany został przede wszystkim wprowadzeniem do powszechnych działań samolotów, a wkrótce też ich masowego wykorzystania (Dolatowska, Prinke, Prinke, 2002).

Po zakończeniu wojny, zaczęto zwracać baczniejszą uwagę na zdjęcia ze standardowych misji i ćwiczeń wojskowych. Do pionierów owego kierunku należeli działający na obszarze Środkowego Wschodu, wschodnich obrzeży basenu Morza Śródziemnego czy obszarów Północnej Afryki Francuzi: Antoine Poidebard (badania rzymskiego limesu w Syrii), Jean Baradez, Léon Rey, Niemiec Theodor Wiegand, oraz Brytyjczycy G.A. Beazeley i sir Aurel Stein (Dolatowska, Prinke, Prinke, 2002). Studia nad podobnym materiałem doprowadziły wspomnianego wcześniej Crawforda, który wykorzystywał w swych badaniach nad starożytnymi podziałami pól oraz sposobami ich użytkowania m.in. różnice w zabarwieniu roślinności, do przygotowania i wygłoszenia w 1923 roku w Królewskim Towarzystwie Geograficznym referatu „Rekonesans lotniczy i archeologia”. (Ławecka 2003, 57). Pracę tą powszechnie uznaje się za pierwszy opublikowany materiał o nowej metodzie badawczej. Stał się on również inspiracją dla wielu byłych wojskowych, którzy masowo zaczęli zajmować się amatorską archeologią (Dolatowska, Prinke, Prinke, 2002).

W latach 30. dostrzega się rozwój archeologii lotniczej w krajach niemieckich (ponownie zmilitaryzowanych). W roku 1937 podpisane zostało porozumienie pomiędzy Ministerstwem Lotnictwa a Ministerstwem Nauki i Oświaty o zainicjowani współpracy pomiędzy lotnikami i archeologami (Dolatowska, Prinke, Prinke, 2002). Owocem owego współdziałania było m.in. dokładne określenie granic stanowiska cesarskiej siedziby w Werla (Saksonia) wybudowanej w 916 roku dla Henryka I. Warto również wspomnieć, iż rozwój zainteresowań archeologią lotniczą w Niemczech zaowocował wizytą w Berlinie w 1938 roku cieszącego się już dużym autorytetem Crawforda (Dolatowska, Prinke, Prinke, 2002).

W Polsce dokumentacja zawierająca zdjęcia lotnicze, została wprowadzona dzięki badaniom Józefa Kostrzewskiego nad osadą w Rzucewie na Pomorzu. Zostały one wykonane przez pilotów z morskiego dywizjonu lotniczego w Pucku w 1929 roku i co ciekawe, nie poniosły za sobą praktycznie żadnych postępów w rozwoju archeologii lotniczej w Polsce. Bardzo szerokie zastosowanie wykazała fotografia lotnicza z wykorzystaniem balonu dopiero podczas badań wykopaliskowych nad osadą w Biskupinie, gm. Gąsawa. Stało się to za sprawą unowocześnienia wykorzystywanego sprzętu fotograficznego. W 1935 r. Zdzisław Rajewski i Wojciech Kóčka zaprojektowali mały balon kulisty o średnicy 3 m, pojemności ok. 23m³, udźwigu ok. 3,5 kg, napełniany wodorem. Nastąpiło to z konieczności, gdyż z drabiny trudno było uchwycić cały kadr (Kobyliński 1999, 95). Pod balonem umieszczono aparat, którego migawka była zwalniana wyzwalaczem elektrycznym połączonym przewodem z baterią na
ziemi. Wizyta w Biskupinie w 1937 roku marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego zaowocowała wykorzystaniem w badaniach dużego wojskowego balonu obserwacyjnego na uwięzi, wyposażonego w kosz dla załogi (Dolatowska, Prinke, Prinke, 2002).

Kolejne zdjęcia lotnicze wykonywano m.in. na grodzisku wczesnośredniowiecznym z Kłecku (Wojciech Kóčka) czy do badań kilkunastu grodzisk wielkopolskich i zabytkowych części miast w Gnieźnie i w Poznaniu (Władysław Kowalenko).

Druga wojna światowa przerwała okres rozwoju polskiej archeologii lotniczej. Poza problemami budżetowymi sprawę komplikowały powojenne tajemnice wojskowe. W 1946 roku powrócono co prawda do badań lotniczych Biskupina, jednak mimo pomocy gen. Mariana Spychalskiego z przyczyn technicznych zaniechano badań przy użyciu balonu. Dopiero w 1958 do metody powrócił Zdzisław Rajewski i Tadeusz Bieniewski, którzy wykonali zdjęcia m.in. pola bitwy pod Grunwaldem oraz okolic Biskupina. W następnych latach fotografowano grodziska na trasie przelotu Nakło - Smuszewo - Wapno - Izdebno - Biskupin - Wenecja - Żnin - Sobiejuchy, a także wykorzystywano zdjęcia znajdujące się w archiwach Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie oraz w archiwum Państwowego Muzeum Archeologicznego. (Kobyliński 1999, 95).

Pomimo, iż zdjęcia z helikoptera wykonywali już wtedy Tadeusz Biniewski, Edward Buczek i Zygfryd Ratajczak, nie zdawano sobie sprawy z natury wyróżników stanowisk archeologicznych, a w związku z tym rzadko dochodziło do nowych odkryć. Sytuację zmieniły dopiero badania w okolicach Gór Świętokrzyskich prowadzone przez Kazimierza Bielenina w latach 1960-1967. Mimo obiecujących wyników w postaci wyodrębnienia śladów starożytnego i średniowiecznego hutnictwa, badania zostały zarzucone (PMA 2005).

Zdjęcia lotnicze obiektów archeologicznych chętnie były również wykorzystywane w celach propagandowych związanych z obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego w 1966 roku (PMA 2005).

W latach 70. XX wieku z inicjatywy Muzeum okręgowego w Koninie podjęto próbę lokalizacji grobowców kujawskich znanych ze źródeł pisanych. Od 1976 roku Samodzielne Stanowisko ds. Stosowania Metod Geofizycznych w Instytucie Historii Kultury Materialnej zajęło się gromadzeniem, wykonywaniem i interpretacją zdjęć lotniczych. Również i w tym przypadku, tak jak wcześniej, badacze współpracowali z siłami wojskowymi (Kobyliński 1999, 96).

W 1975 roku opracowano plan założeń Archeologicznego Zdjęcia Polski, do którego postanowiono włączyć także zdjęcia lotnicze (również w podczerwieni) (Kobyliński 1999, 96).

W latach 70. i 80. XX wieku archeologia lotnicza uzyskała stosunkowo duże znaczenie w rozwiązywaniu problemów badawczych (głównie odnoszących się do kwestii krajobrazu kulturowego) w szczególności w ramach podejścia kulturowo-historycznego i procesualnego (Rączkowski 1999).

W latach 1986-1988 Wiesław Stępień z Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Łodzi sfotografował z powietrza ponad 100 obiektów. Ciągle jednak zdjęcia lotnicze miały charakter bardziej dokumentalny i ilustracyjny i nie wnosiły nowych wątków do badań. W połowie lat 80. XX wieku Włodzimierz Rączkowski (na Pomorzu Środkowym w woj. Słupskim) oraz trochę później Ewa Banasiewicz (konserwator zabytków archeologicznych w woj. zamojskim) zaczęli wykorzystywać zdjęcia ukośne wykonywane z małej wysokości do wyodrębniania nowych stanowisk. Akcje fotografowania, aż do początków lat 90. XX wieku, nie były jednak ze sobą skoordynowane oraz odpowiednio usystematyzowane (Kobyliński 1999, 96).

Rozwój profesjonalnej archeologii lotniczej nastąpił w Polsce dopiero w połowie lat 90. XX wieku. Dzięki pomocy Aerial Archaeology Research Group oraz Janus Pannonius University w Pecs wyszkolono kilkunastu polskich specjalistów, którzy następnie podjęli własne badania (PMA 2005). Tygodniowe szkolenie praktyczne zostało przygotowane po przeprowadzeniu obiecujących badań na terytorium Wschodnich Niemiec, Czech i Węgier. Spośród polskich archeologów w szkoleniu w okolicach miejscowości Siófok nad jeziorem Balaton wzięli udział Zbigniew Kobyliński i Włodzimierz Rączkowski (Kobyliński 1999, 96). Wyniki późniejszych badań miały niebagatelne znaczenie dla poznania przeszłości i wyselekcjonowania nowych obiektów archeologicznych. I tak w 1996 roku do wykonywania zdjęć na potrzeby archeologii zaangażowano pięć zespołów badawczych:

- Otto Braasch, Zbigniew Kobyliński, Dariusz Krasnodębski i Dariusz Wach (tereny wzdłuż rzeki Narew oraz w woj. białostockim);

- Martin Gojda, Wiesław Stępień (Kujawy, woj. wrocławskie i bydgoskie);

- Włodzimierz Rączkowski, Andrzej Kijowski (woj. słupskie);

- Jerzy Miałdun (woj. gdańskie i elbląskie);

- Ewa Banasiewicz (Zamojszczyzna).

Bardzo zadowalające efekty owych badań oraz wizyta w Polsce Boba Bewleya z Royal Commission of Historical Monuments (RCHM) z Anglii, przyczyniły się znacząco do upowszechnienia wiedzy o korzyściach konserwatorskich płynących z archeologii lotniczej, a także do pozyskania środków finansowych na kolejne tego typu operacje (Kobyliński 1999, 96).

W 1997 roku wyszkolono kolejne osoby i już wtedy prospekcja aerotopograficzna objęła swym zasięgiem większą cześć polskich województw. W kolejnych latach wyróżnili się zwłaszcza Wiesław Stępień, Włodzimierz Rączkowski, Jacek Poleski oraz Mariusz Ziółkowski.

Rok 1998 przyniósł kolejny międzynarodowy projekt. Aerial Archaeology Research Group we współpracy z Generalnym Konserwatorem Zabytków, Instytutem Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznańskim Towarzystwem Prehistorycznym i Fundacją Res Publica Multiethnica zorganizowało następne tygodniowe szkolenie dotyczące archeologii lotniczej. Tym razem odbyło się ono w Polsce, a spośród 23 uczestników aż 17 było Polakami. Wyniki badań zostały przedstawione we wrześniu tego samego roku na konferencji AARG w Yorku, w której z Polski uczestniczyli: Włodzimierz Rączkowski ze swoimi studentami z Poznania, Jacek Nowakowski z Leszna oraz Paul Barford, Zbigniew Kobyliński i Piotr Szpanowski z Warszawy (Kobyliński 1999, 96).

Lata 1996-1998 niewątpliwie przyniosły przełom w postrzeganiu przydatności archeologii lotniczej w trakcie pracy badawczej. W 1998 roku Wiesław Stępień zaprezentował projekt ujednoliconej karty zdjęcia lotniczego, a jednocześnie ciągle pracowano nad AZP (Kobyliński 1999, 96).

Jeszcze w 1999 roku na konferencji pt. „Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce w Niemczech - stan prawny, problematyka, osiągnięcia” w Barzkowicach koło Szczecina, Rączkowski wspólnie ze swoimi współpracownikami starali się ugruntować przekonanie o konieczności stosowania archeologii lotniczej na szeroką skalę, jednak reforma systemu konserwatorskiego doprowadziła do utrzymania się tylko pojedynczych ośrodków naukowych kontynuujących stosowanie zdjęć lotniczych. Na szczęście stan realizacji AZP może dawać nadzieję na dalszy rozwój archeologii lotniczej (Nowakowski, Prinke, Rączkowski, 2005, 11).

Samoloty są do tej pory najczęściej wykorzystywane przy wykonywaniu fotografii lotniczej, choć zdecydowanie tańsze w użyciu są balony i latawce, wyposażone w zdalnie sterowane aparaty fotograficzne (Ashmore, Shaker 2008, 100). Rozwój techniki (zarówno w dziedzinie transportu jak i sprzętu fotograficznego) a także metod badawczych, poczyniony od początku XX wieku niewątpliwie został odpowiednio spożytkowany przez środowisko archeologów. Również wykorzystywane od dłuższego czasu radary i różne techniki termografii dobrze rokują na przyszłość. Badania nieinwazyjne z pewnością mają jeszcze przed sobą wielką przyszłość i powinny stanowić podstawę ochrony dziedzictwa kulturowego. Ważne jest nie tylko bieżące wykonywanie nowych fotografii lotniczych, ale również ponowna interpretacja zdjęć wykonanych dużo wcześniej a zalegających obecnie w znacznej ilości w archiwach (co zresztą zostało udowodnione dzięki albumowi z polskimi zdjęciami lotniczymi z lat 1923-1929).

Bibliografia

Ashmore W., Shaker R. J., 2008, Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii, Kraków.

Bahn P.G., 2006, Archeologia. Przewodnik, Warszawa.

Dolatowska A., Prinke A., Prinke D., 2002, Archiwa a historia archeologii lotniczej
w Europie Środkowej, http://www.muzarp.poznan.pl/archweb/archweb_pol/Publikacje/arch_lot/index_lot.html, (dostęp: 2010-01-08).

Kobyliński Z., 1999, Siedemdziesiąt lat archeologii lotniczej w Polsce (1929 - 1999), [w:] Światowit, t. 52.

Łabanow A., 2001, Archeologia z lotu ptaka, http://www.morska.com/mialdun/lot_ptaka.pdf, (dostęp: 2010-01-08).

Ławecka D., 2003, Wstęp do archeologii, Warszawa - Kraków.

Nowakowski J., Prinke A., Rączkowski W., 2005, Latać, latać i… interpretować: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej, [w:] Biskupin… i co dalej. Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii, red. Nowakowski J., Prinke A., Rączkowski W., Poznań.

Państwowe Muzeum Archeologiczne (PMA), 2005, Osiem dekad wzlotów i upadków: historia archeologii lotniczej w Polsce, http://www.pma.pl/fotolot/index.html, (dostęp: 2010-01-08).

Rączkowski W., 2002, Archeologia lotnicza - metoda wobec teorii, Poznań.

Rączkowski W., 1999, Siła obrazu: kilka uwag o postprocesualnej archeologii lotniczej, http://www.muzarp.poznan.pl/archweb/archweb_pol/wr_so.htm, (dostęp: 2010-01-10).

Źródła zdjęć

Ryc.1. http://www.english-heritage.org.uk/upload/img_400/Stonehenge_1904.jpg (dostęp: 2010-01-10)

Ryc.2. http://www.pma.pl/fotolot/dekady1.html (dostęp: 2010-01-10).

Ryc.2. Wykopaliska biskupińskie z lotu ptaka

Ryc.1. Pierwsza fotografia Stonehenge z lotu ptaka

---