! M. Zlat, Najstarsze sklepienia sieciowe w Polsce, KAiU, t. XVII, 1972, s. 3-19.

Sklepienie sieciowe uznane zostało za wyróżnik stylowy gotyku i formę wyrażającą nowe estetyczne idee. Jest ona najbardziej charakterystycznym tworem architektury późnogotyckiej ( od II połowy XIV w.).

Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na pierwsze sklepienia sieciowe w Polsce, jak również odniesienie się do sytuacji na terenie Europy ( kiedy pojawiły się na terenie Anglii, Niemiec i Francji).

Na terenie Polski najstarsze i zachowane sklepienia tego typu pochodzą z:

• Krakowa: prezbiterium dominikańskiego kościoła św. Trójcy ( ok. 1400-1408)

• Legnicy: nawa główna kościoła św. Piotra i Pawła ( 1386-1390)

• Środy Śląskiej - prezbiterium kościoła św. Andrzeja( ok. 1390)

Na terenie Śląska znane są również przykłady sklepień sieciowych i gwiaździsto- sieciowych pochodzące z mniejszych założeń jak kaplice i przybudówki. Wyżej wymienione sklepienia należy rozpatrywać łącznie ze względu na czas powstania oraz tą samą odmianę- sieć jednorodną powstałą z ewolucji wzbogaconego krzyżowego układu żeber. Wzorce dla tej odmiany pochodzą z zachodniej Europy. Powszechne stały się pod koniec XV w. zarówno w Polsce, jak i w całej środkowej Europie.

Opis sklepień sieciowych z Polski

1) Legnica

Ok. 1380 r. - jedna z kolejnych już przebudów świątyni. Prace pod nadzorem Klausa objęły m.in. sklepienia. Jednorodna sieć żebrowa przekrywa nawę główną na całej długości. W nawach bocznych sklepienie krzyżowo- żebrowe. Konstrukcja sklepienia nawy głównej, na której rozpięta jest sieć żeber powstała przez wydzielenie każdego przęsła w nakrycie żaglaste. W wyniku takiego rozwiązania, zamiast nieprzerwanej ciągłości strefy sklepiennej wyraźne pasy cienia na linii jarzm uwydatniają rytm przęsłowy. Każda para krzyży żebrowych w przęśle uwydatnia się jako osobny człon tworzący wraz z innymi sieć sklepienną. Analizując każde z przęseł dostrzeżemy fragment kolebki z głębokimi lunetami, oddzielony obniżonymi żebrami jarzmowymi. Główne zworniki sklepienia mają kształt tarcz heraldycznych, na których malowane były herby księstwa legnickiego i miasta ( obecnie są zrekonstruowane). Rysunek sieci oparty jest na kompozycji krzyży żebrowych, które zestawiono po dwa w każdym przęśle, równolegle do siebie, tak że ich ramiona zewnętrzne biegną po krawędziach lunet, wewnętrzne zaś układają się w kształt rombu. Sieć żeber powtarza podziały dyktowane rytmem filarów. Ważne: wprowadzenie 2 krzyży do przęsła w miejsce wcześniej stosowanego 1 pozwoliło na skrócenie żeber oraz obniżenie sklepienia ( wiązało się to ze zmianą bazyliki na pseudohalę).

2) Środa Śląska

Sklepienie prezbiterium jest typową siecią jednorodną, wolną od gotyckiego układu krzyżowo- żebrowego. Cztery przęsła nakrywa płytka kolebka z lunetami na osi okien. Żebra mają profil gruszki wciętej u nasady wklęskami- takimi jak w sklepieniu legnickim. W układzie sieci brak jest żeber gurtowych znaczących podział na przęsła.

3) Kraków

Sklepienie prezbiterium ma kształt kolebki z lunetami rozciągniętej nad wszystkimi 6 przęsłami. Łuk ostry o podwyższonej strzałce stanowi profil kolebki. Sieć żeber tworzy układ podobny do legnickiego. Jest to układ dwu równoległych krzyży w każdym przęśle, oddzielonym os sąsiednich żebrami jarzmowymi. Profil żebra jest też podobny do legnickiego i ma postać wałka wysuniętego przed głębokie wklęski u nasady.

Sklepienia sieciowe jednorodne stanowią zjawisko wyjątkowe ze względu na czas i miejsce powstania. W Europie środkowej uznane zostały za późniejsze od sklepień złożonych z dwu par żeber równoległych przecinających się, będących produktem warsztatu Piotra Parlera. Ciekawe jest, iż uważa się go za inicjatora sklepień sieciowych w Europie, ale w obrębie warsztatu którego brak ich na szerszą skalę. To z kolei skłoniło, by uznać je za późniejsze rozwiązanie.

Analiza sklepień sieciowych w Europie. Na terenie Czech znane są przykłady sklepień poświadczające równoczesne stosowanie sklepień sieciowych z odmianą parlerowską. We Francji z kolei są one powszechne już w wieku XIII. M. Zlat powołuje się w dalszej części artykułu, podejmując zagadnienie genezy sklepienia sieciowego, na przykłady sklepień z terenu Europy. kaplica płd.- zach. katedry w Lincoln powstała ok. 1250 ma najstarsze sklepienie sieciowe na terenie Anglii. Stwierdzono, że ten typ był popularny w Anglii w II połowie XIII i w XIV wieku oraz że była ona obszarem wiodącym prym we wznoszeniu sklepień sieciowych. We Francji najstarsze sklepienia sieciowe pochodzą z kościołów andegaweńskich z ok. poł. XIII w. Przykładami mogą być kościół Toussaint w Angers, którego sklepienie ( datowane na ok. 1250) zostało powtórzone w kościele w Trebič na Morawach, w tym samym prawie czasie. Tzw. szkoła andegaweńska konstrukcje sklepień wzbogacała o dodatkowe żebra prowadząc w rezultacie w poł. XIII w. do wyłonienia się sieci jednorodnej ( mnożenie żeber i zmniejszanie wysklepek). Niemniej jednak należy zachować powściągliwość w formułowaniu wniosku o decydującej roli architektury andegaweńskiej i stosowanej przez nią konstrukcji sieciowych sklepień na obszar Anglii.

Różnica między Francją i Anglią polega na tym ,że na terenie pierwszej mamy do czynienia z siecią żeber, na kopulastych sklepieniach, a w Anglii z tzw. sklepieniem kolebkowo- sieciowym.

Wspomniany Klaus kierując się rozwiązaniami europejskimi, wprowadził w Środzie Śląskiej sieć żeber opierając się na konstrukcji spłyconej kolebki. W Legnicy zastosował sieć żeber na konstrukcji kopulastych przęseł- co uważane jest za reminiscencję andegaweńskich sklepień.

Podsumowanie

Sklepienie o jednorodnej sieci żeber nie znalazło szerszego zastosowania w architekturze europejskiej mimo wczesnej daty powstania. Ok. poł. XIV wieku siła oddziaływania sieci niejednorodnej była dość duża, powodując ograniczenie zastosowań starszych rozwiązań. Dominacja sklepień sieciowych przypadła na poł. XIV i XVI. Typ sieci żebrowej pozostał wówczas zjawiskiem marginesowym. Na terenie Niemiec sklepienia sieciowe stosowane były powszechnie od 2 poł. XIV w. Typ sieci jednorodnej występuje jednak rzadko. Najwięcej przykładów pochodzi z terenu Niemiec płd. ( np. kościół św. Mikołaja w Überlingen z 1429 r.). Cechą tych sklepień jest zagęszczenie żeber oraz zmniejszenie powierzchni wysklepków. Poza tym rozciągane były na spłyconych kolebkach.

W Polsce w XV wieku jednorodną sieć żeber zastosowano chociażby w:

-płd. kruchcie górnego kościoła św. Krzyża we Wrocławiu

-kaplicy przy kościele św. Jakuba na Nysie -ok. 1450

-kruchcie kościoła w Oleśnicy( ok. 1469)

-kościele św. Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze - schyłek XV wieku. Najbardziej zbliżone sklepienie do legnickiego i średzkiego.

Na terenie Śląska to rozwiązanie utrzymało się dość długo. Jeszcze w renesansie było stosowane ( sala ratusza lubańskiego z ok. 1540 ).

2

---