WYŻSZA SZKOŁA OFICERSKA IM. GEN. J. BEMA
KATEDRA NAUK HUMANISTYCZNYCH
TEMAT: ISTOTA PAŃSTWA TOTALITARNEGO.
OPRACOWAŁ:
sierż. pchor. Jacek HABAS
TORUŃ 1998
Dojście do władzy Hitlera i zorganizowanie przez niego ruchu faszystowskiego w Niemczech, jak również utworzenie (a właściwie rozwinięcie już istniejącego) systemu komunistycznego opartego na totalitaryzmie w Związku Radzieckim przez Stalina uważam za fenomen historii współczesnej. Przekonanie dużej części społeczeństwa do tworzonego przez siebie systemu totalitarnego, z samego założenia wrogiego społeczeństwu (dlatego dziwnym wydaje się tolerowanie przez społeczeństwo takich praktyk), wymaga wielkiej charyzmy i zdolności organizatorskich przyszłego wodza. Przestudiowanie sylwetek twórców systemów totalitarnych, jak i istoty tych ustrojów uważam za pouczające w obliczu odradzających się dzisiaj ruchów nacjonalistycznych i faszystowskich. W niniejszym referacie omówię pokrótce istotę państwa totalitarnego.
Na temat genezy dwudziestowiecznych systemów totalitarnych trwały i nadal trwają dyskusje. Istnieją teorie, które wiążą genezę totalitaryzmu z problematyką kulturową czy etyczną. Teorie te analizują chorobę moralną cywilizacji europejskiej na przełomie wieku, kryzys wartości, który tak dobitnie wyraził Nietzsche, wołając „Bóg umarł”. Laicyzacja kultury, odrzucanie wartości religijnych, prowadziło do poszukiwania namiastek wizji religijnych, trzeba było „sprowadzić niebo na ziemię”. Raj komunistyczny czy nieograniczona twórczość królestwa rasy aryjskiej, opanowującej całą ziemię „mieczem i pługiem”, niosły ładunek emocji i nadziei potrzebnych człowiekowi.
Inne teorie sięgają do języka socjologii. Przemiany cywilizacyjne, mobilność społeczeństwa, tworzą zatomizowane społeczeństwo - „samotny tłum”. Nowoczesne środki przekazu zapewniają możliwość oddziaływania zarówno na masy, jak i na pozbawione przynależności do tradycyjnych wspólnot, wyeliminowane jednostki. Demagogiczne hasła docierają do umysłów i emocji ludzi edukowanych przez „kulturę masową”. Jeszcze inni uczeni widzą genezę totalitaryzmu w zjawiskach z zakresu psychologii społecznej. Erich Fromm stworzył teorię „ucieczki od wolności”, twierdząc, że człowiek boi się wolności, która skazuje go na samotność, obciąża odpowiedzialnością, żąda dokonywania wyborów. Poszukując oparcia, wspólnoty, poczucia bezpieczeństwa, w obliczu coraz szybciej zmieniającego się i coraz bardziej skomplikowanego świata, człowiek chce komuś (wodzowi) wierzyć, być cząstką jakiejś wspólnoty (narodu, rasy), do czegoś należeć. Jeszcze inaczej analizowali źródła faszyzmu (odrzucając oczywiście jego porównanie z socjalizmem i tym samym unikając ogólnego pojęcia totalitaryzmu) historycy marksistowscy. Według ich interpretacji faszyzm wynikał z obaw wielkiego kapitału, prywatnych właścicieli przed ruchem robotniczym i rewolucją. Słaby aparat państwa demokratycznego nie zapewniał im bezpieczeństwa i dlatego poparli oni dyktatorskie formy władzy. Faszyzm był przez marksistów traktowany także jako ideologia drobnomieszczaństwa.
Niektórzy historycy szukają źródeł faszyzmu w specyficznej sytuacji danego państwa, jego tradycjach i doświadczeniu historycznym. Stąd wiązanie powstania i zwycięstwa ruchu faszystowskiego i narodowo socjalistycznego z późnym zjednoczeniem Włoch i Niemiec oraz tradycją militaryzmu czy brakiem rewolucji burżuazyjnej w Niemczech, a komunizmu z tradycjami samodzierżawia i zacofaniem w Rosji. Wszystkie te teorie nie są sprzeczne, ale inaczej rozkładają akcenty.
Państwo totalitarne stanowi główne zagrożenie dla demokracji. Istotą państwa totalitarnego jest jego obecność we wszystkich przejawach życia społecznego. W sferze kulturowej przejawia się ona w powszechnej indoktrynacji, angażującej wszelkie środki oddziaływania na ludzką świadomość. Władza odwołuje się do mitów np. mit światowej rewolucji czy mit rasy panującej, uzasadnień historycznych i ideologii eksponującej cele socjalne i narodowe. Czyni to w celu własnej legitymizacji i skupienia narodu wokół podejmowanych przez nią przedsięwzięć. Interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. Władza państwowa jest zmonopolizowana, skupiona w rękach jednej partii np. komunistycznej lub masowego ruchu politycznego np. faszystowskiego. Zasada podziału władzy jest odrzucona, opozycja zdelegalizowana.
Przykładem państwa totalitarnego w wieku XX jest państwo typu stalinowskiego, a także III Rzesza Niemiecka.
Faszyzm w Niemczech dążył do budowy totalitarnej organizacji społecznej. Negował wolność jednostki, gwarantowaną przez demokrację parlamentarną, stawiając na pierwszym miejscu państwo. Kult silnego państwa kierowanego przez genialnego wodza, łączył z nacjonalizmem głosząc apoteozę przemocy, podboju i ekspansji, mającej zapewnić wielkość własnemu narodowi. Faszyści odrzucali klasowy kolektywizm komunizmu, ale sami posługiwali się demagogią społeczną, obiecując usunięcie wyzysku i stworzenie systemu, w którym robotnik nie będzie eksploatowany przez kapitalistę.
Włochy stanowiące pierwowzór tego modelu ustrojowego, opierało się na zasadach:
wodzostwa - wódz - duce - stojący ponad prawem i stanowiący źródło prawa;
monopartyjności - zakaz istnienia innych partii poza faszystowską;
militaryzmu - działalność państwa polegała na przygotowywaniu się do wojen i podbojów;
etatyzmu - silna ingerencja państwa w życie gospodarcze i stosunki między pracodawcami a pracobiorcami;
korporacjonizmu - niwelowanie konfliktów społecznych przez tworzenie zrzeszeń - korporacji z udziałem pracodawców i pracobiorców, stanowiących miejsce rozstrzygania sporów.
Skrajną i specyficzną formę faszyzmu stanowi narodowy socjalizm (nazizm). Kwintesencją jego ideologii było absolutyzowanie roli narodu (jednostka jest niczym naród jest wszystkim) oraz zasada rasizmu. Wedle teorii głoszonych przez nazistów tzw. rasa aryjska, do której Adolf Hitler zaliczał przede wszystkim Niemców (rasa panów), górowała nad innymi narodami i dlatego powinna objąć rządy nad światem. Za głównego przeciwnika uznawał Hitler rasę żydowską, a doktryna partii hitlerowskiej przewidywała likwidację ludności żydowskiej w Europie.
Do utrzymania systemu totalitarnego potrzebny był aparat terroru. W Niemczech były to SS - Drużyny Ochronne NSDAP (Narodowo - Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza), organizacja stanowiąca zalążek nowej elity narodu niemieckiego; rekrutowana według rygorystycznych kryteriów rasowych i biologicznych (niekwestionowani aryjczycy o nienagannym zdrowiu i sprawności fizycznej), skupiała fanatycznych zwolenników ideologii nazistowskiej i Hitlera, przygotowywanych do rządzenia resztą Europy po zwycięstwie Rzeszy. Organizacja SS używana była do zadań policyjnych i eksterminacyjnych oraz jako siła zbrojna (formacje Waffen - SS).
Faszyzm i narodowy socjalizm zajmowały stanowisko antykomunistyczne, brutalnie likwidując ruch komunistyczny we Włoszech i Niemczech, a także zwalczając (z wyjątkiem 1939-1941) wpływ ZSRR na arenie międzynarodowej.
Ideologia państwa komunistycznego oficjalnie głosiła supremację proletariatu, jako tej klasy społecznej, która zgodnie z nieubłaganymi prawami historii ma doprowadzić do zniszczenia kapitalizmu i zbudowania nowego bezklasowego ustroju społecznego. Ponadto eksponowała wiodącą rolę partii komunistycznej, skupiającej najlepsze i najbardziej świadome odłamy klasy robotniczej. Wszelkie zjawiska życia społecznego rozpatrywano przez pryzmat klasowy (czy służą postępowi społecznemu i rewolucji), w praktyce dążono do światopoglądowej uniformizacji społeczeństwa, poddania wszelkich dziedzin życia kontroli partii, zlikwidowania niezależnych instytucji społecznych i ośrodków myśli. Dążono też do narzucenia kulturze i sztuce jedynego wzorca estetycznego (sztuka socrealistyczna). Życie polityczne polegało w teorii na obdarzaniu pełnią praw politycznych i swobód obywatelskich, w praktyce rządy dyktatorskie partii komunistycznej (tzw. dyktatura proletariatu) i system nomenklatury. Życie polityczne charakteryzowała również represyjność władzy państwowej, która - zgodnie z marksistowską teorią o klasowym charakterze państwa - ma doprowadzić do zniszczenia przeciwników tego ustroju.
W ekonomii uwidaczniał się prymat ideologii nad gospodarką. Przejawiało się to w upaństwowieniu własności (państwo staje się właścicielem, producentem i dystrybutorem wytwarzanych dóbr), niszczeniu niezależnych inicjatyw i instytucji gospodarczych. Wyolbrzymiano rolę planowania - urzędnicy planowali potrzeby konsumentów, wielkość produkcji oraz arbitralnie ustalano ceny, nie licząc się z rachunkiem gospodarczym. Dążono do wyeliminowania praw rynkowych (w gospodarce komunistycznej nie istnieją rzeczywiste ceny i rzeczywisty pieniądz).
Stalinowski model ustrojowy łamał wszelkie zasady państwa demokratycznego. Droga budowy socjalizmu była określona przez forsowną industrializację i kolektywizację gospodarki rolnej. Towarzyszyły temu represje wobec jednostek i grup społecznych oraz wielkie koszty materialne. Wszyscy zwolennicy alternatywnych dróg rozwoju i każda opozycja w partii komunistycznej i w państwie były eliminowane.
Podsumowując, należy wyróżnić cztery podstawowe cechy systemu totalitarnego, tj.:
autokratyzm - dyktatura wodza, grupy lub przewodniej partii;
rozbudowany system kontroli -
tworzenie partyjnych organów, równoległych do państwowych, w celu administrowania tymi samymi dziedzinami życia obywateli,
wszechobecny nadzór tajnej policji politycznej;
powszechna indoktrynacja -
podkreślanie dominacji państwa i jego celów nad jednostką i jej interesami,
podporządkowanie państwu środków oddziaływania na ludzką świadomość,
zwalczanie poglądów odmiennych od obowiązującej ideologii,
niechęć do wierzeń religijnych i ich zwalczanie;
ujednolicenie form życia społecznego -
nieufność wobec wszelkich więzi nieformalnych, zwalczanie ich lub co najwyżej tolerowanie,
ujednolicenie w dziedzinie organizacji instytucji i działań społecznych.
Niektóre systemy totalitarne rozciągają pełną władzę nad życiem gospodarczym, a z tego rezygnują.
BIBLIOGRAFIA
W. T. Kulesza, „Demokracja u schyłku XX wieku”
Hertz, „Szkice o totalitaryzmie”
K. A. Wojtaszczyk, „Wiedza o społeczeństwie - podręcznik dla szkoły średniej”, Wyd. Szk. i Ped., Warszawa 1998.
A. Radziwiłł, W. Roszkowski, „Historia 1871-1945”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994.
2