BUDŻET I POLITYKA FISKALNA PAŃSTWA

Budżetem nazywamy zestawienie wszystkich dochodów i wydatków nie­zależnie od szczebla struktury polityczno-administracyjnej państwa.

Podmiotem budżetu centralnego jest rząd, który sporządza plan (tzw. preli­minarz budżetowy), przedstawiany do zatwierdzenia w formie uchwały przez parlament, Po zatwierdzeniu skarb państwa lub ministerstwo finansów stają się wykonawcami budżetu (tzn. realizują zaplanowane wpływy i wydatki).

Podmiotem budżetów lokalnych są samorządowe władze lokalne. Plany budżetów lokalnych są zatwierdzane przez władze wybierane w demokratycz­nych wyborach. Urzędy skarbowe władz centralnych i lokalnych dbają o wy­konanie zaplanowanych wpływów i nie mogą samowolnie zmieniać podjętych uchwal. Stąd też wyodrębnia się finanse państwowe i finanse samorządowe.

Udział wydatków publicznych w produkcie narodowym brutto w niektórych krajach rozwiniętych - w %

Kraj	1929	1960	1987
Szwecja	8	31	62
Wielka Brytania	24	35	49
RFN	31	32	48
Francja	19	35	48
USA	10	30	36

Źródło: International Monetary Fund Statistics 1989

Wydatki rządowe oraz wydatki stanowe (np. w USA) i innych władz lokalnych nazywane są wydatkami publicznymi. Ich udział w produkcie narodowym brutto pod koniec lat dwudziestych, we wszystkich krajach z wy­jątkiem Niemiec, był stosunkowo niewielki. Już w latach sześćdziesiątych osiągnął bardzo wysoki poziom (szczególnie w Szwecji). Obrazuje to tabela

Udział wydatków publicznych - jak pokazują dane - w PNB jest we wszy­stkich krajach rozwiniętych wysoki. Wydatki publiczne stały się ważnym czynnikiem wpływającym na przebieg koniunktury i wzrost gospodarczy.

W tej sytuacji sądy: na ile gospodarka kapitalistyczna jest obecnie w stanie funkcjonować lepiej w warunkach czysto rynkowych (pozostawiona własnemu losowi), nie mogą być uznane za w pełni uzasadnione. W krajach rozwiniętych tego typu gospodarka (czysto rynkowa) istniała w XIX wieku,

Budżet państwa jest bezpośrednio powiązany z bankiem centralnym, to znaczy przyjmuje on wszystkie jego wpływy i realizuje wydatki oraz przecho­wuje czasowo wolne środki pieniężne. Kontrolując tak znaczną część docho­dów pieniężnych, banki centralne stają się ważnymi doradcami w sprawach pieniężnych i kredytowych rządów (swych krajów). Wszelkie niezgodności między rządową i bankową polityką pieniężną są konsultowane i rozstrzygane w drodze poszukiwań kompromisu (w przypadkach niemożności znalezienia kompromisu, strona słabsza podaje się do dymisji).

Ponieważ budżet jest zestawieniem dochodów i wydatków państwa na różne cele publiczne, ilustruje on, jakie dobra i usługi chce kupić rząd w danym roku, jakich chce dokonać płatności transferowych i jak chce za to zapłacić.

Podstawowym źródłem wpływów państwa (czyli dochodu fiskalnego) są podatki bezpośrednie od dochodów (zysków) przedsiębiorstw, podatki bezpo­średnie od indywidualnych dochodów obywateli oraz podatki pośrednie płaco­ne w cenie nabywanych towarów (oznaczane w analizach makroekono­micznych łącznie symbolem 7).

Głównymi pozycjami wydatków budżetu państwa (R_z) są wydatki na obronę narodową, oświatę, kulturę, służbę zdrowia, itp. (w Polsce gdzie nie funkcjonują odrębne fundusze emerytalne, w budżecie są: wypłaty emerytur, zasiłki dla bezrobotnych, socjalne oraz odsetki płacone od długu wewnętrznego państwa i jego zadłużenia zewnętrznego).

Podatki jako źródło wpływów budżetowych

W gospodarce rynkowej przedmiotem opodatkowania jest:

• dochód uzyskany z wszelkiej działalności zarobkowej,

• majątek.

W praktyce są stosowane następujące rodzaje podatków

Wysokość podatków w poszczególnych krajach jest różna. Powinny one jednak opierać się na następujących ekonomicznych zasadach:

• neutralności podatków wobec konkurencji,

• skuteczności w zapewnieniu odpowiednich wpływów do budżetu.

• łatwości procedury administracyjnej i względna sprawiedliwość obciążeń podatkowych.

W badaniach makroekonomicznych stosunkowo dużo miejsca poświęca się podatkom, gdyż stanowią one główne źródło wpływów budżetowych. Wpływy budżetowe (jak pokazuje schemat 3) zapewniają podatki bezpośrednie (płacone od dochodów przedsiębiorstw i dochodów indywidualnych ludności) oraz podatki pośrednie (płacone za pośrednictwem cen przy nabywaniu dóbr i usług).

Podatek od dochodów przedsiębiorstw ma charakter liniowy, tzn. stopa podatku dochodowego płaconego od zysku brutto jest jednakowa dla wszy­stkich producentów (niezależnie od wysokości osiąganego dochodu).

Progresywne opodatkowanie zysku zniechęcałoby do zwiększania produ­kcji i obniżania kosztów wytwarzania (gdyż przy wyższym zysku występowa­łaby wyższa stopa podatku dochodowego).

Podatek bezpośredni od dochodów indywidualnych we wszystkich kra­jach zbudowany jest na zasadzie progresji podatkowej. Najwyższa stopa sięga 50-60% najwyższych dochodów. Wszyscy obywatele mieszkający w danym państwie zobowiązani są do płacenia podatków, czyli współuczestnictwa w finansowaniu różnorodnych wydatków państwa (akceptowanych przez parla­ment).

W Polsce do 5 lipca 1993 r. obowiązywało opodatkowanie konsumentów za pośrednictwem cen nabywanych towarów, będących finalnymi dobrami kon­sumpcyjnymi. Nie obejmowało ono wszystkich produktów. Stopy tego podatku były bardzo zróżnicowane. Ceny środków produkcji były wolne od podatku obrotowego i dlatego były one zaniżone w stosunku do cen dóbr konsumpcyj­nych (obciążonych podatkiem obrotowym).

5 lipca 1993 wprowadzono w Polsce powszechny podatek od wartości dodanej, zwany w skrócie VAT (Valuc Added Tax). W Polsce stosowana jest 22% stawka podstawowa podatku VAT i preferencyjna 7% na niektóre towary. Towary objęte eksportem są wolne od podatku od wartości dodanej. Podatek VAT stosują wszystkie kraje Wspólnoty Europejskiej i szereg innych krajów świata. Podatku VAT nie wprowadziły np. USA i Kanada. W tabeli 18 wyszcze­gólnia się kraje stosujące podatek VAT oraz jego zróżnicowanie.

Jak wynika z danych, tylko w nielicznych krajach obowiązuje jedna stawka podatku VAT. Ponadto występują zaniżone stawki w niektórych krajach: na żywność, artykuły pierwszej potrzeby, książki, czasopisma, surowce i półpro­dukty, niektóre usługi kulturalne, bądź też stawki zerowe, np. na żywność w Danii. Wielkiej Brytanii. Nowej Zelandii.

Polityka podatkowa i zasada przyśpieszonej amortyzacji. W okresie kryzysu państwo obniża stopę, podatkową, by w rękach przedsiębiorców pozostawić większą ilość środków pieniężnych, którą mogliby przeznaczyć na inwestycje. Zasada przyśpieszonej amortyzacji polega na skracaniu okre­su amortyzacji, co w efekcie oznacza zwiększenie kosztów. Zmniejszenie podstawy opodatkowania oraz dodatkowo zmniejszanie stopy podatkowej powoduje, iż przedsiębiorcy dysponują większymi zasobami pieniężnymi, które mogą przeznaczyć na inwestycje.

Istotną rolę odgrywa też tworzenie silnego sektora publicznego. Sektor publiczny obejmuje urzędy oraz przedsiębiorstwa państwowe, federalne, sta­nowe, wojewódzkie, miejskie (municypalne) itd. Przedsiębiorstwa państwowe najczęściej tworzono wtedy, gdy prywatny biznes nie chciał inwestować w określone dziedziny życia gospodarczego ze względu na niską rentowność. Ponieważ chodziło tutaj o kolej, wodociągi, telefony, pocztę i telegraf czy o gazociągi, tj. dziedziny gospodarki niezbędne do normalnego funkcjonowania społeczeństwa, więc musiało wkroczyć państwo bądź władze regionalne czy municypalne, tworząc własne przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Se­ktor publiczny to nie tylko przedsiębiorstwa publiczne, ale i potężne centrum polityczno-gospodarcze, które może określać politykę makroekonomiczną, koordynując tym samym funkcjonowanie gospodarki.

Rozważając zagadnienia interwencjonizmu państwa w sferę gospodarki, czołowi ekonomiści współcześni na ogół prezentują pogląd, że: mikroekono­mią powinien rządzić mechanizm tynkowy, a makroekonomia stanowić domenę państwa (zakres i formy wkraczania państwa w gospodarkę, mogą być różne).

Gospodarki rynkowej nie można zrozumieć bez znajomości systemu finan­sowego (tj. systemu bankowego, kapitałowego, budżetu centralnego). System ten jest świadomie wykorzystywany przez „nowoczesne" państwo w jego polityce pieniężnej i dochodowej. Powinna ona służyć stabilizacji gospodar­czej, a więc ograniczeniu stopy inflacji, zwiększeniu stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych i maksymalnego ograniczenia bezrobocia.

Tych zagrożeń towarzyszących gospodarce rynkowej nie doceniała ekonomia neoklasyczna. Dlatego wyznawała pogląd, że pieniądz w gospodarce narodowej jest niezbędny, ale jego rola jest w dużym stopniu neutralna.

Zadaniem polityki banku centralnego i państwa jest stwarzanie warunków do korygowania ograniczonej sprawności mechanizmów rynkowych. Chodzi przede wszystkim o politykę fiskalną i monetarną.

Ponadto wyróżnia się tzw. polityki nowoczesne (powstałe w ostatnim cza­sie):

• polityka naukowo-techniczna,

• polityka restrukturyzacji i strukturalna,

• polityka ekologiczna,

Wyróżnia się także polityki branżowe (np. polityka rolna, transportowa, hand­lowa itp.)

Spośród wymienionych polityk polityka fiskalna i monetarna tworzą centralną politykę gospodarczą (są podstawowymi politykami makroekono­micznymi).

Polityka fiskalna (w tradycyjnym ujęciu) oznacza decyzje rządu dotyczące wydatków i podatków. Zakres celów stawianych współcześnie przed polityką fiskalną jest znacznie szerszy. Wykorzystuje się ją jako czynnik oddziaływania na aktywność podmiotów gospodarczych i kształtowanie ogólnej koniunktury.

Polityka fiskalna stanowiąc integralny element interwencjonizmu państwowego, powinna zapewnić realizację następujących celów:

• dążność do pełnego zatrudnienia - walka z bezrobociem stanowi kluczowy cel polityki fiskalnej,

• stabilizacja cen i walka z inflacją,

• wzrost gospodarczy wyrażający się wyższą jakością życia,

• równowaga bilansu płatniczego,

• sprawiedliwość społeczna i eliminacja ubóstwa,

• efektywny podział zasobów ekonomicznych i ochrony środowiska. Realizacja wymienionych celów wymaga użycia określonych instrumentów i narzędzi).

Ogólnie rzecz biorąc, instrumentarium polityki fiskalnej stanowią podatki i wydatki rządowe.

Najważniejszym jednak instrumentem polityki fiskalnej jest polityka kredytowa (inwestycyjna). W okresie kryzysu zadaniem państwa jest stymulowanie popytu, co można osiągnąć przez wzrost inwestycji.
Inwestycje będą wzrastały wtedy, gdy przedsiębiorcy uzyskają w bankach kredyty na korzystnych warunkach. Sprzyjać temu może określona polityka państwa, polegająca na obniżeniu stopy procentowej, obniżeniu stopy redy­skontowej przez bank centralny wobec banków komercyjnych.

Pojęcie płynności dotyczy szybkości i pewności, z jaką dana pozycja aktywów może być z powrotem zamieniona na pieniądz - w dowolnym mo­mencie, w którym zażyczą sobie posiadacze tego aktywu. Aktywem o najwię­kszej płynności jest sam pieniądz papierowy.

Emitowane przez poszczególne kraje pieniądze papierowe mogą posiadać: wymienialność wewnętrzną (np. obecnie w Polsce), wymienialność zewnętrzną. Jeśli pieniądz danego kraju posiada wymienialność całkowitą (wewnętrzną i zewnętrzną), jest walutą. Waluty poszczególnych krajów podlegają na ryn­kach walutowych aprecjacji i deprecjacji.

Rynek walutowy to taki rynek międzynarodowy, na którym jedna waluta (tj. jednego kraju) może być wymieniona na inną (np. dolary na funty). Waluty poszczególnych krajów podlegają aprecjacji i deprecjacji. Deprecjacja oznacza spadek wartości wymiennej lub siły nabywczej waluty narodowej w stosunku do innej waluty, spowodowany grą sił rynkowych. W przeciwieństwie do deprecjacji aprecjacja oznacza wzrost wartości wymiennej, lub siły nabywczej, waluty narodowej w stosunku do innych walut, spowodowany grą sił rynkowych.

Utrzymujące się zarówno aprecjację, jak i deprecjacje prowadzą do zmiany kursów walutowych na międzynarodowych rynkach pieniężnych.

Kurs walutowy jest ceną wymiany walut. Kurs walutowy jest to ilość jednostek waluty obcej, jaką można otrzymać przy wymianie za jednostkę

Pośrednik finansowy tolnstytucja będąca łącznikiem w kontaktach pomię­dzy kredytodawcami i kredytobiorcami. Tymi pośrednikami mogą być różne banki oraz instytucje ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne i towarzystwa budowlane.

Pośrednikami finansowymi zajmującymi znaczącą pozycję we współczes­nym systemie bankowym są banki komercyjne.

Banki komercyjne są to pośrednicy finansowi, którym państwo udzieliło licencji na udzielanie kredytów i przyjmowanie depozytów, włączając w to wkłady, które mogą być uruchomione przez wystawienie czeków (np. w Wielkiej Brytanii istnieje około 600 banków komercyjnych, Krajowy Bank Żyrowy prowadzący operacje za pomocą urzędów pocztowych oraz kilkanaście powierniczych kas oszczędnościowych). Najważniejszą grupą banków komercyjnych są londyńskie banki clearingowe, tzn. rozrachunkowe.

Nazwa banki clearingowe wiąże się z powołaną specjalnie do ich obsługi izbą clearingową, która przeprowadza rozliczenia sald wszystkich płatności dokonywanych czekami.

Rynek pełni w gospodarce towarowej istotne funkcje.

Przez pojęcie rynku rozumie się (w podręcznikach akademickich) cało­kształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. Ten całokształt transakcji klasyfikuje się na ogół według poniższych kryteriów.

1. Według przedmiotu obrotu - wyróżnia się wtedy:

- rynek dóbr i usług konsumpcyjnych.

-rynek czynników produkcji (podstawowymi czynnikami produkcji są: ziemia, praca, kapitał).

2. Według zasięgu geograficznego - stosując to kryterium rozróżnia się nastę­pujące rynki:

-rynek lokalny,

-rynek regionalny,

• rynek krajowy,

• rynek międzynarodowy,

• rynek światowy.

3. W zależności od sytuacji rynkowej (w znaczeniu dominującej pozycji którejś ze stron) mówi się o:

• rynku sprzedawcy,

• rynku nabywcy.

Rynek sprzedawcy cechuje długotrwała przewaga popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w korzystnej sytuacji przetargowej. Natomiast rynek na­bywcy obrazuje sytuację odwrotną, to znaczy charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem (oznacza uprzywilejowaną pozycję nabywcy).

4. Jednorodny rynek (np. ropy naftowej, zboża) zwany homogenicznym oraz heterogeniczny - niejednorodny (np. rynek pracy, na którym występują różne zawody nie konkurujące między sobą), wtedy mówi się o segmentacji rynku.

5. W zależności od stopnia wyrównania się ceny wyróżnia się:

- rynek doskonały,
- rynek niedoskonały.

Rynek doskonały posiada trzy istotne cechy:

- przejrzystość (wtedy sprzedający i kupujący dysponują pełnymi informa­cjami o cenach płaconych za dany towar),

- racjonalność aktów kupna i sprzedaży (oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swoje decyzje wyłącznie na podstawie cen, a czynniki pozacenowe nie wpływają na decyzje),

- jednorodność dóbr (towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego kto je wyprodukował).

W rzeczywistości gospodarczej spełnienie tych postulatów nie jest możliwe. W praktyce rynek jest niedoskonały i pozwala na istnienie wielu cen na ten sam towar (w znaczeniu jakościowym).

Niezależnie od wad, jakie rynek posiada, pełni on funkcję regulatora

Bilans handlowy i bilans płatniczy

Zakres współpracy międzynarodowej danego kraju i jej strukturę przedsta­wiają dwa podstawowe rodzaje bilansów:

• bilans handlowy,

• bilans płatniczy.

Bilans handlowy to zestawienie wpływów i wydatków dewizowych z tytułu eksportu i importu dóbr i usług.

Bilans płatniczy jest pojęciem szerszym niż bilans handlowy. Obejmuje on bilans handlowy oraz wszelkie pozostałe rozliczenia finansowe między mieszkańcami danego kraju i państwem, a zagranicą. Bilans płatniczy jest więc zestawieniem wszystkich międzynarodowych transakcji w ciągu roku między danym krajem(np. Polską), a resztą świata. Głównymi składnikami tego bilansu są:

• bilans obrotów bieżących,

• bilans obrotów kapitałowych,

• saldo rezerw dewizowych.

Bilans obrotów bieżących obejmuje towary, usługi, obsługę kredytów oraz darowizny, czyli: saldo bilansu handlowego z eksportu i importu towarów i usług, saldo odsetek wypłacanych od kredytów otrzymanych i odsetek uzyska­nych od kredytów udzielonych innym krajom oraz saldo transferów prywat­nych i oficjalnych z zagranicy.

Bilans obrotów kapitałowych obejmuje zapis transakcji dotyczących akty­wów finansowych danego kraju z zagranicą, a mianowicie:

• saldo kredytów średnio i długookresowych (tzn. różnica między sumą kredytów otrzymanych i udzielonych),

• sumę zobowiązań kredytowych umorzonych i zrestrukturyzowanych (po uwzględnieniu nowych warunków i terminów płatności),

• rewaloryzację rezerw oficjalnych oraz należności i zobowiązań spowodo­wanych zmianą kursów walut,

• aktywa za granicą (odpływ kapitału),

• zagraniczne aktywa (napływ kapitału).

Trzecią częścią składową bilansu płatniczego jest saldo rezerw dewizowych.

Bilans obrotów bieżących może być dodatni lub ujemny.

Nadwyżka bilansu obrotów bieżących stanowi kwotę wyrażoną w dola­rach, o którą wpływy przekraczają wydatki danego kraju z wymienionych w bilansie tytułów.

Deficyt bilansu obrotów bieżących stanowi dolarową kwotę, o którą łączne wydatki przekraczają wpływy danego kraju z wymienionych tytułów.

Podobnie można zdefiniować nadwyżkę oraz deficyt obrotów kapitałowych (w przypadku nadwyżki wpływy przekraczają wydatki, a w przypadku deficytu wydatki przewyższają wpływy). Łączna suma wyszczególnionych sald wyzna­cza sytuację płatniczą kraju. Pozycją korygującą w każdym bilansie płatniczym jest saldo błędów i opuszczeń. Saldo to odzwierciedla trudności, jakie napotyka się. próbując uchwycić wszystkie transakcje w oficjalnych statystykach.

Dodając do siebie bilans obrotów bieżących, bilans obrotów kapitałowych oraz saldo błędów i opuszczeń (które koryguje oba wymienione bilanse) otrzymuje się saldo ogólnego bilansu płatniczego danego kraju. To saldo określa stan rezerw dewizowych w kraju (tzn. ich wielkość).

Rezerwy dewizowe to zasób walut obcych przechowywanych przez bank centralny i nagromadzonych w minionych latach w wyniku dodatniego salda bilansu płatniczego.

Gdy występuje przewaga ujemnych wartości sald nad saldami dodatnimi, wówczas w celu zrównoważenia bilansu płatniczego zapisuje się tę ujemną różnicę ze znakiem dodatnim. Informuje ona, o ile zmniejszył siew kraju stan rezerw dewizowych w danym roku.

W przypadku występowania przewagi dodatnich wartości sald nad saldami ujemnymi, po stronie „saldo rezerw dewizowych" zapisuje się tę dodatnią różnicę tych sald ze znakiem ujemnym. Oznacza to, że o tę wielkość zwiększył się stan rezerw dewizowych w danym roku. Zmiany rezerw dewizowych mają zawsze tę samą wartość bezwzględną i przeciwny znak niż łączna suma sald bilansu płatniczego, tak że suma wszystkich zapisów na koniec okresu rozli­czeniowego (roku) jest równa zeru.

Nadwyżce bilansu obrotów bieżących musi zawsze towarzyszyć deficyt obrotów kapitałowych bądź wzrost poziomu rezerw dewizowych. W przypadku deficytu bilansu obrotów bieżących występuje nadwyżka obrotów kapitało­wych bądź spadek poziomu rezerw dewizowych w danym kraju. Wyrównywa­nie sald obrotów bieżących i obrotów kapitałowych dokonuje się (w roz­winiętych systemach pieniężno-walutowych) za pośrednictwem operacji wy­równawczych.

Operacje wyrównawcze są miarą wielkości transakcji, jakie musi przepro­wadzić rząd w celu wyrównywania sald wszystkich transakcji.

Saldo bilansu handlowego wiąże się ściśle z rynkiem towarowym i jako część składowa popytu globalnego wpływa na poziom dochodu narodowego.

Bilans obrotów bieżących oraz obrotów kapitałowych kształtuje równowagę zewnętrzną. Na realne procesy gospodarcze w krótkim i długim okresie ma niewątpliwie duży wpływ bilans-handlowy.

Bilans handlowy jest różnicą między wartością towarów eksportowanych i importowanych. Jeśli różnica ta jest dodatnia, występuje nadwyżka bilansu handlowego, a jeśli ujemna mamy do czynienia z deficytem bilansu handlowe­go. Gdy saldo bilansu handlowego wynosi zero, bilans handlowy jest zrówno­ważony (tzn. wpływy z eksportu towarów pokrywają wydatki na zakup dóbr importowanych o przeznaczeniu produkcyjnym i konsumpcyjnym).

Założenia ogólne analizy funkcjonowania przedsiębiorstwa i kategorie wykorzystywane w tej analizie

Przedsiębiorstwo dążące do maksymalizacji zysku powin­no zwiększać produkcję tak długo jak długo przychody (utargi) krańcowe (marginalne) są większe od kosztów krańcowych (mar­ginalnych).

Utarg krańcowy (MR — marginal revenue) jest to przyrost utar­gu całkowitego przedsiębiorstwa w wyniku przyrostu sprzedaży o jednostkę. Kształt krzywej utargu krańcowego zależy wyłącznie od kształtu krzywej popytu na produkty przedsiębiorstwa.

Koszt krańcowy (marginalny MC — marginal cost) jest to wzrost kosztów całkowitych wywołanych wzrostem produkcji (i sprzedaży) o jednostkę. Zatem jeżeli utarg krańcowy przewyższa koszt krańcowy, to zwiększenie produkcji o jednostkę będzie oznaczało wzrost zysku.

Optymalną wielkość produkcji przedsiębiorstwo osiąga w punkcie zrównania kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, tzn. gdy MC = MR, co obrazuje wykres.

Optymalna wielkość produkcji wynosi Q_r Wzrost kosztu krańcowego (MC) prowadzi do zmniejszenia produkcji przez przed­siębiorstwo, co widać na wykresie.

Optymalna wielkość produkcji

MC - krzywe kosztu krańcowego, MR - krzywe utargu krańcowego, E=MC=MR

Optymalna wielkość produkcji przy wzroście kosztu krańcowego

Krzywa kosztów krańcowych przesuwa się z położenia MC do MC, a punkt przecięcia krzywych z E do E'. Produkcja spada z Qj do Q₂ (czyli jeżeli rosną koszty, produkcja maleje). Natomiast przesunięcie w górę krzywej utargu krańcowego prowadzi do wzro­stu produkcji (wykres poniżej).

Optymalna wielkość produkcji przy przesunięciu utargu krańcowego

Optymalne rozmiary produkcji — jak widać — wzrastają z Q, do Q₂.

Wytworzenie danej ilości określonego dobra Q wymaga po­niesienia całkowitego ekonomicznego kosztu prywatnego — TC, który w skrócie nazywany jest kosztem całkowitym. Koszt całko­wity obliczany jest jako suma iloczynów nakładów czynników pro­dukcji: ziemi, pracy i kapitału oraz ich cen.

Krzywa kosztów całkowitych jest wyprowadzana z funkcji produkcji przy założeniu, że dane są płace i stawki płac za wynaję­cie innych czynników produkcji. Krzywą długookresowych kosz­tów całkowitych otrzymuje się przez wyznaczenie dla każdej wiel­kości produkcji takiej metody wytwarzania, która — przy pełnej zmienności wszystkich nakładów — prowadzi do minimalizacji kosztów. Kiedy relatywna cena wykorzystania jakiegoś czynnika pro­dukcji wzrasta, przedsiębiorstwo zastępuje ten czynnik tańszym, zmieniając stosowaną technologię.

Koszt całkowity składa się z:

• kosztu stałego,

• kosztu zmiennego.

Koszt stały (fixed cost — FC) jest to koszt ponoszony przez przedsiębiorstwo, niezależnie od ilości produktu (przy danych ce­nach czynników produkcji jest on zależny od nakładów stałych czyn­ników produkcji. Jeżeli nawet Q = 0, to przedsiębiorstwo ponosi takie koszty jak: czynsze, opłaty leasingowe, koszty ochrony i konserwa­cji urządzeń, wynagrodzenie stałego personelu, oprocentowanie kredytu itd.).

Natomiast koszt zmienny (variable cost — VC) zmienia się wraz ze zmianą ilości produktu, a więc wraz ze zmianą nakładu zmiennych czynników produkcji (obejmuje on wydatki na zakup surowców, materiałów, energii oraz płace zatrudnionych pracow­ników, w zależności od zmiany ilości produkcji firmy).

Ponieważ koszt całkowity jest sumą kosztu zmiennego i kosz­tu stałego, który ilustruje prosta równoległa do osi odciętych, krzy­wa kosztu całkowitego ma taki sam przebieg jak krzywa kosztu zmiennego. Jest ona jedynie położona nad krzywą kosztu zmienne­go, odpowiednio do równania TC = VC + FC (wykres).

Koszt całkowity, stały i zmienny

TC, VC, FC

Dokładne uzasadnienie przebiegu krzywej kosztu zmienne­go przeprowadza się za pomocą analizy kosztu marginalnego.

Przeciętny koszt całkowity (AC — average total cost) jest to koszt całkowity przypadający na jednostkę produktu.

AC = TC/Q

Krzywą długookresowych kosztów przeciętnych wyprowa­dzamy z krzywej długookresowych kosztów całkowitych przy za­łożeniu pełnej elastyczności wszystkich nakładów. Krzywa długo­okresowych kosztów przeciętnych (LAC) ma najczęściej kształt li­tery U. Opadający odcinek tej krzywej to rezultat niepodzielności procesu produkcji, korzyści ze specjalizacji oraz korzyści skali pro­dukcji. Wznoszenie się krzywej kosztów przeciętnych wynika z me­nedżerskich niekorzyści skali.

Przedsiębiorstwo podejmuje decyzje w zakresie wielkości pro­dukcji, dotyczące krótkiego i długiego okresu czasu.

KATEGORIA KOSZTÓW W OCENIE PROCESÓW GOSPODAROWANIA

Rachunek kosztów procesu gospodarowania ujęty w odpowiedni system powinien pełnić następujące zadania:

• umożliwiać ustalanie wielkości niezbędnych nakładów w przekrojach ko­niecznych do prawidłowego zarządzania podmiotami uczestniczącymi w procesie i w skali gospodarki kraju,

• pozwalać na ustalenie prawidłowych wyników działalności poszczególnych podmiotów i w skali gospodarki kraju,

• stwarzać podstawy dla właściwego rozrachunku gospodarczego i rachunku ekonomicznego, zgodnie z ustalonym zakresem i przyjętymi formami orga­nizacji procesu,

• stwarzać podstawy do prowadzenia kontroli skutków procesu (zarówno końcowych dotyczących całego procesu, jak i w poszczególnych jego fazach oraz na szczeblu podmiotów).

Tworząc strukturę kosztów, należy kierować się zasadą zapewnienia zgod­ności wszelkich rachunków kosztów z wymaganiami ogólnej ekonomicznej teorii kosztów.

Istotą systemu kosztów jest wykazanie wzajemnych (realnych) związków i zależności pomiędzy elementami (składnikami) tworzącymi strukturę systemu.

Przez pojęcie struktury systemu kosztów rozumie się układ składników oraz relacji pomiędzy nimi (związków i zależności), wynikających z ujęcia ich w spójną całość w sposób określony wzajemnymi zależnościami pomiędzy ele­mentami (składnikami) tego systemu oraz zależnościami pomiędzy elementami a systemem.

W strukturze systemu kosztów wyodrębnia się dwa podstawowe układy kosztów:

1. Koszty będące miernikiem niezbędnych nakładów na odpowiednie procesy gospodarowania;

2. Koszty stanowiące czynnik rozstrzygający o wyborze w różnych obszarach decyzji ekonomicznych.

Składnikami systemu kosztów będą więc:

• w ujęciu mikroekonomicznym koszty wytworzenia produktów przez po­szczególne podmioty (przedsiębiorstwa),

• w ujęciu makroekonomicznym krajowe koszty wytwarzania wyrobów, bę­dące sumą kosztów bezpośrednich producentów i kosztów zewnętrznych wywołanych przez procesy bezpośrednie.

Koszty bezpośrednich producentów występują w ewidencji księgowej w ujęciach według: kosztów rodzajowych, stanowisk (czyli miejsc powstawania) oraz w przeliczeniu na jednostkę wyrobu. Są one przedmiotem zainteresowania rachunkowości, która, określając metodykę ich ujmowania, podaje sposoby transformacji odpowiednich wydatków w nakłady oraz nakładów w koszty, gdyż, jak już wykazano, występują istotne różnice, w treści ekonomicznej tych pojęć (i nie ma podstaw do zamiennego ich traktowania).

Koszty zewnętrzne będące miernikiem niezbędnych nakładów składają się m.in. z następujących elementów:

• kosztów infrastruktury technicznej, ekonomicznej, organizacyjnej i nauko­wej wywołanych procesami produkcyjnymi i nie ponoszonych przez te podmioty,

• kosztów środowiska ponoszonych przez inne podmioty (branże, czy bu­dżet), wywołanych funkcjonowaniem przemysłu, jako:

• kosztów ochrony środowiska,

• kosztów odtwarzania zużytych elementów środowiska i likwidacji strat w środowisku, spowodowanych działalnością przemysłu.

Koszty społeczne wytwarzania odpowiednich wyrobów (będące miernikiem niezbędnych nakładów) stanowią sumę kosztów:

• bezpośrednich producentów wyrobów,

• kosztów zewnętrznych (podanych powyżej).

Koszty środowiska - jak dotychczas - nie znalazły w Polsce właściwego miejsca w układach ewidencyjnych kosztów i wszelkich innych statystykach.

Miejsce kosztów środowiska w systemie kosztów powinno się ustalać analogicznie do innych składników kosztów, tzn. w oparciu o rzeczywisty przebieg procesu, w którym one powstają, uwzględniając przy tym merytory­czne związki pomiędzy kategoriami: nakładów, kosztów, strat, efektów i nega­tywnych skutków występujących w otoczeniu procesów i wywołanych przez te procesy. Postępując według tych ogólnych wskazań, należałoby wyodrębnić:

1. Koszty użytkowania elementów środowiska, określone wysokością opłat ponoszonych przez podmioty wykorzystujące elementy środowiska. Są one składnikiem kosztów bezpośrednich producentów;

2. Koszty ochrony środowiska, ustalone w wysokości niezbędnych bieżących nakładów związanych z ochroną odpowiednich elementów środowiska (np filtry przeciwpyłowe). Gdy ponosi je producent prowadzący proces są one składnikiem kosztów bezpośredniego producenta. Jeśli zaś inny podmiot bądź budżet, są one składnikiem kosztów zewnętrznych;

3. Koszty likwidacji strat w środowisku (w t_ym koszty odtwarzania elementów środowiska) wywołanych działalnością podmiotów. Gdy nakłady ponoszą sprawcy, bieżący koszt likwidacji tychże strat jest składnikiem kosztów bezpośrednich producentów. Jeśli zaś koszty likwidacji ponoszą inne pod­mioty lub budżet, są to koszty zewnętrzne procesu.

Koszty ochrony środowiska wchodzą więc w skład kosztów społecznych
wytwarzanych produktów poprzez koszty bezpośredniego producenta bądź też
jako składnik kosztów zewnętrznych procesu:

Koszty społeczne jako czynnik rozstrzygający o wyborze w różnych obszarach decyzji ekonomicznych

Stan badań treści ekonomicznej kosztu społecznego wskazuje, że w tym zakresie do dominujących zalicza się następujące stanowiska:

1. Określające koszty społeczne jako „koszty życia" i/lub „koszty egzystencji" ponoszone dla osiągnięcia dobrobytu społecznego. W zakres tak ujętych kosztów wchodzą również wszystkie niekorzyści (jakie stają się udziałem członków społeczeństwa), powstające jako uboczny produkt cywilizacji przemysłowej.

2. Zawężające koszty społeczne do kosztów zewnętrznych z punktu widzenia producenta.

3. Tradycyjne ujęcia kosztów przez włączenie do nich pozycji dodatkowych,
które muszą być we współczesnych warunkach ponoszone w skali społecz­nej. Odmienność stanowisk w tym nurcie wynika z pewnych różnic w ujęciach szczegółowych składników włączanych do kosztów spo­łecznych.

4. W wielu przypadkach rozwinięciem stanowisk zasygnalizowanych w grupie trzeciej jest traktowanie kosztu społecznego jako synonimu wartości, a przynajmniej określonej jej formy.

5. Ujęcia określające koszty społeczne jako sumę kosztów bezpośrednich producentów i kosztów zewnętrznych, przy czym koszty te są miernikiem nakładów.

Wśród tego typu kosztów niezbędnych dla podejmo­wania decyzji i planowania, dotyczących działalności poszczególnych przedsiębiorstw, wyróżnia się następujące:

• koszty stałe i zmienne,

• koszty istotne i nieistotne dla podejmowania decyzji,

• koszty utracone,

• koszty utopione,

• koszty utraconych korzyści,

• koszty jawne i ukryte,

• koszty alternatywne,

• koszty krańcowe i koszty zamykające.

Koszty stałe i zmienne

Całkowite koszty będące miernikiem nakładów można podzielić, z punktu widzenia ich reakcji na zmiany wielkości produkcji, na koszty stale i zmienne. Koszty zmienne pozostają w związku z produkcją, koszty stałe zaś są kosztami gotowości do produkcji.

Strukturę kosztów stałych tworzą: wynagrodzenia kierownictwa przedsię­biorstw, czynsze dzierżawne, amortyzacja środków trwałych (ustalana metodą liniową).

Natomiast kosztami zmiennymi są: koszty bezpośrednie (zużycia materia­łów, energii, płace) oraz niektóre koszty wydziałowe (część kosztów energii, wynagrodzeń, usług obcych itp.). W polskiej literaturze ekonomicznej przyj­muje się następującą klasyfikację kosztów zmiennych:

• proporcjonalne,

• progresywne,

• degresywne,

• regresywne.

Z kosztami zmiennymi proporcjonalnymi spotykamy się wtedy, gdy wzro­stowi produkcji towarzyszy proporcjonalny wzrost kosztów (np. kosztów ma­teriałów bezpośrednich, kosztów płac bezpośrednich przy zastosowaniu wynagrodzeń według zasad akordu prostego).

Koszty zmienne progresywne występują wtedy, gdy poziom określonego składnika kosztów wzrasta szybciej niż wielkość produkcji (np. wzrost kosztów wynagrodzeń przy stosowaniu zasad akordu progresywnego).

Koszty zmienne degresywne to koszty wzrastające wolniej niż wielkość produkcji. Przykładem tego typu kosztów mogą być koszty płac pracowników wynagradzanych według akordu prostego, w trakcie wdrażania nowych metod produkcji. W pierwszym okresie jest to spowodowane małym doświadczeniem i niską wydajnością pracy.

Koszty regresywne występują bardzo rzadko w praktyce, dotyczą szczegól­nych rodzajów działalności (np. kosztów ogrzewania sal kinowych).

Podział kosztów na stałe i zmienne ma znaczenie dla podejmowania decyzji dotyczących alokacji zasobów do produkcji, gdyż pozwala ocenić wpływ zmian stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych na poziom kosztów poszczegól­nych przedsiębiorstw. Trzeba tu jednak pamiętać o dwóch ograniczeniach:

1. Podział kosztów na stałe i zmienne zależy od przyjętego horyzontu czaso­wego. Jeżeli przyjmiemy bardzo krótki okres, to większość kosztów będą stanowiły koszty stałe. Jeżeli założymy długi okres (w którym wystąpi całkowita wymiana parku maszynowego czy też technik i technologii wy­twarzania), to wtedy praktycznie wszystkie koszty staną się zmienne:

2. Podział kosztów na stałe i zmienne zależy także od przyjętych a priori poziomów produkcji i zbytu (poziomu maksymalnego i minimalnego). Analizując koszty, w ujęciu jako stałe i zmienne, często zapomina się o tych

dwóch ograniczeniach (stosowania podziału kosztów na stałe i zmienne) oraz o tym, że siła oddziaływania tych ograniczeń, i ich czas, dla różnych rodzajów produkcji kształtują się różnie.

Szacunkowa kalkulacje kosztów produkcji chromianu sodu [zł/lt produktu]

Lp	Pozycje kalkulacyjne	Cena [zl/jedn]	Wskaźniki zużycia		Koszt jednostkowy lzl/t|
				Metoda dolomitowa	Metoda z recyrkulacją błota pochromowego	Metoda dolomitowa	Metoda z recyrkulacją biota pochromowego
1	Materiały bezpośrednie Ruda chromowa [Mg] Soda amoniakalna [Mg] Dolomit [Mg] Tlenek wapnia	460,00 410,00 20,00 180,00	1,543 0,921 1,900 0,000	1,219 0,912 0,000 0,311	709,69 377,45 38,00 0,00	560,74 373,76 0,00 56,02
	Razem				1125,13	990,51
2	Koszty zakupu Ruda chromowa [Mg] Soda amoniakalna [Mg] Dolomit [Mg] Tlenek wapnia	110,00 40,00 10,00 25,00	1,543 0,921 1,900 0,000	1,219 0,912 0,000 0,311	169,71 36,82 19,00 0,00	134,09 36,46 0,00 7,78
	Razom				225,53	178,33
3	Paliwo technologiczne-gaz [m3]	0,46	990,000	681,600	455,40	313,54
4	Razem koszty materiałów [poz.1-3]				1806,07	1482,38
5	Półprodukty własne Koszty przewozu suchych odpadów	10,00	0,000	2,034	0,00	20,34
	Razem				0,00	20,34
6	Energia technologiczna Para [GJ] Energia elektryczna [kWh] Woda [m3] Sprężone powietrze [m3]	16,00 0,14 0,96 0,03	0,830 590,000 10,000 1500,000	1.800 370,100 7,220 800,00	13,28 82,6) 9,6 75,00	28,80 51,81 6,93 40,00
	Razem				180,48	127,55
7 8 9 10 11	Place bezpośrednie Razem koszty bezpośrednie [poz.4-7] Place pośrednie Amortyzacja środków trwałych Remonty i konserwacje				137,00 2123,55 22,10 40,00 150,00	76,30 1706,57 14,60 112,00 56,00
12 13	Koszty BHP				1,00	0,50
13	Opłaty za korzystanie ze środowiska	58,50	2,700	0,559	157,95	32,67
14	Energia nie technologiczna [kWh]	0,14	4,000	3,500	0,56	0,49
15	Materiały na potrzeby ruchu				15,00	12,30
16	Paliwo na potrzeby ruchu				0,40	0,30
17	Koszty analiz chemicznych				16,00	11,45
18	Pozostałe koszty pośrednie				45,00	39,00
19	Razem koszty pośrednie [poz.9-18]				448,01	279,31
20	Koszty wydziałowe				60,00	49,00
21	Koszty wytw. brutto [poz.8+18+19]				2631,56	2034,88
22	Uznanie za produkty uboczne				0,00	0,00
23	Koszt wytworzenia netto [po/21+22 j				2631,56	2034,88
W % w stosunku do metody dolomitowej					100,0	77,3

II. UKŁAD KALKULACYJNY KOSZTÓW

Podział kalkulacyjny kosztów stosuje się dla wyodrębnionych rodza­jów działalności gospodarczej, np. produkcji, usług, handlu, transportu.

Oto przykładowy układ kalkulacyjny kosztów produkcji:

KOSZTY BEZPOŚREDNIE

* koszty materiałów, paliw i energii

1. zużycie surowców i materiałów podstawowych

2. zużycie materiałów pomocniczych

3. zużycie energii elektrycznej

4. zużycie paliw

5. inne koszty materiałowe

*koszty robocizny bezpośredniej

1. wynagrodzenia pracowników produkcyjnych

2. koszty związane z wynagrodzeniami

* koszty zużycia składników majątku trwałego

1. amortyzacja środków trwałych

2. amortyzacja wartości niematerialnych i prawnych

3. zużycie narzędzi

*inne koszty bezpośrednie

KOSZTY POŚREDNIE

• koszty wydziałowe

• koszty zakładowe (zakładu produkcyjnego)

• koszty zarządu i administracji przedsiębiorstwa (czyli ogól­nozakładowe).

Układ kalkulacyjny kosztów można zastosować w analizie kosztów operacyjnych zakładu produkcyjnego, wydziału lub produktu. Można również zastosować w odniesieniu do budowy nowego obiektu, większego remontu, transakcji handlowej lub przedsięwzięcia inwestycyjnego (finansowego).

UKŁAD FUNKCJONALNY KOSZTÓW

Jest to podział kosztów wg funkcji spełnianych w przedsiębiorstwie. Przykład:

1) koszty organizacji działalności gospodarczej

2) koszty badania rynku

3) koszty marketingu

4) koszty promocji i reklamy

5) koszty reprezentacyjne

6) koszty operacyjne

a/ zakupu

b/ produkcji

c/ sprzedaży

d/ magazynowania

e/ reklamacji

f/ niedoborów i szkód

8) koszty ryzyka

9) koszt zarządzania i administracji

Przykład rachunku analitycznego

	1997	1998	Dyn %
PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY	8.200	12.300	150,0
z tego: produkcji towarów w handlu usług	2.760 4.830 610	3.240 8.340 720	117,4 172,7 118,0
KOSZTY WŁASNE SPRZEDAŻY	7.400	10.040	135,7
z tego: produkcji towarów w handlu usług	2.470 4.460 470	2.920 6.580 540	118,2 147,5 114,9
WYNIK NA SPRZEDAŻY	800	2.260	282,5
z tego: produkcji towarów w handlu usług	290 370 140	320 1.760 180	110,3 475,7 128,6

Spostrzegamy wyraźny sukces w handlu.

Do obiektywnych wniosków potrzebna jest analiza pionowa rachunku wyników

Struktura w %

1997 1998

A.PRZYCHODY OGÓŁEM 100,0 100,0

a1) przychody ze sprzedaży 77,4 80,9

z tego: produkcji 26,0 21,3

towarów w handlu 45,6 54,9

usług 5,8 4,7

a2) pozostałe przychody operacyjne 6,6 5,9

a3) przychody finansowe 15,1 11,9

a4) zyski nadzwyczajne 0,9 1,3

B. KOSZTY UZYSKANIA

PRZYCHODÓW 100,0 100,0

b1) koszty własne sprzedanych 81,3 85,8

z tego: produkcji 27,1 25,0

towarów w handlu 49,0 56,2

usług 5,2 4,6

b2) pozostałych koszty operacyjne 6,6 6,1

b3) koszty finansowe 5,0 7,0

b4) straty nadzwyczajne 0,6 1,1

Dodatkowo obliczmy strukturę zysku na sprzedaży:

1997 1998

ZYSK "NA SPRZEDAŻY 100,0 100,0

z tego: produkcji 36,3 14,2

towarów w handlu 46,2 77,9

usług 17,5 7,9

Przykładowy bilans analityczny:
		Wartość j.p.		Struktura %
MAJĄTEK (AKTYWA)		BO	BZ	BO		BZ
A. MAJĄTEK TRWAŁY al) rzeczowy a2) finansowy a3) pozostały		1.240 980 220 40	1.470 1.130 290 50	25,8 20.4 4,6 0,8		21,9 16,9 4,3 0,7
B. MAJĄTEK OBROTOWY bl) płynny b2) półpłynny b3) pozostały		3.480 2.500 930 50	5.160 3.650 1.450 60	72,5 52,1 19,4 r,o		77,0 54,5 21,6 0,9
C. INNE AKTYWA		80	70	1,7		1,1
RAZEM WARTOŚĆ AKTYWÓW		4.800	6.700	100,0		100,0
KAPITAŁ (PASYWA)		BO	BZ	BO		BZ
D. KAPITAŁ WŁASNY dl) finansujący majątek trwały d2) finansujący majątek obrotowy	2.400 1.240 1.160	3.500 1.470 2.030		50,0 25,8 24,2		52,2 21,9 30,3
E. KAPITAŁ OBCY el) kredyty i pożyczki e2) zobowiązania		2.380 600 1.780	3.170 800 2.370	49,6 12,5 37,1		47,3 11,9 35,4
F. INNE PASYWA		20	30	0,4		0,5
RAZEM WARTOŚCI PASYWÓW		4.800	6.700	100,0		100,0

Uwaga: w bilansie analitycznym można dokonać szczegółowego podziału, zachowując grupowanie aktywów i pasywów jak w przykładzie. Obliczając dodatkowo wskaźniki poziomu składników bi­lansowych do obrotu (przychodu) oraz dynamikę lub tempo zmian, uzyskamy podstawowy materiał do analizy pełnej bilansu, tj. analizy pionowej i poziomej.

Objaśnienie do bilansu analitycznego:

• w majątku obrotowym płynnym uwzględniono środki pieniężne w kasie i banku oraz należności ze spodziewaną spłatą w ciągu 14 dni;

• w majątku obrotowym półpłynnym uwzględniono pozostałe środki pieniężne, papiery wartościowe, pozostałe należności terminowe, oraz zapasy czynne (biorące udział w obrocie);

• w majątku obrotowym pozostałym znajdują się składniki nie zaliczone do płynnych lub do półpłynnych, a więc: należności przeterminowane, roszczenia sporne oraz zapasy nie biorące udziału w obrocie;

• w kapitałach dokonano podziału według głównych źródeł fi­nansowania majątku;

• w kapitale własnym uwzględniono kapitał (fundusz) podstawowy, zapasowy i rezerwowy oraz inne fundusze specjalne i celowe, a także wynik finansowy netto.

Przykładowy bilans zysków i strat

według wariantu kalkulacyjnego, wersji jednostronnej, w przekroju danych porównywalnych i analitycznych:

1997 1998 Dyn%

A. PRZYCHODY OGÓŁEM 10.600 15.200 143,4

al) przychody ze sprzedaży

towarów, produktów i usług 8.20.0 12.300 150,0

a2) pozostałe przychody operacyjne 701 900 128,6

a3) przychody, finansowe 1.600 1.800 112,5

a4) zyski nadzwyczajne 100 200 200,0

B. KOSZTY UZYSKANIA 9.100 11.700 128,6
PRZYCHODÓW

bl) koszty własne sprzedanych 7.400 11.700 135,7

towarów, produktów i usług

b2) koszty pozostałych przychodów 600 710 118,3

operacyjnych

b3) koszty finansowe 1.050 820 78,1

b4) straty nadzwyczajne 50 130 260,0

C. WYNIK FINANSOWY brutto 1.500 3.500 233,3

D. OBCIĄŻENIA WYNIKU FIN. 600 1.400 233,3

dl) podatek dochodowy 600 1.400 233,3

d2) pozostałe obciążenia - - -

E. WYNIK FINANSOWY netto 900 2.100 233,3

Uwaga

Z danych powyżej można wyliczyć:

- wynik na sprzedaży = a1 - b1

- wynik na działalności operacyjnej (a1 + a2) - (b1 + b2)

- wynik działalności gospodarczej (a1 + a2 + a3) - (b1 + b2 + b3)

1997 1998 Dyn%

- wynik na sprzedaży 800 2.260 282,5

- wynik na działalności operacyjnej 900 2.450 272,2

- wynik działalności gospodarczej 1.450 3.430 236,6

Podane wyżej wartości w jednostkach pieniężnych i wskaźniki dy­namiki pozwalają przeprowadzić analizę poziomą. Ponieważ jest to przekrój danych porównywalnych, możemy od razu przejść do dal­szego rozczłonkowania przychodów, kosztów ich uzyskania i wyniku na elementy analityczne (rodzaje działalności, zakłady).

Materiał analityczny uzupełniamy wyliczeniem: poziomu kosztów do przychodu, rentowności i zyskowności, zachowując zasadę porównywalności odpowiednio do danego rodzaju działalności (np. poziomu zyskowności na działalności operacyjnej - to relacja zysku operacyjnego do przychodu w działalności operacyjnej).

1997 1998

POZIOM KOSZTÓW DO PRZYCHODU OGÓŁEM W FIRMIE (w proc.)	85,9	77,0
* poziom kosztu własnego sprredaży	90,2	81,6
— w produkcji	89,5	90,1
— w handlu	92,3	78,9
— w usługach	77,1	75,0
* poziom kosztów operacyjnych	85,7	78,9
* poziom kosztów finansowych POZIOM RENTOWNOŚCI	65,6	45,6
— na ogólnej sprzedaży	10,8	22,5
— na dz. operacyjnej	11,3	22,8
— na dż. gospodarczej	16,0	29,7
— ogółem brutto	16,5	29,9
— ogółem netto POZIOM ZYSKOWNOŚCI	9,9	17,9
— na ogólnej sprzedaży	9,8	18,4
— na dz. operacyjnej	10,1	18,6
— na dz. gospodarczej	13,8	22,9
— ogółem brutto	14,2	23,0
— ogółem netto RENTOWNOŚĆ	8,5	13,8
— produkcji	11,7	11,0
— handlu	8,3	26,8
— usług ZYSKOWNOŚĆ	29,8	33,3
— produkcji	10,5	9,9
— handlu	7,7	21,1
— usług	23,0	25,0

W ten sposób można dokonywać dalszego podziału na zakłady, wy­działy, działy lub inne jednostki wewnętrzne, tworzące sieć gospo­darczą.

Zaprezentowany materiał analityczny stanowi podstawę do rozważań według wybranych metod analizy finansowej, do diagnozy, oceny i końcowego wnioskowania. Jeszcze raz podkreślam, że dane o przychodach, kosztach, zyskach i stratach powinny być doprowadzone do porównywalności, bo tylko takie dane mogą być podstawą do wyliczenia wskaźników, a te z kolei - do analizy i dalszych faz postępowania poanalitycznego. Wszelkie obliczenia wskaźnikowe z danych ewidencyjnych i sprawozdawczych będą wymagały przeliczeń na warunki porównywalne

Przykład:

Przychody wg sprawozdania finansowego: 1997-8.900 jp

1998 - 15.200 jp

Dynamika 1998/1997 = 15.200/8.900 = 170,8%

Wskaźnik dynamiki cen = 119,1%

Dynamika porównywalna = 170,8/119,1 = 143,4%

Przychody 1997 r. doprowadzone do porównywalności:

I sposób

15.200 : 143,4% = 15.200/1,434 = 10.600 jp

II sposób

8.900 x 119,1% = 8.900 x 1,191 = 10.600 jp.

Sprawdzamy

Dynamika porównywalna = 15.200/10.600 = 143,4%

Zauważmy różnicę między wskaźnikami dynamiki przychodów:

1. wg cen realizacji — 170,8%

2. wg cen porównywalnych — 143,4%

Dopiero drugi wskaźnik informuje nas o dynamice przychodów (143,4%), natomiast pierwszy jest obciążony czynnikiem wzrostu cen, a zatem informuje zawyżająco.

Zaprezentowany wyżej materiał analityczny pozwala postawić następujące wnioski:

* na ponad dwukrotny wzrost zysku netto w roku 1998 w stosunku do roku 1997 miały wpływ:

• przyrost realny przychodów o 43,4%

• przyrost realny kosztów tylko o 28,6%, czego przejawem było obniżenie poziomu kosztów do obrotu z 85,9% do 77%,

• zmiany w strukturze przychodów i kosztów na korzyść działal­ności o wyższej efektywności finansowej;

*największy sukces finansowy osiągnięto na sprzedaży towarów w handlu, o czym informują takie wskaźniki, jak:

• wzrost przychodów realnych o 72,7% (na tle wskaźnika wzrostu w produkcji o 17,4% w usługach o 18%, jest to naprawdę wysoki wzrost obrotów);

• ponad czterokrotny wzrost kwoty zysku na sprzedaży hand­lowej;

• wysoki skok w rentowności z 8,3% do 26,8% oraz w zysk-owności z 7,7% do 21,1 %;

*niekorzystne wyniki finansowe w działalności produkcyjnej i usługowej, mimo wypracowania zysku, który powiększył się real­nie w produkcji o 10,3% i w usługach o 28,6%; jednak na tle handlu są to działalności mniej rentowne i mniej zyskowne;

* w żadnej działalności gospodarczej nie odnotowano strat operacyj­nych, a straty nadzwyczajne były niższe od zysków nadzwyczajnych.

ANALIZA PRZEPŁYWÓW ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH

Dla właściciela firmy (prezesa, dyrektora) i organów statutowych przepływy środków niepieniężnych należą do obszaru największego zainteresowania. Dlatego informacje o przepływach, a raczej o płyn­ności środków pieniężnych, powinny docierać do zarządzających firmą możliwie często. Tym bardziej w analizie finansowej należy ten obszar potraktować w sposób szczególny. Najwięcej informacji na ten temat zawiera rachunkowość kasowa. Kto nie prowadzi tego rodzaju ra­chunkowości, ten może dokonać odpowiednich przeliczeń i przek­ształceń danych w rachunkowości formalnej

Jednostki, które sporządzają sprawozdanie z przepływu środków pi­eniężnych według wzoru określonego w załączniku do ustawy o ra­chunkowości, mogą w rocznej analizie finansowej rozpracować analitycznie dane z tego sprawozdania. Wszystkie inne jednostki, nie zobowiązane przepisem ustawy do sporządzenia takiego spra­wozdania, mogą z własnej woli opracować tabelę analityczną o przepływie środków pieniężnych, wykorzystując układ sprawozdania.

W sprawozdaniu z przepływu środków pieniężnych uwzględnia się trójpodział działalności przedsiębiorstwa na:

A) działalność operacyjną

(tj. podstawową działalność statutową, np. produkcyjną, usługo­wą, handlową);

B) działalność inwestycyjną

(tj. zajmującą się obrotem składnikami majątku trwałego, środkami trwałymi, wartościami niematerialnymi, akcjami, udziałami i papierami wartościowymi, o charakterze inwestycyjnym);

ANALIZA CASH FLOW

W analizie finansowej, zwłaszcza krótkookresowej (rocznej kwar­talnej, miesięcznej), ale jeszcze bardziej w bieżących raportach fi­nansowych (dekadowych, tygodniowych, dziennych) bardzo duże znacznie ma cash fiow, czyli płynność gotówkowa. Interesują się nią decydenci firmy, bo daje informację o aktualnej sytuacji finansowej i pomaga w zarządzaniu finansami. W centrum zaimeicBuwmiia znaj­duje się "żywa" gotówka, a więc pieniądze w dyspozycji właściciela przedsiębiorstwa lub osób zarządzających. W ujęciu praktycznym w dyspozycji decydentów firmy znajdują się środki pieniężne w kasie (w kasach), na bieżących rachunkach bankowych i u pracowników (w postaci zaliczek i gotówki pochodzącej z utargów).

Przykład wyliczenia środków pieniężnych do dyspozycji decyden­tów firmy:

Pieniądze w kasie nr 1 11.600 zł

Pieniądze w kasie nr 2 9.300 zł

Pieniądze na r-ku bankowym XXX 13.700 zł

Pieniądze na r-ku bankowym YYY 17.800 zł

Pieniądze u pracowników na zaliczkach 6.400 zł

Pieniądze u pracowników z utargów 16.800 zł

RAZEM PIENIĄDZE DYSPONOWANE 75.600zł

Analiza cash flow obejmuje zagadnienia pomiaru płynności gotówkowej w wielkościach bezwzględnych i miarach relatywnych, z uwzględnieniem czynników pieniężnotwórczych. Podany wyżej przykład określa wielkość bezwzględną posiadanych środków pie­niężnych płynnych (dysponowanych) z lokalizacją podmiotową. Zgłębiając analitycznie pochodzenie źródłowe tych pieniędzy można dokonać podziału przedmiotowego: wpływy ze sprzedaży (produktów, towarów, usług, materiałów, środków trwałych itd.), wpływy z ope racji finansowych, wpływy z zainwestowanego kapitału, wpływy z zasilenia zewnętrznego lub inne wpływy oraz wydatki operacyjne, in­westycyjne i finansowe.

Dla analizy ważniejsze są jednak wskaźniki relatywne, charak­teryzujące płynność gotówkową. Do podstawowych wskaźników cash flow można zaliczyć:

* wskaźnik Cash flow obrotu (przychodów)

WCFp = (Z,_n + Am + Rg) / P
gdzie:

Zn - zysk netto, np. Zn = 140.600zł

Am - amortyzacja np Am = 15.800zł

Rg - rezerwy gotówki np. Rg = 20.600zł

P - przychody ogółem np. 1.280.000zł

WCFp = (140600 + 15800 + 20600) / 1280000 = 0,1383 = 13,83%

* wskaźnik cash flow kapitału

WCFk = (Z,_n + Am + Rg) / (KW + KO)

gdzie: KW - kapitał własny, np. 370.500zł

KO - kapitał obcy, np. 440.500zł

a więc:

WCFk = 177000 / (370500 + 440500) = 0,2182 = 21,82%

­

Działalność finansowa

(tj. obejmująca obszary kredytów, pożyczek, leasingu fi­nansowego, odsetek, emisję i wykup obligacji oraz papierów wartościowych i akcji własnych, wpływy i wypłaty kapitałowe).

Ze sprawozdania dowiadujemy się o przepływie środków pie­niężnych, źródłach pochodzenia i wykorzystaniu oraz o stanie tych środków na ostatni dzień roku obrotowego. Dane w sprawozdaniu in­formują o zmianach stanu środków pieniężnych w poszczególnych działalnościach (operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej) między początkiem a końcem danego roku. Do analizy płynności finansowej potrzebne są dane co najmniej z dwóch kolejnych lat obrachunkowych, odpowiednio przetworzone i zestawione w układzie analityczno bi­lansowym. Dopiero dane porównywalne mogą być podstawą obliczenia wskaźników dynamiki, struktury i pomiaru płynności środ­ków pieniężnych.

Przykładowy rachunek przepływów pieniężnych

w układzie analityczno-bilansowym

(kwotawj.p.) (struktura)

1997 1998 Dyn% 1997 1998

A. WPŁYWY PIENIĘŻNE
al) przychody dz. operac. a2) przychody dz. inwest. a3) przychody dz. finans. a4) pozostałe wpływy	6.800 1.200 700 300	9.300 1.600 900 200	136,8 133,3 128,6 66,7	75,6 13,3 7,8 3,3	77,5 13,3 7,5 1,7
SUMA A	9.000	12.000	133,3	100,0	100,0
B. WYDATKI PIENIĘŻNE
bl) koszty dz. operac. b2) koszty dz. inwest. b3) koszty dz. finans. b4) pozostałe wydatki	6.100 1.050 650 200	8.200 1.300 800 200	134,4 123,8 123,1 100,0	67,8 11,7 7,2 2,2	68,3 10,8 6,7 1,7
SUMA B	8.000	10.500	131,3	88,9	87,5
C. NADWYŻKA PIENIĘŻNA (A-B>0)	1.000	1.500	150,0	11,1	12,5
D. NIEDOBÓR PIENIĘŻNY (A-B < 0)
E. SUMA BILANSOWA B + C-D	9.000	12.000	133,3	100,0	100,0

Oto podstawowy zestaw miar i mierników: MIARY EKONOMICZNE:

• bezwzględne (absolutne)

np.: szt, kg, m2, m3, q, tony, m, 1 itd... .

• względne (relatywne)

np.: wskaźniki, współczynniki, indeksy, stopy procentowe

• dynamiczne, statyczne, strukturalne

• poziomu, natężenia, korelacji

• wykonania planu, normy

MIARY STATYSTYCZNE:

• miary średnie:

• miary rozproszenia (zmienności, odchyleń)

• miary współzależności (korelacji)

• miary względne

• miary indywidualne i zespołowe (agregatowe)

• miary tempa

MIARY MATEMATYCZNE

• liczby całkowite - dodatnie lub ujemne

• liczby ułamkowe - zwykłe lub dziesiętne

• procenty, promile

• miary funkcji matematycznych

• miary prawdopodobieństwa

MIERNIKI W ANALIZIE FINANSOWEJ

X wskaźnik dynamiki o podstawie stałej lub zmiennej (w procentach)

X wskaźnik tempa wzrostu lub spadku - o podstawie stałej lub zmiennej (w procentach)
X wskaźnik wykonania planu (normy) - w procentach
X wskaźnik struktury (stosunek procentowy części do całości)
X wskaźnik poziomu (stosunek procentowy jednej wielkości do dru­giej)
np.: poziom kosztów do przychodów
poziom marży do sprzedaży
poziom dochodu do nakładu

X wskaźnik rentowności (stosunek procentowy zysku do kosztów)

np.: rentowność operacyjna

rentowność brutto (przed opodatkowaniem)
rentowność netto (po opodatkowaniu)

X wskaźnik zyskowności (stosunek procentowy zysku do przychodu)

- operac. brutto, netto;

X wskaźnik deficytowości (stosunek procentowy straty do kosztów,

do nakładów)

X stopa zysku (stosunek procentowy zysku do przeciętnej wartości majątku trwałego i obrotowego) - operac, brutto, netto;

X rentowność pracy

- rentowność zatrudnienia (kwota zysku przypadająca na 1 zatrud­nionego)

- rentowność wynagrodzenia (kwota zysku na 100 złotych wypłaconego

wynagrodzenia);

X rentowność czasu pracy (kwota zysku przypadająca na 1 godzinę efektywnego czasu pracy)

X rentowność kapitału

- rentowność kapitału całkowitego (kwota zysku przypadająca na 100 złotych

zaangażowanego kapitału własnego i obcego razem)

X wskaźnik udziału kapitału obcego w finansowaniu majątku (stosu­nek procentowy zobowiązań, kredytów i pożyczek do aktywów fir­my), czyli wskaźnik zadłużenia firmy;

X dźwignia finansowa (różnica miedzy zyskownością kapitału włas­nego a stopą zysku); informuje ona o korzyściach zyskowych z zaangażowania kapitałów obcych;

X wskaźnik finansowania majątku trwałego kapitałem (funduszem) własnym

WFMT = (Kw x 100%) / MT

Gdzie: kapitał własny - KW; majątek trwał MT

X wskaźnik cash flow (udział płynnych środków w obrotach)

WCF= (Zn + Am + Rg) P

gdzie:

Zn - zysk netto

Am - amortyzacja

Rg - rezerwy pieniężne płynne

P- przychody

X Współczynnik bieżącej płynności finansowej

WBPF= (G + Nb + Ze) / Zb + Kk

gdzie: l

G - pieniądze w kasie i w banku

Nb - należności bieżące

Ze - zapasy czynne

Zb - zobowiązania bieżące

Kk - kredyty krótkoterminowe

Sytuacja korzystna, gdy WBPF>1

X Współczynnik wysokiej płynności finansowej

WWPF = (Ap-Zc) / (Zb + Kk)

gdzie:

Ap - aktywa płynne I

Ze - zapasy czynne

Zb - zobowiązania bieżące

Kk - kredyty krótkoterminowe

Aktywa płynne - to suma środków pieniężnych, należności bieżących i zapasów czynnych.

Sytuacja korzystna, gdy WWPF>1

X Wskaźnik pokrycia zobowiązań należnościami

WPZN= (Nc x 100%) / Zc

gdzie:

Nc - należności całkowite Zc - zobowiązania całkowite

X Wskaźnik wartości dodanej WD

WWD = (WD x 100%) / S

Gdzie: WD - wartość dodana; S - wartość sprzedaży

Wartość dodana - to różnica między wartością sprzedanych towarów i usług a wartością ich nabycia.

X Próg rentowności produkcji - to punkt zrównania przychodów ze sprzedaży z kosztami produkcji, określający ilość produktów potr­zebną do sięgnięcia tego punktu. Oblicza się go według wzoru:

PRP= Ks / (jcs + jkz)

Gdzie : Ks - koszty stałe produkcji; jcs - jednostkowa cena sprzedaży; jkz - jednostkowy koszt zmienny produkcji

X Stopa zyskowności akcji

SZA= zysk na 1 akcję / cena rynkowa akcji x 100%

X Stopa dywidendy w akcjach

SDA= dywidenda na 1akcji / cena rynkowa akcji x 100%

X Współczynnik opłacalności inwestycji :

WOI = (q + J + K) / P

gdzie: q - współczynnik zwrotu nakładów (odwrotność czasu zwrotu)
J - całkowite nakłady inwestycyjne

K- koszty eksploatacyjne inwestycji bez amortyzacji (roczne)
P - przychód ze sprzedaży (roczny)

Inwestycja opłacalna gdy WOI<l

ANALIZA RENTOWNOŚCI

Relatywną miarą efektywności finansowej poniesionych nakładów (wydatków) jest rentowność. W analizie finansowej posługujemy się wieloma miernikami rentowności, a mianowicie:

*rentownością operacyjną

Ro = (Zo x l00%) / Ko

gdzie:

Zo - zysk operacyjny, np. Zo = 90.500 zł Ko - koszty operacyjne, np. Ko = 760.200 zł

Ro = (90.500x100%) / 760.200 = 11,9%

co oznacza, że na 100 zł wydatkowanych na działalność operacyjną osiągnięto 11 zł 90 gr zysku operacyjnego;

* rentownością brutto Zbxl00%

Rb = ( Zb x 100%) / Kup

gdzie: Zb - zysk brutto, np. Zb = 95.100 zł ; Kup - koszty uzyskania przychodu np. Kup = 892.300 zł

* rentownością netto

Rn = ( Zn x 100%) / Kup

gdzie:

Zn - zysk netto, czyli zysk po opodatkowaniu podatkiem dochodowym i innymi obciążeniami np. Zn = 57.060 zł Kup = 892.300 zł

(57.060x100%) / 192.300 = 6,39%

* rentownością kapitałową

Rk = ( Zn x 100%) / Kz

gdzie: Kz - kapitał zaangażowany, czyli suma kapitału własnego i obcego np. Kz = 210.800 zł

Rk = (57.060x100%) / 210800 = 27,07%

*rentownością wynagrodzeń

Rw = ( Zn x 100%) / Wb

gdzie: Zo - zysk operacyjny, np. Zo = 90.500 zł

Wb - wynagrodzenia brutto np. Wb = 150.000 zł

* rentownością inwestycji

Ri = (Zni + Oki) / KCi

gdzie:

Zni - zysk netto danej inwestycji (jako roczny efekt finansowy) np. Zni = 30.600zł

OKi - odsetki od kredytów inwestycyjnych, np. OKi = 4.200 zł

KCi - koszty całkowite inwestycji przypadające na rok (nakłady wraz z odsetkami eksploatacji), np. KCi = 201.700 zł

Ri = (30.600 + 4.200) / 201700 x 100% = 17,25%

W odniesieniu do poszczególnych rodzajów działalności gospodar­czej stosuje się w analizie finansowej wskaźniki rentowności operacy­jnej, np.: rentowność produkcji, usług, handlu, budownictwa, transportu itd. Oblicza się je jako stosunek procentowy zysku opera­cyjnego danej działalności do kosztów operacyjnych w tej działalności. Podobnie oblicza się rentowność w jednostkach organizacyjnych wewnętrznych, wyodrębnionych rozrachunkowo.

Analiza rentowności zajmuje się podanymi wyżej wskaźnikami w ujęciu porównawczym kilku okresów obrachunkowych.

Bada czynniki mające wpływ na daną rentowność.

ANALIZA SWOT

Jedną z metod analizy przedsiębiorstwa jest analiza SWOT, pole­gająca na badaniu i ocenie czterech czynników:

• mocnych stron działania (STRENGHTS),

• słabych stron działania (WEAKNESSES),

• możliwości, szans rozwoju (OPPORTUN1TIES)

• zagrożeń, barier rozwoju (THREATS).

Pierwsze litery angielskich wyrazów, określających te czynniki, tworzą właśnie skrót "SWOT", który oddaje istotę metody analizy przedsiębiorstwa.

Analiza SWOT - to analiza funkcjonowania firmy i perspektyw jej rozwoju. Obejmuje czas bieżący i przyszły. Stanowi pomost między analizą, diagnozą i prognozą. W tym znaczeniu jest pomocna przy opracowywaniu biznes-planów i programów rozwoju firmy.

Metoda SWOT jest wykorzystywana w analizach kompleksowych przedsiębiorstwa, ale można ją również zastosować do analizy fi­nansowej. Na wynik finansowy i efektywność pieniężną przedsiębior­stwa mają przecież wpływ nie tylko czynniki ekonomiczne, ale także organizacyjne, techniczne i inne.

Spróbujmy zestawić czynniki wg metody SWOT: "S" - MOCNE STRONY DZIAŁANIA FIRMY:

1. zespół wysoko wykwalifikowanych pracowników;

2. nowocześnie wyposażona firma;

3. pełna sieciowa komputeryzacja rachunkowości, działalności oper­acyjnej i zarządzania;

4. funkcjonalny system informacyjny;

5) doskonałe warunki pracy i płacy;

---