Realizm socjalistyczny jako metoda twórcza.

Na podstawie:

1. Henryk Markiewicz. O marksistowskiej teorii literatury. Szkice. Wrocław 1952.

2. Realizm socjalistyczny. W: Słownik literatury polskiej XX wieku. Wrocław 1992. (wydaw. Zakład Narodowy im. Ossolińskich).

3. Wojciech Tomasik. Słowo o socrealizmie. Bydgoszcz 1991. (wydaw. Uczelniane WSP).

Historia i wyznaczniki nurtu:

Termin socrealizm pojawił się po raz pierwszy w 1932 roku w Związku Radzieckim. Ostateczna definicja została ogłoszona przez Maksima Gorkiego na I zjeździe pisarzy radzieckich w 1934 roku, od tego momentu realizm socjalistyczny stał się uniwersalnym hasłem programowym. Jako jedyna bezwzględnie obowiązującą metoda twórcza był konsekwentnie realizowany zgodnie ze stalinowską polityką kulturalną. W Polsce pierwszym sygnałem podporządkowania wszelkiej działalności artystycznej (w tym literatury) ideologii socjalistycznej było wystąpienie prezydenta Bolesława Bieruta podczas otwarcia radiostacji we Wrocławiu w listopadzie 1947 roku. Po doprowadzeniu do zjednoczenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej w PZPR tempo budowania nowych struktur społecznych, politycznych i kulturalnych według wzorca obowiązującego w Związku Radzieckim nasiliło się, powodując kres nie tylko pluralizmu w życiu politycznym, ale i kulturalnym Polski. Podczas IV zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich (styczeń 1949) w wystąpieniach Stefana Żółkiewskiego (Aktualne zagadnienia powojennej prozy), Włodzimierza Sokorskiego (Nowa literatura w procesie powstawania) czy Leona Kruczkowskiego (O współbieżność z procesem historycznym) określona została obowiązująca hierarchia: prymat ideologii nad poznawczymi, warsztatowymi i artystycznymi zadaniami literatury. Zasadą naczelną nowo powstających dzieł, kontynuujących tylko te formy, które zostały wypracowane w okresie XIX-wiecznego realizmu, miał być ich ścisły związek z rzeczywistością. Rzeczywistość owa miała być przedstawiona w formie postulatywnej. Literatura miała być zgodna z aktualną linią partii i służyć upowszechnianiu haseł przez nią wyznaczanych. Celem zjazdu było nie tylko wyraźne określenie ideowe i polityczne dzieł literackich, ale i samych pisarzy. Preferowana tematyka powieści to współczesność w bardzo wąsko zakreślonych granicach chronologicznych; najbardziej pożądane to odbudowa kraju, praca i produkcja oraz problemy walki klasowej w okresie tworzenia się społeczeństwa socjalistycznego. Wyraźny nacisk położono na akceptację dokonujących się przemian gospodarczych i politycznych. Estetyczną realizacją programu marksizmu-leninizmu były postulaty typowości, partyjności, klasowości, dydaktyzmu, tendencyjności i ludowości. Henryk Markiewicz twierdzi, że: realizm socjalistyczny jest literaturą ludową, narodową - w ustroju socjalistycznym dwa te pojęcia stają się równoznaczne - ponieważ odtwarza życie narodu, reprezentuje jego interesy, zwraca się do niego. Wiadomość, że utwór przeznaczony jest dla milionowej rzeszy odbiorców, przenika pracę twórczą pisarza socjalistycznego w celu osiągnięcia demokratyczności, tj. dostępności, prostoty wyrazu artystycznego. Typowość, pojęcie nieodłącznie związane ze schematyzmem, miała określać częstotliwość, być przeciwieństwem niezwykłości, jednokrotności i wyjątkowości. Pojęcie to występowało w zestawieniu ze zwycięstwem sił postępowych. Z pojęciem typowości wiąże się klasowość. Sformułowanie to oznacza, iż grupa społeczna formuje świadomą jednostkę, motywuje ją do działania, rozlicza i ocenia. W literaturze okresu stalinizmu klasowość przejawiała się w ukazywaniu losów bohaterów jako typowych przedstawicieli własnej klasy, których postępowanie miało być uogólnieniem procesów zachodzących w społeczeństwie. Dydaktyzm w powieści socjalistycznej był związany z pojęciami tendencyjności, nawet agitacyjności, a jednocześnie perswazyjności. Tekst, który pretendował do miana dzieła realizmu socjalistycznego, oprócz narodowej formy i rewolucyjnej treści powinien mieć wydźwięk optymistyczny.

Utwory uznane za najwybitniejsze osiągnięcia socrealizmu:

• Nr 16 produkuje Jana Wilczka;

• Węgiel Aleksandra Ścibora- Rylskiego;

• Władza Tadeusza Konwickiego;

• w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina;

• Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego.

Kwestia tak zwanego Produkcyjniaka:

- to gatunek powieści (powieść produkcyjna) lub filmu, realizujący założenia poetyki realizmu socjalistycznego, poświęcony tematowi socjalistycznej przebudowy kraju. Wzory dla tego gatunku ukształtowały się w ZSRR i zostały zaszczepione na gruncie polskim wraz z proklamowaniem socrealizmu. Za pierwowzór powieści produkcyjnej uznaje się utwór literacki Fiodora Gładkowa, pt. Cement.

- powieści produkcyjne powstawały w Polsce od roku 1949 aż do Odwilży w 1956. Filmy lub powieści tego gatunku powstawały we wszystkich państwach bloku komunistycznego. W niektórych krajach (Albania, Kuba, Rumunia, Wietnam) nawet do końca lat 80.

Cechy powieści produkcyjnej:

• Miejscem akcji był wielki plac budowy, fabryka, stocznia, kopalnia;

• Akcja rozpoczynała się najczęściej około roku 1949, w czasie rozpoczynającym ważne przedsięwzięcie, np. realizację planu sześcioletniego;

• Istniał wyraźny podział na bohaterów pozytywnych (funkcjonariusze idei, członkowie kolektywu, poświęceni sprawom swojego miejsca pracy, pełni wiary i nieczuli na trudy, zawdzięczający swoje sukcesy Polsce Ludowej) i negatywnych (wrogowie klasowi, obcokrajowcy, agenci obcego wywiadu, przedwojenni kapitaliści, wrogowie ustroju). Bohaterowie pozytywni zawsze zwyciężali;

• Bohaterowie negatywni nie mieli możliwości przedstawienia swojej racji w dyskusji, czytelnik nie poznawał ich motywów działania;

• Schematyczna fabuła, wzorce postaci i poruszane problemy;

• Rzeczywistość widziana jako pole walki pomiędzy starym a nowym porządkiem;

• Wszechwiedzący narrator, dominacja stylu gazetowego.

Poruszane wątki:

Powieści socrealistyczne najczęściej poruszały następujące wątki:

• wątek produkcyjny - powieści produkcyjne próbowały przekazać taką wizję świata, w której produkcja jest sprawą nadrzędną wobec jakichkolwiek innych, ponieważ pozwala zbudować nowe, socjalistyczne społeczeństwo;

• powstawanie nowych wzorów obywatelskich - wzory te przekazywane były przez postać pozytywnego bohatera, obdarzonego plakatowymi cechami, pożądanymi w socjalizmie;

• rodzenie się nowej społeczności - zbiór jednostek w trakcie powieści staje się kolektywem, zbiorowością (samotność była nieprawidłowa lub wroga), połączoną wspólnym celem, poświęcający się dobru swojego zakładu pracy;

• problem wahającego się inteligenta - wykształcony przed wojną inteligent, uformowany przez społeczeństwo kapitalistyczne, dojrzewa do zrozumienia wielkich planów nowego ustroju, zwalcza w sobie dawne przyzwyczajenia i oddaje swoje umiejętności budowie nowego porządku.

Polskie powieści produkcyjne:

• 1949 rok- Numer 16 produkuje Jana Wilczka - o odbudowie fabryki cukierków;

• 1950 rok- Na przykład Plewa Bogdana Hamera - o zakładzie metalurgicznym w Ostrowcu Świętokrzyskim;

• 1950 rok - Kampania znaczy walka Mirosława Kowalewskiego - o cukrowni;

• 1950 rok - Przy budowie Tadeusza Konwickiego - o budowie linii kolejowej do Nowej Huty;

• 1950 rok - Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego - o kopalni;

• 1951 rok - Wielka próba Anny Kowalskiej;

• 1951 rok - Początek opowieści Mariana Brandysa;

• 1952 rok - Lewanty Andrzeja Brauna - o stoczni;

• 1954 rok - Obywatele Kazimierza Brandysa.

Wokół Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego:

- Popiół i diament był drukowany po raz pierwszy w odcinkach w tygodniku
Odrodzenie w 1947 roku, a pierwotny tytuł powieści brzmiał: Zaraz po wojnie;

- Obecny tytuł powieść otrzymała w pierwszym wydaniu książkowym w 1948 roku,

natomiast w latach 1949 - 54 Andrzejewski wprowadził do utworu pewne zmiany, które

uprościły charakterystykę bohaterów (np. uwydatniły pozytywne cechy komunistów)

i ujednoznaczniły wymowę ideową powieści. Stało się tak pod wpływem

obowiązujących w tym czasie zasad realizmu socjalistycznego (należy jednak

pamiętać, że Popiół i diament nie jest powieścią socrealistyczną).

- Popiół i diament to powieść polityczna, ukazująca sytuację w Polsce powojennej,

przedstawiająca ścieranie się stronnictw politycznych, walkę o władzę i wpływy przede

wszystkim jest to spór między partyzantką Armii Krajowej a komunistami.

- Andrzejewski nie zachowuje obiektywizmu, umieszczając racje po stronie komunistów,
przyznając im słuszność. Mimo to stara się ukazać także AK-owców jako ludzi

gotowych do poświęceń i chociaż służących błędnej idei, to jednak bezinteresownych.

Dlatego można nazwać Popiół i diament powieścią interwencyjną, której celem było

kształtowanie opinii społecznej: próba przekonania o słuszności nowego ładu

politycznego oraz - z drugiej strony - ukazanie tragicznej sytuacji jego przeciwników,

przegranych żołnierzy Armii Krajowej.

- Popiół i diament to także powieść psychologiczna - zwłaszcza ze względu na sposób

ukazywania wewnętrznych rozterek i skomplikowanych motywacji, które

są udziałem takich bohaterów, jak np. Antoni Kossecki, Maciek Chełmicki.

Problematyka moralna, która wynika ze sposobu prezentacji bohaterów, ujawnia się

w surowej ocenie ich działań. Tej oceny dokonują oni sami, gnębieni wyrzutami
sumienia, poczuciem winy lub też oceniani są przez innych. Surowa moralistyka

wyraża się w konsekwentnym rozliczaniu bohaterów z ich czynów.

(Poruszyłam problem tej powieści, ponieważ była ona szczególnie istotna w tamtym okresie - zdaniem Wojciecha Tomasika)

Poezja twardych rąk socrealizmu:

Poetyka socrealizmu odrzuca cały dorobek nurtów awangardowych i nawiązuje do estetyki XIX-wiecznego realizmu, a sam socrealizm w poezji cechuje się schematyzmem, uproszczeniami, a nawet prymitywizmem. Dominują w niej takie gatunki, jak: oda, panegiryk, dytyramb, a także paszkwil. Celem tej twórczości było przede wszystkim ośmieszenie przeciwników ideowych i politycznych lub wyrażenie miłości i szacunku dla władzy. Wielkość Stalina opiewają takie, np. wiersze jak : Rzeka A. Ważyka czy Słowo o Stalinie W. Broniewskiego. Po panegiryczne formy sięgali także A. Słomiński,

J. Iwaszkiewicz, J. Tuwim. Szczególne cechy słownictwa tej twórczości to hasła, slogany, frazeologia partyjna, ekspresyjna mowa potoczna, leksyka produkcyjna i militarna.
W poezji socrealistycznej łatwo można wskazać elementy- nowomowy. Ten swoisty kod językowy nasycony jest słowami wartościującymi i oceniającymi, a jedną z ważniejszych jego właściwości jest manipulowanie eufemizmami o charakterze rytualnym, peryfrazami (np. przestoje w pracy zamiast strajk), posługiwanie się hiperbolą (np. genialny wódz ludzkości, Józef Stalin).

Przykładowe utwory utworzone w poetyce socrealistycznej:

Rzeka

Adam Ważyk

Mądrość Stalina

rzeka szeroka

w ciężkich turbinach

przetacza wody,

płynąc wysiewa

pszenicę w tundrach,

zalesia stepy,

stawia ogrody.

W gmachu imperium strop się ugina:

pękła kolumna.

Wstępuje z głębin

mądrość Stalina,

rzeka podskórna.

Góry wysokie

w kraju poety

Mao Tse-Tunga -

zgryzła opokę,

panów zwaliła

i nawodniła

biedniackie grunta.

Ludzie zbudzeni

na ziemi swojej,

łamią się chlebem,

dzielą pokojem.

Ty ich opływasz,

rzeko rozumna,

ty wiejesz zdrowiem,

wiatrem urody;

przebijasz góry

rzeko podskórna,

łączysz narody.

Marsz

Jan Brzechwa

Bije godzina niezapomniana

zakręt historii - druga zmiana

Trzeba zwycięstwu drogę torować,

Marsz rozpoczęty, Partio prowadź!...

Chowa spekulant worki w sklepie,

Kołtun z trwogi pacierze klepie...

Wiedźmy po domach straszą dzieci,

Masła nie ma, wzięli "Sowieci"...

Pasibrzuch wiejski chłopów judzi

Na Sybir będą wywozić ludzi

Żyje, mąci, knowa podziemie,

Walka trwa dalej, wróg nie drzemie,

Kto nie z nami, będzie z nami,

Kto przeciw nam - piła go złamie!

Który tam? Z drogi. Partia kroczy,

Twoja partia ludu roboczy

Wspólnie pracować, wspólnie budować

maszerować! Partio, prowadź!

Robotnik nasz mówi o imperialistach

Wisława Szymborska

Nienawidzą naszego węgla.

Nienawidzą naszych cegieł i przędzy.

Nienawidzą tego, co już jest.

Nienawidzą wszystkiego, co będzie.

Naszych okien i kwiatów w oknach.

Naszych lasów i ciszy leśnej.

Nawet wiosny, bo to nasza wiosna.

Nawet szkoły z wesołymi dziećmi.

Rozpruli atom jak pancerną kasę,

lecz nic prócz strachu nie znaleźli w kasie.

O, gdyby mogli, gdyby mogli tym strachem

Uderzyć w domy i fabryki nasze.

W nasze okna i kwiaty w oknach.

W nasze lasy i ciszę leśną.

Nawet w wiosnę, bo to nasza wiosna.

Nawet w szkoły z wesołymi dziećmi.

O, gdyby mogli - gdyby mogli… wiemy.

Wiec oczy mamy przenikliwe.

Więc serca mamy niełamliwe.

Więc czoła mamy nieustraszone.

Więc ręce mamy niezwyciężone.

- powtórzenia w inicjalnych częściach wersów słów: nienawidzą i naszych wzmacniają

charakter prezentowanej w wierszu wizji świata podzielonego na dwie zbiorowości. Oni

to świat imperialistów, podżegaczy wojennych połączonych gangsterską, złodziejską,

ale i podszytą nienawiścią do świata naszego- czyli do:

PRACY - którą przywołują symbole cegieł i przędzy;

RADOŚCI I PRZYSZŁOŚCI - wesołe dzieci, wiosna;

PIĘKNA I POKOJU - kwiaty w oknach, cisza leśna;

- powtórzenia budują tu także marszowy rytm wiersza, który składa się z jakby głośno

skandowanych haseł - deklaracji komunistycznej wiary. Jak oznajmia tytuł nasz

robotnik nasz, a więc ten z którym utożsamia się nie tylko autora, ale też z którym

powinien utożsamić się czytelnik. Owo utożsamienie poety, zastąpienia autorskiego ja,

klasowy my było oczywiście kolejną istotną konsekwencją przejęcia przez pisarza

ideologii komunistycznej.

8

Widokówka z miasta socjalistycznego

Adam Ważyk

O świcie niecierpliwa,

niesyta swojego piękna,

syczała lokomotywa

nad dziewczyną, która uklękła.

Ktoś, kto przelotnie zobaczył

pogański profil dziewczyny,

opatrznie sobie tłumaczył,

że modli się do maszyny.

A jej tylko drgała warga,

gdy ranną racją oliwy

maściła, czuła kolejarka,

tłoki lokomotywy.

- mamy tu widokówkę, a więc rodzaj obrazka nadesłanego przez poetę adresatowi, który

jak się domyślamy nie zna, jeszcze uroków miasta, które ona zachwala. Widzimy tutaj

obraz socjalistycznej sielanki. Owce i pasterkę zastępuje robotnica i lokomotywa,

krajobraz wiejski - miasto. Lokomotywa jest symbolem ujarzmiania przez robotników

nowoczesnej techniki, jej siły i dynamizmu, ale też piękna. Nie przypadkiem scenka

rozgrywa się o świcie, symbolizującym nadejście nowego czasu, nie przypadkiem

jesteśmy w mieście przestrzeni szczególnie ważnej dla urbanistycznego w gruncie rzeczy

komunizmu, nie przypadkiem też bohaterką wiersza jest dziewczyna - jednocześnie

symbol emancypacji kobiety młodych i słabych.

Powieść produkcyjna

Podstawowy gatunek rs, rozwijający się w l 1949-1955, mający wiele cech wspólnych z pozytywistyczną powieścią tendencyjną czy powieścią z tezą. Nazwę swą powieść produkcyjna zawdzięcza dominującej w niej tematyce, jaką była szeroko pojęta produkcja, praca, zmagania człowieka z materią w kolejnych etapach budowy socjalizmu.

Powieść ta musiała respektować pryncypia polityczno-ideowe, co uczyniło z niej twór sztuczny, złożony w każdym przypadku z tych samych, nieznacznie tylko modyfikowanych elementów.

Fabułę tworzyło kilka stałych wątków:

-zmagania człowieka z materią (w kopalni, fabryce, na budowie);

-stopniowe dojrzewanie bohaterów do socjalizmu (pod wpływem członków partii);

-demaskowanie wrogów klasowych i ustrojowych (sabotażystów, przedwojennych inteligentów);

-obowiązkowy happy end.

W kolejnych powieściach produkcyjnych pojawiał się podobny zestaw bohaterów, podzielonych na:

-postaci pozytywne (sekretarz partii, robotnicy, dyrektorzy z awansu, utrzymujący swój autorytet dzięki zdobytemu w fizycznej pracy doświadczeniu);

-postaci negatywne (sanacyjni inteligenci, biurokratyczni urzędnicy, bumelanci, księża).

Powieść produkcyjna musiał mieć optymistyczną i dydaktyczną wymowę, co w połączeniu z czarno-białą konstrukcją bohaterów prowadziło do rażących uproszczeń psychologicznych.

Założenie, że odbiorcą takiej powieści będzie prosty człowiek pracy, zdeterminowało jej kształt artystyczny - jasne i jednoznaczne treści musiały być wyrażane w maksymalnie przystępnej formie, z odrzuceniem wszelkich eksperymentów oraz ujęć metaforycznych czy symbolicznych, za pomocą języka używanego przez ludzi niewykształconych (co w rezultacie wprowadziło do literatury język gazet, przemówień politycznych, ideologicznej propagandy).

Zrodzony w ZR i proklamowany na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w 1934 roku kierunek w sztuce, którego podstawowe założenia sformułował teoretyk literatury A. Żdanow oraz pisarz M. Gorki. Naczelną zasadą socrealizmu był ścisły związek dzieła z rzeczywistością, która jednak miała odbijać się w literaturze z uwzględnieniem:

-partyjności (zgodności wyrażonego w dziele światopoglądu z linią partii);

-ideowości (wierności zasadom marksizmu-leninizmu);

ludowości (kreowania świata z perspektywy ludu pracującego miast i wsi).

Literatura socjalizmu miała ponadto odznaczać się:

-optymizmem;

-dydaktyzmem

-typowością (przedstawieniem typowego bohatera w typowych sytuacjach).

Typowość pojmowano szerzej, jako uogólnienie obiektywnych praw rządzących rozwojem historycznym i społecznym, co w efekcie zamiast wiernego odbicia rzeczywistości w literaturze przynosiło literacką wizję świata takiego, jakim powinien być zgodnie z założeniami i celami ustroju, wizerunek rzeczywistości utopijnej.

Respektowanie w praktyce literackiej reguł rs prowadziło do schematyzmu, tzn. do zgodności utrzymanych w tej poetyce dzieł z odgórnie narzuconym, precyzyjnie określonym wzorcem. Ów schematyzm, determinujący temat, kompozycję, konstrukcję postaci i język socrealistycznych utworów, zadecydował o słabości artystycznej tych dzieł.

Rozwój socrealistycznej literatury przypadał w Polsce na l 1949-1955. W styczniu 1949 roku na IV Walnym Zjeździe ZZLP w Szczecinie rs uznano za obowiązującą metodę twórczą. Powstałe w tym okresie utwory prozatorskie i poetyckie świadczą o katastrofalnych skutkach odgórnego sterowania literaturą i oceniania twórczości artystycznej wedłukryteriów wyłącznie ideologicznych.

9

---