37. Realizm socjalistyczny w ZSRR - teoria i praktyka.
Doktryna realizmu socjalistycznego obowiązywać zaczęła najpierw w literaturze, literaturze potem w kinie w II połowie lat 30`. Na przełomie I i II 1934 odbył się XVII Zjazd Partii, na którym przedyskutowano i przyjęto drugi Plan Pięcioletni (1933 - 1937), który miał doprowadzić do końca budowę socjalizmu i rozprawić się z resztkami kapitalizmu. Hasło: „Kadry decydują o wszystkim”. Nowe myślenie należało także wdrożyć w umysłach ludzi, a do tego należało wprząc literaturę i kino. W końcu Lenin powiedział, że kino to najważniejsza ze sztuk. Realizm socjalistyczny zadekretowano na Zjeździe Pisarzy 17 VIII - 1 IX 1934. główny doktryner - A. Żdanow: potrzeba wykreowania nowych bohaterów, najlepiej spośród klasy robotniczej: robotnicy, robotnice, kołchoźnicy, kołchoźniczki, inżynierowie, komsomolcy, pionierzy, partyjniacy. Rzeczywistość się zmienia, a sztuka musi za nią nadążać, pomagać w ideologicznym kształtowaniu i wychowywaniu ludu w wartościach socjalistycznych. Pisarz - inżynier dusz ludzkich. Klasyk i praktyk realizmu socjalistycznego, socjalistycznego M. Gorki: praca kształtuje człowieka, a jego charakter kształtuje się poprzez stosunek do pracy. Właściwego stosunku do pracy powinna literatura uczyć.
Czasy wprowadzania realizmu socjalistycznego przypadają na przełom dźwiękowy w kinie radzieckim. Dokonało się to dosyć późno, Sowieci wymyślili własną technologię dźwiękową, a jej wprowadzanie do kin też trochę trwało. Jeszcze w 1934 kręcono filmy nieme („Baryłeczka” wg de Maupassanta w reż. M. Romma). Takie tuzy, jak Eisenstein i Pudowkin twierdziły, że dźwięk jest dla kina zagrożeniem, ponieważ niszczy montaż, uważany przez nich za esencję sztuki filmowej. Dźwięk może wzbogacić montaż, ale tylko pod warunkiem, że będzie się obrazowi sprzeciwiał (odjeżdża lokomotywa, a zamiast niej słychać, jak żona żegna męża). Była to teza o kontrapunkcie dźwięku i obrazu, które mają snuć niezależne od siebie wątki. Jednak filmy zrealizowane według tej teorii („Prosty przypadek” i „dezerter” Pudowkina), Dowżenki i Eisensteina nie były zbyt udane. Eisenstein dodatkowo wkurzył Stalina filmem „Łąki bieżyńskie” i popadł w niełaskę a film poleciał na półkę.
W tej sytuacji okazję wyzyskali twórcy związani z wytwórnią Lenfilm, szczególnie z Pierwszą Artystyczną Pracownią pod kierunkiem S. Jutkiewicza. Dwa filmy, bedące zwiastunami przełomu to „Bezprizorni” N. Suka (1931), podejmujący problem przestępczości wśród osieroconych w wojnie domowej dzieci i „Turbina 50000” (1932) F. Ermlera i S. Jutkiewicza - rzecz o industrializacji w okresie pierwszej pięciolatki, widzianej oczyma prostych roboli. Filmy te nie wpisywały się prosto w poetykę socrealizmu, twórcy nie stronili od naturalizmu scen i postaci (picie wódy w „Turbinie…). Później jednak okazało się, że przyjęcie w filmie metody realizmu socjalistycznego (mimo zapewnień, że metoda owa pozostawia twórcy pełną swobodę w wyborze środków) owocuje głównie dominacją filmowej epiki, nadużywaniem dialogów, teatralizacją gry aktorskiej, schematyzmem fabuł oraz dążeniem do unikania scen niejednoznacznych i drastycznych. Twórcy związani z Lenfilmem ustawiali się w opozycji do „starych” mistrzów, zarzucając im nadmierną poetyzację filmów i mówiąc, że odtąd dominować zacznie w filmie proza. Eisenstein to przewidywał, ale okazało się, że w większości wypadków była to proza dość licha (jestem lepszy od Reka!).
Prawdziwym przełomem był jednak film „Czapajew” (1935)G. i S. Wasilijewiczów oparty na biografii jednego z dowódców Armii Czerwonej podczas wojny domowej. Jest to rzecz o męskiej przyjaźni, kształtującej się w ogniu walki, miedzy tytułowym bohaterem, a młodym komisarzem Furmanowem. Film unikał schematów w przedstawianiu postaci, pewne zalety (bitność) przyznając nawet stronnictwu „białych”, samych rewolucjonistów także nie pokazywał jako ideałów (kradną żarcie!). sukces zawdzięczał dobremu scenariuszowi (choć oryginał literacki był mierny), aktorstwu, pojawił się wreszcie także bohater z prawdziwego zdarzenia, ludzki, wyrazisty, rewolucja była dla niego szansą na rozwinięcie talentów (nauczył się pisać), nic dziwnego, ze film spodobał się zarówno partii, jak i widzom. Tonacja filmu była dość szara i skromna, co było tylko dodatkowym walorem, pozwoliło uniknąć nadmiernej hagiografii i sztuczności. Oczywiście Czapajew w finale bohatersko ginął.
Innym herosem był Maksym, z trylogii „miłość Maksyma”, „Powrót Maksyma” i „Maksym”(1935 - 1939), Kozincew i Trauberg, młodzieniaszek z przedmieść Petersburga, który najpierw zostaje rewolucjonistą, trafia do więzienia a potem zostaje dyrektorem Banku Państwa. Był to bohater skromny, pogodny, bezpośredni, optymista bez wahania podejmujący się ciężkich rewolucyjnych zadań. Stał się tak popularny (świadczą o tym dwie kontynuacje), że jeszcze po wojnie ludzie nadsyłali do Lenfilmu propozycje na kolejne sequele: „Starość Maksyma” i „Dzieci Maksyma”. Z filmu pochodzi znajomy skądinąd refren „Gdzie eta ulica, gdzie etot dom…”
W skrócie o innych filmach. „Człowiek z karabinem” (1938) Jutkiewicza, mało koturnowe spojrzenie na rewolucję, muzyk - ciemniak zostaje jej bohaterem. „My z Kronsztadu” J. Dzigana, fajne zdjęcia Nauma - Naumowa Stroża, epopeja o buncie części czerwonej floty przeciwko bolszewikom. Nakręcony na XX - lecie Rewolucji kameralny „Delegat floty” A. Zarchii i J. Chejfica, wydarzenia Października widziane oczyma profesora, który przeżywa ideologiczny przełom (nie jak inni brzydcy inteligenci, uważający Rewolucję za zbyt brutalną).
XX - lecie Rewolucji uczczono także wieloma filmami dokumentalno - fabularnymi, reinsenizacjami prawdziwych wydarzeń, do których wprowadzano fikcyjne postacie oraz prawdziwe, grane przez odpowiednio ucharakteryzowanych aktorów. Bardzo często pojawiał się Stalin (w wykonaniu głównie M. Gierłowaniego, też Gruzina). W filmach tych wątki z postaciami fikcyjnymi klecono zwykle byle jak, skupiano się przede wszystkim na wodzu, którego nieomylność trzeba było ugruntować.
Kręcono tez filmy nieco historię najnowszą ZSRR retuszujące, przykładem „Lenin w Październiku” (1937) i „Lenin w 1918” (1938) M. Romma. z grona postaci eliminowano przywódców Rewolucji, którzy w międzyczasie zdążyli popaść w niełaskę Stalina i byli usuwani w serii czystek. W tych filmach w ogóle rolę Stalina w wydarzeniach znacznie wyolbrzymiano, w finale „Lenina w 1918” Włodzimierz Ilicz wręcz namaszcza Sosa na swego następcę (a Lenin Stalina nie cierpiał). Filmy o Leninie miały być trzy, ale zmarł odtwórca tytułowej roli, B. Szczukin. Inne filmy, zrobione na cześć Wujka Joe, to „wielka łuna” M. Cziuarellego i „bojownik wolności” (1940) Jutkiewicza. Pierwotnie akcja w nbim miała toczyć się niechronologicznie, bo od końca, ale na rozkaz Wielkiego Językoznawcy film przemontowano i nowatorska konstrukcja przepadła. „Wielki obywatel”(1938 - 39) Ermlera, rzecz inspirowana życiorysem S. Kirowa, działacza partyjnego partyjnego uczestnika Rewolucji, zamordowanego prawdopodobnie na rozkaz Stalina w 1934 (był zbyt popularny i mógł Sosa zastąpić u steru. To właśnie od zabójstwa Kirowa, przypisanego trockistowsko - imperialistycznym szpiegom rozpoczęła się seria wielkich czystek). Śmierć głównego bohatera Szachowa, jest w filmie (II części) oczywiście przypisana spiskowcom imperialistycznym i zdrajcom. Ponoć jest to kawał porządnego dramatu psychologicznego, choć wg. Toeplitza II część jest słabsza, ponieważ gorsze były dysputy polityczne a zbyt wiele uwagi poświęcono samemu spiskowi, zamiast pokazywaniu działacza w działaniu na rzecz budowy socjalizmu.
Toeplitz czyni interesującą według mnie uwagę, że bohaterami ówczesnego kina radzieckiego nigdy nie byli przestępcy, schodzący z drogi występku na drogę służby socjalistycznemu państwu. Przeważały kariery w stylu „American Dream” po radziecku, jak w filmie „Ziemia woła” Zarchiego i Chejfica, gdzie zahukana chłopka zostaje na końcu delegatem do Rady Narodowej. Film jest ponoć przegadany. Ideologia jest chyba czytelna: jeśli chcesz, zrobisz karierę, ale pamiętaj, że bez Partii ci się nie uda. Przestępcy to wrogowie socjalistycznego ustroju i jako tacy nie mają prawa istnieć, kto wie, czy istnieją? W końcu wszędzie czyhają trockistowscy dywersanci i szpiedzy i to oni odpowiadają za całe zło.
Kreowano często bohatera zbiorowego, grupę ludzi, wspólnie działających, ożywionych tą samą ideą socjalistyczną, jak w filmie „My z Kronsztadu”.
Stalin popierał (bo i pewnie lubił) produkcje filmów biograficznych i historycznych. Występowały w nich figury despotycznych mężów stanu, ludzi silnej ręki, nie wahający się bezwzględnie działać dla wyższego celu. Klasykami tego kina były „Piotr I” (1938) W. Pietrowa i oczywiście „Aleksander Newski” (1938) Eisensteina. Obraz zjednoczonej Rusi bijącej w XIII wieku Zakon Kawalerów Mieczowych po pakcie w Monachium i stopniowym uświadamianiu sobie hitlerowskiego zagrożenia wywoływał pewnie piorunujące wrażenie wśród widzów. Być może takie wrażenie sprawiała też muzyka S. Prokofiewa, staranny montaż samego reżysera, i kilka formalnych pomysłów, których tu nie będę opisywał, bo to pewnie już ktoś zrobił. Z innych filmów nakręcono także trylogie o młodym Maksymie Gorkim (tak, facet z pierwszego akapitu), odpowiednio w latach 1935, 1939, 1940.
Kino rozrywkowe: także było, choć mniej. Sowieci na pewno nie musieli się wstydzić filmu „Świat się śmieje” (1934) G. Aleksandrowicz, który był jednym z filmów w zestawie pokazanym na festiwalu w Wenecji w tym roku. Zestaw filmów radzieckich zdobył wtedy Złoty Puchar, było to pierwsze międzynarodowe wyróżnienie dla radzieckiego kina. Dużą popularność zyskały sobie piosenki Izaaka Dunajewskiego i scena z gospodarskimi zwierzakami rujnującymi suto zastawiony stół. Fabuła: muzykalny pastuch pod wpływem miłości zostaje rewiowym śpiewakiem.
Kinematografia ZSRR jako pierwsza na świecie wzięła na siebie zadanie regularnej produkcji filmów dla dzieci. Np. „Samotny żagiel” (1937) W. Legoszyna, o rewolucji 1905 widzianej oczyma dzieci, ukrywających zbiegłego ze sławnego „Potiomkina” marynarza. Płażewski chwali. W ZSRR powstał także pierwszy pełnometrażowy film kukiełkowy „Nowy Guliwer” (1936) A. Ptuszki.
Jeśli chodzi o kinematografię republik radzieckich, to w czasach realizmu socjalistycznego raczej podupadła, ponieważ jej twórców, zwykle fałszywie, oskarżano o „nacjonalistyczne odchylenie”. ZSRR miał być w końcu państwem - monolitem, w którym narodów różnych właściwie nie ma, jest tylko internacjonalistyczny kolektywny proletariat.
Na koniec kilka fajnych kuriozów:
1. Aby nie było, że tylko same poważne dzieła się robi, zrealizowano także adaptację „Wyspy skarbów”. Dopisano do niej wątek erotyczny a piratów zamieniono na irlandzkich rewolucjonistów. Wywołana min. przez dziennik „Prawda” burza wokół filmu stała się przyczyna dymisji długoletniego szefa Głównego Zarządu Kinematografii B. Szumiackiego w 1937.
2. Istniał gatunek o nazwie „muzyczna komedia kołchozowa”. Treść: kołchoz, miłość piosenki. Przedstawiciel (nie jedyny): „Bogata narzeczona” (1937).
3. Często robiło się filmy, których treścią była walka z sabotażystami i dywersantami (np. „Legitymacja partyjna” 1936, reż. Pyrjew). W II połowie lat 30` wystąpił nawet lekki przerost tej tematyki. W zamierzeniu twórców, były to rzeczy optymistyczne, ponieważ podłego dywersanta kolektyw zawsze obezwładniał. Szpiedzy i sabotażyści pochodzli jednak często z najbliższego otoczenia (także rodzinnego) bohaterów, co tylko wzmagało wśród widzów (żyjących przecież w atmosferze czystek i donosów) poczucie paranoi.
4. pod koniec lat 30` powstało wiele filmów o wymowie antyhitlerowskiej, a przed atakiem Niemców na ZSRR było nawet kilka, pokazujących starcie Armii Czerwonej z Wermahtem, np. „Jeśli jutro wojna…” J. Dzigana (1938).
4